305
va kelmagan hollarini taqqoslash asosida hodisaning sababini aniqlash usuli bо‘lib,
unda mavjud hollar bir-biridan faqat bitta holati bilan farq qiladi: birida u yо‘q,
ikkinchisida – bor va faqat ana shu holat bor holdagina hodisa yuzaga keladi.
Shuning uchun ham mazkur holat kuzatilayotgan hodisaning sababi bо‘lsa kerak, deb
taxmin qilinadi, ya’ni taxminiy xulosa hosil qilinadi. Uning sxemasi quyidagicha:
Hol
lar
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bо‘lgan
holatlar
Hodisalar
1
ASD
-
2
AVSD
d
Ehtimol, V holat d hodisaning sababidir.
Tafovut metodidan bilishning turli sohalarida keng foydalaniladi. Masalan,
yaxshi ishlayotgan va yaxshi ishlamayotgan
korxonalar solishtirilib, korxonaning
yaxshi ishlamasligi sababi aniqlanadi. Meditsinada esa ikkita hayvonlar guruhi –
eksperiment о‘tkazilayotgan va nazorat qiluvchi guruhlar qiyos qilinib, eksperiment
о‘tkazilayotgan guruhda sinalgan preparatning samaradorlik
darajasi aniqlanishi
mumkin. Bunda har ikkala guruh bir xil sharoitda saqlanib (A, S, D), eksperiment
davomida bittasiga V holati qо‘shiladi. Bu esa avvalgi holda yо‘q bо‘lgan d
hodisasining vujudga kelishiga sababchi bо‘ladi. Ana shunga asoslanib, «V holati d
hodisaning sababi bо‘lishi mumkin», degan xulosaga kelinadi.
Demak,
tafovut metodiga muvofiq,
hodisa vujudga kelayotgan va vujudga
kelmayotgan holatlar ulardan avval kelayotgan holatlarning bittasidagina farq qilib,
qolganlarida о‘xshash bо‘lsa, ana shu bitta holat kuzatilayotgan hodisaning
sababidir.
Yо‘ldosh о‘zgarishlar metodi.
Yо‘ldosh о‘zgarishlar metodiga muvofiq,
bir holatning о‘zgarishi hodisaning
о‘zgarishiga ham olib kelsa, shu holat kuzatilayotgan hodisa о‘zgarishining
sababidir.
Yо‘ldosh о‘zgarishlar metodi yordamida juda kо‘p qonunlar, shu jumladan,
306
fizikadagi gazning
harorati bilan uning zichligi, tortishish kuchi bilan masofa,
iqtisodiyotdagi talab va taklif о‘rtasidagi bog‘lanishlar va shu kabilar о‘rganiladi.
Hodisadan avval kelayotgan holatlarni A, V, S harflari bilan,
bu holatlarning
о‘zgarishi darajasini 1,2,..., n bilan, hodisani d bilan belgilasak, yо‘ldosh о‘zgarishlar
metodida muhokama jarayonining quyidagi shakl bо‘yicha amalga oshishini
kо‘ramiz:
Hol
lar
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bо‘lgan
holatlar
Hodisalar
1
AVS1
d1
2
AVS2
d2
....
n
AVS n
dn
Ehtimol, S holat d hodisaning sababidir.
Masalan, Quyoshning dastlabki holatdagi aktivligi S1 ga teng bо‘lganda, Yerda
radiatsiya darajasini d1 deb olsak, Quyosh aktivligining S2 darajasiga kо‘tarilishi
Yerdagi radiatsiya darajasining ham d2 gacha kо‘tarilishiga olib keladi.Yо‘ldosh
о‘zgarishlar metodining qо‘llanishi ma’lum bir shart sharoitlarga rioya qilishni
taqozo etadi.
Birinchidan, о‘rganilayotgan hodisaning sababi bо‘lishi mumkin deb gumon
qilingan holatlar aniqlanishi kerak. Bu holatlarni A, V, S lar deb hisoblasak, «A yoki
V yoki S holat d hodisasini keltirib chiqaradi», degan ayiruvchi hukm kо‘rinishidagi
fikr hosil bо‘ladi.
Ikkinchidan, konkret holatning о‘zgarishi hodisadagi konkret о‘zgarishga olib
kelishi shartiga muvofiq kelmaydiganlari chiqarib yuborilishi (eliminatsiya qilinishi)
zarur. Yuqoridagi shaklda A va V holatlar aynan shunday bо‘lib,
ular muhokama
jarayonidan chiqarib yuborilishi kerak.
Uchinchidan, eliminatsiyadan keyin qolgan yagona holat ajratib olinib, uning
о‘zgarishi hodisaning о‘zgarishiga sababdir, degan xulosaga kelinadi.
Bizning
307
shaklda bunday holat S bо‘lib, uning S1 dan Sngacha bо‘lgan о‘zgarish intensivligi
hodisaning d1dan dngacha bо‘lgan о‘zgarishi intensivligi bilan birgalikda kechayapti.
Yо‘ldosh о‘zgarishlar tо‘g‘ri va teskari yо‘nalishlarga (proporsionallikka) ega
bо‘lishi mumkin.
Tо‘g‘ri yо‘nalishdagi (proporsionallikdagi) bog‘lanish deganda, hodisadan avval
keladigan
holat
о‘zgarish intensivligining ortishi hodisaning о‘zgarishi
intensivligining ortishiga olib keladigan aloqadorlik nazarda tutiladi. Masalan,
Quyoshdagi dog‘ning kattalashishi magnit bо‘ronining kuchayishiga olib keladi.
Teskari yо‘nalishdagi (proporsionallikdagi) bog‘lanish deganda esa, hodisadan
avval kelayotgan holat intensivligining ortishi hodisaning о‘zgarish
intensivligining
kamayishiga olib keladigan aloqadorlik tushuniladi. Masalan, tushunchaning hajmi
kengaytirilganda, uning mazmuni torayadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
