O‘quvchilar birdan ortiq ega,
birdan ortiq kesim, bir xil so‘roqqa javob
bo‘lgan va gapning bir bo‘lagiga bog‘lanib kelgan birdan ortiq ikkinchi darajali
bo‘laklar gapning uyushiq bo‘laklari ekanligi, uyushiq bo‘laklar o‘zaro va, ammo,
lekin, biroq bog‘lovchilari bilan bog‘lanishi bilan birinchi marta tanishadilar.
Boshlang‘ich sinflarda gapning uyushiq bo‘laklari bir xil so‘roqda javob bo‘lishi,
gapda bir xil vazifani bajarishi, sanash ohangi bilan aytilishi, bosh bo‘laklar ham,
ikkinchi darajali bo‘laklar ham uyushib kelishi mumkinligi, uyushiq bo‘laklarning
o‘zaro bog‘lovchisiz hamda, va, ammo, lekin, biroq bog‘lovchilari bilan
bog‘lanishi o‘rgatiladi. Uyushiq bo‘laklarda tinish
belgilarning ishlatilishi
yuzasidan quyidagi ma’lumot ham boshlangich sinflarda beriladi.
Gapning uyushiq bo‘laklari bog‘lovchilarsiz bog‘lansa, ular orasiga vergul
qo‘yiladi.
Gapning uyushiq bo‘laklari ammo, lekin, biroq bog‘lovchilari bilan
bog‘lansa, shu bog‘lovchilardan oldin vergul qo‘yiladi. Va bog‘lovchisi bilan
bog‘langan uyushiq bo‘laklar orasiga vergul qo‘yilmaydi.
Gapda so‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanishi mavzusi o‘tilganda so‘zlarning
bir-biri bilan teng bog‘lanishi, teng bog‘langan so‘zlar
gapning uyushiq
bo‘laklarini hosil qilishi o‘rgatiladi.
“Gapning uyushiq bo‘laklari” mavzusini o‘rganishda o‘quvchilarning
ta’limning quyi bosqichlarida gapning bunday bo‘laklari haqida hosil qilgan
bilimlari kengaytirilib, juft holda qo‘llangan uyushiq bo‘laklar, uyushiq va
uyushmagan aniqlovchi, uyushiq bo‘laklarning biriktiruv, zidlov bog‘lovchilaridan
tashqari, ayiruv bog‘lovchilari, shuningdek, bog‘lovchi vazifasida qo‘llangan bilan
ko‘makchi va yuklamalar yordami bilan bog‘lanishi, uyushiq bo‘laklarda son,
egalik va kelishik qo‘shimchalarining qo‘llanishi, uyushiq bo‘laklarda
umumlashtiruvchi so‘zning qo‘llanishi, unda tinish belgilarning ishlatilishi haqida
ma’lumot beriladi.
Gapning uyushiq bo‘laklari haqidagi umumiy ma’lumotni
kengaytirishda
o‘quvchilar gapning uyushiq bo‘laklari bir-biri bilan teng bog‘lanishi, o‘zaro teng
bog‘lovchilar yoki sanash ohangi yordami bilan bog‘lanishi, gapda ega va
kesimning birdan ortiq kelishi hamma vaqt uyushiq bo‘lak hosil qilishi, ikkinchi
darajali bo‘laklarning birdan ortiq bo‘lishi esa hamma vaqt uyushiq bo‘lak
hosil
qilavermasligi, uyushiq bo‘laklarning juft holda qo‘llana olishi bilan tanishadilar;
uyushiq gaplarni gapda takrorlanib qo‘llangan bo‘laklardan farqlashni
o‘rganadilar. Shuningdek, amaliy ishlarda o‘zaro ergashish yo‘li bilan bog‘langan
gap bo‘laklari bilan o‘zaro teng bog‘langan gap bo‘laklarini farqlashga e’tibor
beriladi. Bu orqali o‘quvchilarning gapdagi so‘zlarning o‘zaro borg‘lanishi haqida
fikrlash faoliyatini o‘stirish, til sezgirligini oshirishga erishiladi.
Uyushiq bo‘lak haqidagi umumiy ma’lumotni kengaytirishda berilgan gaplar
ko‘rsatilgan topshiriqlar asosida tahlil qilinadi.
1. Asfalt ko‘chadan avtobuslar va yengil mashinalar o‘tib turadi.
2. Ona sahar paytigacha o‘tirib chiqdi, lekin toliqmadi.
3. G‘o‘za shoxlari oqish, pushti rang gullar bilan bezangan.
4. Sardor qo‘rqmas va kamtar, kamgap va qaysar bir bola edi.
Gaplarni o‘qib, uyushiq bo‘laklarni toping. Ular qaysi so‘roqlarga javob
bo‘layotganini, gapning qaysi bo‘lagiga bog‘langanini ayting.
Gapning qaysi bo‘laklari uyushgan? Nima uchun ular uyushiq bo‘laklar
deyiladi?
Qaysi uyushiq bo‘laklar orasiga vergul qo’yilmagan? qaysilarida vergul
qo’yilgan? Nima uchun? qaysi gapda bo‘laklar juft holda qo‘llangan?
Bu topshiriqlar asosida o‘tkazilgan tahlil
natijasida gapning uyushiq
bo‘laklari haqida quyi sinflarda o‘tilganlar takrorlanib, xulosa qilinadi: gapda bir
xil so‘roqda javob bo‘lgan, gapning bir bo‘lagiga bog‘langan birdan ortiq bo‘laklar
uyushiq bo‘laklar deyiladi. Gapning egasi, kesimi, ikkinchi darajali bo‘laklari
— to‘ldiruvchi, aniqlovchi va hol uyushib kela oladi. Uyushiq bo‘laklar o‘zaro
teng bog‘lovchilar yoki bog‘lovchilarsiz sanash ohangi yordamida bog‘lanib, bir-
biridan pauza bilan ajratilib, sanash ohangi bilan aytiladi.
Bunday ohangga rioya
qilinmagan ayrim o‘rinlarda uyushiq bo‘laklar hosil bo‘lmasligi mumkin:
Bog‘imizga anjir, shaftoli, nok, jiyda ko‘chatlari o‘tqizdik.
Bog‘imizga anjir shaftoli, nok, jiyda ko‘chatlari o‘tqizdik.
Va bog‘lovchisi qo‘llangan uyushiq bo‘laklar orasiga vergul qo‘yilmaydi.
Uyushiq bo‘laklar o‘zaro ammo, lekin, biroq bog‘lovchilari yordami bilan
bog‘lansa, bu bog‘lovchilardan oldin vergul qo‘yiladi. Bog‘lovchisiz bog‘langan
uyushiq bo‘laklar orasiga vergul quyiladi.
Uyushiq bo‘laklar juft holda ham qo‘llanadi. Juft holda qo’llangan uyushiq
bo‘laklarning ohangi o’ziga xos: har bir juft uyushiq bo‘lakning birinchi so‘zida
ovoz kutariladi, keyingisida esa pasayadi, har bir juft uyushiq bo‘lak keyingisidan
pauza orqali ajratiladi.
Masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: 
