O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti qo’lyozma huquqida udk hotamova iroda ibrohimovna

 
3.2
 
Ingliz va o’zbek tillaridagi qo’shma so’zlarning konseptual xilma–
xilligi 

---

Qo’shma so’zlarning kognitiv xususiyatini ochib berishda ularni til va ong 
bog’liqligini o’rganishda kognitiv modellar muhim rol o’ynaydi. Ularni bunday 
tahlil qilishimizda semantik ma’no katta ahamiyatga egadir. Semantik jihatdan 
qo’shma so’zlar ma’noviy komponentlardan iborat bo’lib, bu komponentlar uchta 
guruhga kiradi: 
1)
arxisemalar; 
2)
integral semalar (umulashtiruvchi); 
3)
differensial semalar (farq qiluvchi).
Arxisemalar – 
qo’shma so’zlarni u yoki bu semantik guruhlarga 
birlashishini ta’minlaydi. Masalan, yuqoridagi kognitiv modellarimizdan paydo 
bo’lgan guruhlar birlashishidan yuzaga kelgan 
o’simlik nomi, tashqi ko’rinishni 
ifodalovchi so’z 
va 
qushlar nomlari 
kabi arxisemalar shular jumlasidandir.
Integral semalar 
arxisemalar tarkibidagi umumlashtiruvchi xarakterga ega 
u yoki bu turlardir. Masalan, o’simlik nomi arxisemasi 
gul, daraxt, o’t, bo’ta 
va 
boshqa integral semalar tashkil etadi. 
Differensial semalar – 
yuqorida paydo bo’lgan qo’shma so’zni ma’no 
jihatidan farqlash uchun xizmat qiladigan semalardir. Masalan, o’zbek tilidagi 
ayiqtovon
o’simligi –gemisiklar oilasiga mansub 
gul 
integral semasiga kiruvchi
 
differensial sema 
hisoblansa, ingliz tilidagi redwood– o’simligi aynan 
daraxt 
integral semasiga 
kiradi.
Ingliz va o’zbek tillaridagi kognitiv tahlil natijasida aniqlangan kognitiv 
modellarni o’rganish natijasida, ushbu modellar yordamida qaysi semantik guruhga 
xos qo’shma so’zlar yasalishini aniqladik.
Ingliz va o’zbek tillarida qo’shma so’zlar asosan quyidagi arxisemalarni 
tashkil etadi: 
1.
O’simlik nomi – (
ho’kiz tili, bo’ta ko’z
), (
tiger’s jaw, dragonhead
); 
2.
 
Tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z – (
echki soqol, qorako’z
), (
goat–
forehead, sheep–eyed
);
 
3.
 
Qushlar nomi – (
Ilon burgut, tuya qaldirg’och), 
(
blue–winged 
Kookaburra, grey– head Albatross; 

---

4.
Kasb nomi –
(otboqar, molboqar), (frogman, fisherman);
5.
 
Xarakterni ifodalovchi so’z – (
sofko’ngil, darveshtabiat), (free–
handed, heart–whole); 
6.
 
Joy nomi – 
(Toshqo’rg’on, Oqtepa), (Newcastle, Three oaks). 
Qiyoslanayotgan har ikki tillarda yuqorida ko’rsatilgan arxisemalardan eng 
produktivlariga