O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

 
xissiy bilish uchun g’oyat harakaterli bo’lgan yorqinlik, bevositalik va 
yaqqollikdan mahrumdir. 
Ratsional bilish.
Ratsional, abstrakt-mantiqiy tafakkur hodisalar olamining 
qonuniyatli aloqalarini bilishga imkon beradi, bu esa insonga tashqi dunyoni bemalol 
tushunib olish va tevarak-atrofdagi voqelik hodisalari va jarayonlaridan o’z 
manfaatlari yo’lida foydalanish uchun zarurdir. 
Ratsional bilishning asosiy shakli 
tushunchadir
. Tushuncha bu tajriba 
ma’lumotlarini 
umumlashtirish 
natijasidir, 
dunyoni 
o’rganish 
yakunidir. 
Tushunchalarning paydo bo’lish jarayoni o’rganilayotgan predmetning bir qator 
ikkinchi darajali alomatlari va xossalarini e’tiborga, hisobga olmaslik, ulardan 
chalg’ishdir, 
abstraktlashishdir
. Tushunchaga ta’rif berish torroq tushunchani 
kengroq tushuncha ostiga qoyishdir. Masalan: olma meva, fil hayvon, Erkin odam, 
terak daraxt va hakozo. Tushunchalarning paydo bo’lishi bu biluvchi inson ongi 
faoliyatining oliy maxsulidir. Bilish jarayonida tushunchalarni ifodalabgina 
qolmasdan, balki ularni qo’llay bilish ham kerak. Tushunchalarni qo’shib biz 
hukm
 
shakllantiramiz, hukmlarni bir-biri bilan qo’shib ulardan aqliy xulosa chiqaramiz. 
Hukm
 
tafakkurning shunday shakliki, unda inson narsani uning aloqalari va 
munosabatlarida ifodalaydi. Gnoseologik nuqtai nazardan, hukm bu biron bir narsani 
tasdiqlash yoki inkor etish yo’li bilan voqelikni aks ettirish shaklidir. Shu boisdan 
hukm tasdiqlovchi («hozir yomg’ir yog’moqda» kabi) yoki inkor etuvchi («bugun 
yomg’ir yog’maydi» kabi) hukmlarga bo’linadi. Agar biz ikki yoki bundan ko’proq 
hukmni bir-biri bilan tenglashtirib, taqqoslab, solishtirib ko’rsak, u holda biz yangi 
hukmga ega bo’lishimiz, ya’ni 
aqliy xulosa
 
chiqarishimiz mumkin. 
Aqliy xulosaning, mantiqiy natijaning chinakam to’g’ri bo’lishi uchun ikki shart 
zarur. Birinchisi: mantiq ilmida asoslar deb atalgan dastlabki hukmlar haqiqiy 
bo’lmog’i, ya’ni voqelikka mos kelmog’i lozim. Ikkinchisi: boshlang’ich asoslardan 
aqliy xulosa chiqarish jarayonining o’zi mantiq ilmining qonunlariga muvofiq to’g’ri 
bo’lmog’i lozim. 

---

133 
Dunyoni bilish bu nafaqat nazariy, balki hayotiy, amaliy jarayondir. Falsafiy 
nuqtai nazardan qaraganda, insoniyatning amaliyoti bu insoniyatning tabiatni ongli 
ravishda va maqsadga muvofiq tarzda o’zgartirishga qaratilgan faoliyatidir, bu 
insoniyatning ijtimoiytarixiy sharoitlar bilan birga qaralgan mehnat jarayonidir. 
Amaliyot hamisha ijtimoiy harakterda bo’ladi, kishilar o’rtasidagi aloqa va 
munosabatlarsiz amaliyot bo’lishi mumkin emas. Amaliyot tarixiydir, u qurshab 
turgan tabiatni ham, insonning o’zini ham, kishilarning turmush sharoitini ham 
o’zgartirishdan iborat. 
Gnoseologik kategoriya sifatida amaliyot sub’ekt bilan ob’ekt o’rtasidagi 
shunday munosabatni ifodalaydiki, bunda sub’ekt ob’ektni biron-bir jihatdan 
o’zgartirish maqsadida unga ongli ravishda ta’sir ko’rsatadi. Amaliy faoliyat 
jarayonida, ob’ektning o’zgarishi ta’siri ostida sub’ekt ham o’zgaradi, uning amaliy 
qobiliyati va malakasi chuqurlashadi, fikrlash doirasi kengayadi, ongi va xotirasi 
boyiydi, dunyoqarashi o’zgaradi. 
Amaliy bilishning oliy darajasi yani bilishning mezonidir. Bilish jarayoni 
ijtimoiy-tarixiy amaliyot natijasida va vositasida sodir bo’ladi. Kishilarning amaliy 
faoliyati o’zi o’zgartirishga qaratilgan ob’ektga va o’zi erishmoqchi bo’lgan 
maqsadga bog’liq holda turli shakllarda namoyon bo’ladi. Eng keng, falsafiy 
ma’noda, amaliy faoliyatdagi kishilarning ob’ektga nisbatan konkret-tarixiy birligi 
bo’lgan jamiyat 
amaliyot sub’ekti