Sh. N. Fayzimatov

d
D



(8.7) 
U holda (formulacha) 
Silindrsimon detallar tutashmasini aniqligi uchta asosiy faktorlar bilan 
belgilanadi: o’qlarni bir biriga to’g’ri kelishi, kesimdagi burchak holatini o’qga 
nisbatan perpendikulyar aniqligi, o’q bo’ylab detallarni aniqlik bo’yicha 
joylashishi. 
8.4-rasm. Val vtulka birikmasini yig’ish sxemasi 
Quydagi birikma hosil qilish uchun (8.4-rasm) detallar o’qlarining siljishi. 
,
2
2
нб
OM
M
d
d



(8.8) 
O’qlarni bir biriga nisbatan burchagi 
Д
arctg
м
м




---

203 
Ikkala faktorni hisobga olgan holda (o’qlarni siljishi va nisbiy burilishi) 
birikmani yig’ish sharti 
;
2
2
1
1

















i
h
i
i
m
i
M
B
A


(8.9) 
;
2
1
2
1

















i
h
i
i
m
i
a



(8.10) 
bu erda: 
birikmadagi eng past oraliq masofa; 
-
eng past diametrli teshik; 
-
valning eng yuqori diametri; 
А
Б
A
i
h
i
i
m
i







1
1
;
(tekislikdagi val o’qi) va B (tekislikga perpendikulyar) 
zanjirlar o’lchamlarini umumiy xatoliklari. 





i
h
i
i
m
i
a


1
1
;
a va β(ikki tekislikda) burilishlar uchun zanjirlar o’lchamlarini 
umumiy xatoligi. 
(formula) uzunlikdagi burilishlarda boshlang’ich va oxirgi zanjirlar joizligi 
(dopuski); 
Va oxirgi (xulosa) zvenoni hisobga olmagan holda A, B, a va V o’lchamlar 
zanjiridagi zvenolar soni
8.5-rasm. Harakatlanuvchi yig’ma sxemasi. 

---

204 
Kafolatlangan oraliqni val vtulka birikmasida detal o’qlarining bir biriga 
nisbatan siljishi:























5
,
0
5
,
0
5
,
0
2
1
0
0
0
B
B
B
(8.11) 
2
2
2
0
2
0
1
B
B
K
K
K







(8.12) 
bu erda: oraliq joizlik chegarasida o’qlarni bir biriga nisbatan o’rtacha 
siljishi; 


- nisbiy siljish; 
0

, 
B

- val va teshik o’lchamlari joizni o’rtacha koordinatasi; 
0

, 
B

- val va teshik o’lchamlari joizi; 
,
0

,
B

,


- val va teshik orasidagi masofa hamda val, teshik o’lchamlarini nisbiy 
bo’linishi koeffisienti; 
,
B
K

K
- val va teshik o’lchamlarini sochilish koeffisienti. 
Val va vtulka oralig’i normal qonuniyatlarga bo’yso’ngan holda quyidagicha 
ko’rinishga ega bo’lishi mumkin. 
2
2
0
3
B





(8.13) 
val va teshik o’lchamlarini o’rtacha chetlanishi.
Birikma uchun oraliq chegarada bo’lsa 
dx
e
x
a


2
3
2
2
0
3
2
2



(8.14) 
O’lchamlar zanjiridagi oxirgi zvenoning aniqligi to’la, to’la emas va o’zaro 
almashinuvchanlik hamda o’lchamiga yetkazish yoki rostlash usullari yordamida 
amalga oshiriladi. 
Bu usullarni qaysi biri aniqlikni oshirishga olib kelishi har qanday holatda 
ham iqtisodiy hisob kitoblar bilan asoslanishi kerak. 

---

205 
To’liq o’zaroalmashinuvchanlik usuli, ayniqsa avtomatlashtirishda, 
yig’ilayotgan birikma detallarini 100% nazorat qilish kerak bo’ladi. Bu o’z 
navbatida ko’p mablag’ va kuch talab qiladi. 
To’liq bo’lmagan o’zaroalmashinuvchanlik usulida aniqlikga bo’lgan talab 
ancha susayadi, nazorat qilish uchun sarf harajatlar ancha kamayadi, ammo yig’ish 
jarayoni bir oz murakkablashib ko’proq kuch talab qiladi. 
SHunga qaramay ko’p zvenoli o’lcham zanjirlarida to’liq bo’lmagan 
o’zaroalmashinuvchanlik usuli ko’p xollarda iqtisodiy afzalliklarga ega. 
To’liq o’zaroalmashinuvchanlik usulida detallar tayyorlashdagi o’rtacha 
oraliq (dopusk) quyidagicha aniqlanadi: 
1


m
зам
cp


(8.15) 
.tutashtiruvChi (oxirgi) zveno oralig’i; 
.zvenolar umumiy soni. 
To’liq bo’lmagan o’zaroalmashinuvchanlik usulida o’rtacha oraliq
1


m
t
cp
зам
cp



(8.16) 

t
tavakkal qilish foizi. 
cp

- o’rtacha nisbiy chetlanish. 
Umuman olganda, birikmaning tutashtiruvchi o’lchami o’lchamlarni hosil 
qiluvchi kattalikni o’zgaruvchan funksiyasi ko’rinishida yozilishi ham mumkin. 


,
........
,
,
1
3
2
1



m
A
A
A
A
f
A
U holda 
1
1
2
2
1
1
.......



















m
m
A
A
A
A
A
A
A
A
A
dA
(8.17) 
.va x.k lar ...... larning tarqalish maydoni kattaligi hisoblanib 
Ai
i
m
i
Am
m
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A




























1
1
1
1
2
2
1
1
......
(8.18) 

---

206 
Oxirgi tenglama shuni ko’rsatiadiki, yig’uv birikmasini kinematik zanjir 
aniqligi oshirishni uchta asosiy yo’nalishi mavjud: