O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

qoraqalpoqlami tutib oidirdilar. Mustamlakachilar bosh oqsoqolga
shunday ko‘rsatma berganlar: «Eski shahami ehtiyot bilan saqlab
turasan? Eshonga bordi-keldi qilg‘on odamlar bo‘lsa, hammasini
surishtirib tutib berasan! Umuman fiiqarolami qaysi xil siyosat bilan
b o isa -b o isin , Rusiya podshohiga tobe’ va mute’ qilasan! Rusiya
amaldorlari eski shaharga tushsalar hamma fuqaroni o ‘midan turub,
engashibsalomqilmoqqao‘rgatasan!Do‘kondorvarastadagilarbo‘lsa,
hammasi bo‘lsun, hokim, pristav, qaysi amaldor b o isa - b oisin ,
eski shaharga tushsa, hammalari do‘konlarining oldig‘a tushib qator
b oiu b , engashib salom qilib tursinlar. Mullalar va mudarrislar bo‘lsa
shogirdlariga Yikchi eshondan shikoyat qilib, uni yomonlab tursunlar!
Va maktabdorlar bo‘Isa, mayda bolalarga «Eshon osiy bo‘ldi, boqiy
bo‘ldi» degan gaplami o ‘rgatsunlar! A’lam, muftilar b oisa , «Yikchi
eshonning osiy, boqiy b o ig ‘oni uchun tezda o ‘lumjazosig‘a mustahiq
b o im o g i shariatda ham durust» deb fatvo bersunlar. Adib va shoirlar
Yikchi eshonning qilg‘on tamom yom onligi va hiylalarini she’r
(bayt) qilib gazitga yuborsunlar! Agar har kim bu xususda qilg‘on
siyosat jabrindan arz qilsa, biz u arizachining o ‘ziga jazo beramiz»1.
Qodirqul mingboshi bu ko‘rsatmani bajarish borasida shunday 
zulm qilgan ediki, zamondoshlaridan biri bu haqda quyidagilami 
yozadi: «Birov engashib salom qilmasa, tutib to ‘xtatmoqni bu kishi 
chiqardi. Bundan o'rganib rus amaldorlari ham xalqni «ruku‘» bilan 
salom va «sajda» qildiradigan boidilar. Bechora xalq shapkalik 
kishining soyasini ko‘rsa ham o ‘midan turib sajda qilishga odatlanib 
qoldi». M ustamlakachilar qatliomni kuchaytirib, odamlarni dahshatga 
solish maqsadida hech qanday sud-tergovsiz dorga osishni odat 
qildilar. Guvohlardan biri shunday manzarani tasvirlaydi: «Bizlami 
bozordan va mahalladan katta oqsoqol farmoyishi bilan mirshablar 
haydab, taxminan 500 kishini yangi shahar devori tagiga olib borib 
edi; qarasak, adir tarafga 8 ta dor qilib, arg‘amchilami tortib, tayyor 
qilib qo‘y g ‘on ekan. Bu holda turmaga 50 ga yaqin soldatlar o ia n
(ashula) aytib kirib, 5 ta musulmonni haydab chiqdi. Bechoralaming 
rangi-ro'yiga aslo qarab boim aydi. Bechoralaming ixtiyori o ‘zida 
emas, so‘zlamoqqa majollari ham yo‘q edi. Qamalganlariga ancha kun 
b o ig ‘on b o isa , ovqat yemaganlari ham m a iu m edi. Darhol 5 ta xom 
surapdan tikilgan xalta olib keldilar. Bir mutakabbir «to’ra» qo'liga 
yarim taxta qog'ozni olib nihoyat q o v o gini solib o ‘qidi: «Sizlarning 
podshohi a ’zam, imperaturi muazzam askari borasida qilg’on 
harnla, hujumlaringizga va bu isyonga sabab bo‘lg‘on Muhammad
' 
Fozilhck СшЬск о ‘g'ii.
Dukchi Eshon voqeasi, 37-bet.
457
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ali eshonning imperaturi a ’zamning ulug‘ siyosatidan qo‘rqmay 
qilg‘on fe’liga sherik b o ‘lib yordamda b o ‘lg‘onlaringiz sabab b o id i. 
Sizlaming beshovlaringizni harbiy sud osib o ‘ldirmoqqa hukm qildi» 
degan hamono soldatlar birdan qilichlarini sug‘urib, peshonalariga 
tutib, yarim soatga yaqin nog‘oralarini chalib turdilar... gubemator 
fuqarolarga qarab: «Bu k o ‘rilgan siyosatni k o ‘rmaganlarga bayon 
qilinglar, har kirn isyon qilsa, mundan battar b o ia d ilar» 1, - deb 
murojaat qildi.
Bunday qatag‘onlar erksevar Farg‘ona yigitlarining shashtini 
qaytarmadi. M ute’ bo ‘lib, ruslarga bosh egishni istamaganlar to g ‘u 
toshlarga chiqib kurashni davom ettirdilar. Sibir harbiy okrugi shtabi 
boshlig‘i general-mayor Zarubaev 1898 yil 28 iyunda harbiy vazirga 
yuborgan maktubida Jarkent tumanida xalq ko ‘tarilgani, g ‘azovotga 
barcha Iliorti volost boshqaruvchilari ham qo‘shilib ketganini yozib, 
aholida juda ko‘p miqdorda qurol, o ‘q-dori paydo b o ‘lganidan 
tashvishlanadi. Ularga qarshi kazak polki qismi yuborganini m a’lum 
qiladi. Farg‘onaning shimolida esa eshonning safdoshlari Chibil bo ‘lis 
va Shodibek harakatni davom ettirishgan. Prjevalsk tumanboshisi 
Turkiston harbiy okrugi shtabi boshlig‘iga y o ilag an telegrammasida 
Yettisuv viloyati chegarasi yaqinida Andijon tumanining o ‘tib 
b o ‘lmas to g iarid a mingga yaqin qo‘zg ‘alonchi yashiringanini, 200- 
300 kishilik guruhlarga b o ‘linganini va ulami yerlilar oziq-ovqat 
bilan yashirincha ta ’minlab turganini, Pishpek, Susamir, To'qmoq 
va boshqa yerlarda g ‘alayonlar davom etayotganini xabar qilgani 
tasodifiy emas, albatta. Susamir volostida Shodibek boshchiligidagi 
yerlilar g ‘azovot qilishgani haqida 5 iyul kuni mingboshi Andijon 
tumanboshisiga xabar qilgan.
Mustamlakachilar qo‘zg ‘alon rahbarlarining qiynoq-azoblarga 
mardona chidaganidan g ‘azablanganliklarini yashirmaganlar. Ular 
Muhammad Alidan shunday qo‘rqqan edilarki, u hatto qo‘lga olinib 
hibsga olinganida ham shu odam eshon ekanligiga ishonmay uni 
taniydigan odamlami zo ‘rlab keltirib, qasam ostida mahbusning kim 
ekanligini tasdiqlashni so‘rashgan. Shunday guvohlardan biri Mirzo 
M a’sud xotirasi diqqatga sazovor: «Bizlami 5 ta to ‘ralar birga boshlab 
turmaga olib borib edi, qarasak, turmada qadam bosarlik jo y y o ‘q, 
havoning nihoyat issiqligidan turmaning ichi do‘zax b o iu b ketibdur. 
Bosh-oyoqlarida zanjir bor. Qochmoq u yoqda tursun, turarg‘a majoli 
yo‘qlaming oyoqlariga zanjir solibdirlar, bulaming ichidan oralab 
o ‘tib, bir xonaga kirib edik, Yikchi eshon bilan uch kishi o ‘ltiribdirlar.
1