Вазирлиги тошкент молия институти

Халқаро товар ва хизматлар экспорти
6
 (млрд.АҚШ долл.) 
Йиллар 
Жами 
Товарлар 
Хизматлар 
Хизматлар 
улаши (%) 
2000 
7949 
6458 
1491 
18,8 
2010 
19143 
15301 
3842 
20,1 
2011 
22688 
18338 
4350 
19,2 
2012 
22964 
18496 
4468 
19,5 
2013 
23699 
18952 
4747 
20,0 
2014 
24069 
19005 
5064 
21,0 
2015
21243 
16489 
4754 
22,4 
2016
20725 
15955 
4770 
23,0 
1-жадвалдан кўриниб турибдики халқаро савдо доимий равишда бир 
хилда ўсиш тенденциясига эга эмас, агар 2014 йилда 24069 млрд. АҚШ 
долларига тенг бўлса 2015 йилга келганда ушбу сумма 21243 млрд. АҚШ 
доллари ва 2016 йилда 20725 млрд. АҚШ долларига тенг бўлган. Давлатлар 
томонидан олиб борилаётган протекционизм сиёсати натижасида халқаро савдо 
хажми пасайиш тенденциясига эга бўлиб бормоқда.
2.
 
Жаҳон хўжалигини ривожланиш босқичлари ва йўналишлари
ХХ асрнинг 50-60 йилларидан сўнг жаҳон хўжалигининг фаолияти 
кенгайди, халқаро иқтисодий алоқалар ривожланиб халқаро меҳнат тақсимоти 
чуқурлашиб борди. Ҳозирги кунда жаҳон иқтисодиётида бир-бирига боғлиқ 
бўлмаган ёки бир-бири билан халқаро иқтисодий алоқаларни ўрнатмаган 
биронта ҳам мамлакат йўқ. Бугунги кунда жаҳон хўжалиги ривожланиши 
инсонларнинг ўзаро иқтисодий фаолияти доирасида рўй бермоқда. 
6
WTO Time Series on international trade, 2016; Press Release WTO, Press/791 12 April 2017 

---

66 
Иқтисодиётга оид бир қатор адбиётлар, шунингдек кундалик ҳаётимизда 
“Жаҳон хўжалиги”, “Жаҳон иқтисодиёти” тушунчалари кўп ишлатилади. 
Ҳақиқатан ҳам жаҳон хўжалиги ўзининг мураккаблиги, зиддиятларга бойлиги 
ва иқтисодий муносабатлари билан бутун бир бирикмани ҳосил қилади. 
Иқтисодий адабиётларда “Жаҳон хўжалиги”, “Жаҳон иқтисодиёти” 
иборалари аниқ бир тушунча берилмаган. Аммо бу иборалар иқтисодий 
ҳаётимизга муҳим ўрин тутганлиги учун ҳам олимлар ушбу ибораларга 
ўзларининг бир қатор концепциясини берган бўлиб, улар қуйидагилардан 
иборат: 
- жаҳон хўжалиги – ўзаро меҳнат тақсимотига асосланган иқтисодий ва 
сиёсий муносабатларни ўрнатган миллий хўжаликлар йиғиндиси; 
- жаҳон хўжалиги – халқаро иқтисодий муносабатлар тизимига эга бўлиб, 
савдо-сотиқ, молиявий муносабатларни ўз ичига олган капитал ресурслар ва 
ишчи кучидан турлича фойдаланувчи жамият; 
- жаҳон хўжалиги – глобал иқтисодий тизим. Бу тизим ишлаб чиқаришни 
ўзида ташкил этиб, ишлаб чиқариш муносабатларининг ҳуқуқий ва сиёсий 
чегараларини ўрнатувчи хўжаликдир. 
Жаҳон хўжалиги бутун бир тизим эканлигини жаҳон олимлари тан олади. 
Жаҳон иқтисодиётида ушбу сўзнинг вужудга келиши ва ишлатилиш 
жараёнлари бир бутунликни ташкил этади. Ушбу бутунлик орқали жаҳонда 
ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар жаҳоннинг ташқи ва ички бозорларига 
чиқарилади ва товар-пул муносабатлари шаклида фаолият юритади. 
Жаҳон иқтисодиёти жуда мураккаб тизимдир. Яъни, иерархияси кўп 
поғонали бўлиб, тузилиши ниҳоятда нотекисдир. Иерархия – юқори поғонага 
эга бўлган бўлиб, жаҳон хўжалигининг барча талабларига жавоб беради. 
Масалан, АҚШ, Германия ва Япония давлатлари бутун бир дунё аҳолисининг 8
% аҳолисига эга бўлиб, жаҳонда сотиб олинаётган маҳсулотларнинг 1/3 қисми 
ушбу давлатларга тўғри келади. Шу борада айтиш лозимки, очиқ иқтисодиёт 
шароитида жаҳон мамлакатлари иқтисодий тараққиётнинг аниқ бир 
мамлакатлари иқтисодий файдаси ҳисобига фаолият юритадилар. Тизимнинг 

---

67 
асосида халқаро доиралардаги алоҳида бир давлатларнинг миллий ишлаб 
чиқариши ва унинг тақсимланиши, маҳсулот айирбошлаши ва ишлатишини 
ташкил этади. Ушбу фаолият чегараланган ҳолда, бутун бир жаҳон хўжалигига 
ўз таъсирини кўрсатади. Ишлаб чиқариш хўжаликларининг барчаси ўзларининг 
миллий хўжаликларидан ташқарида фаолият юритмайди. 
Жаҳон иқтисодиётида тизим тушунчаси – кенг маъноли ва 
ҳаракатланувчи куч бўлиб, у умумий мақсадлар сари интилади. Бу тизимга 
кирувчи тизимлар эса махсус характерга эга бўлган сектордир. Яъни, бу кичик 
тизимчалар бўлиб, турли мақсадлар сари ҳаракатланади. Аммо бу тизимчалар 
ўзаро бир-бири билан чамбарчас боғланган ҳолда иш юритиб, бир-бирига 
таъсир кўрсатиш характерига эга бўлади. Акс ҳолда тизим тарқалиб кетиши 
ҳам мумкин. 
Жаҳон иқтисодиёти тизимининг мақсади, аҳолининг сўров талабларини 
қондиришга қаратилган. Яъни, яратилган янги ишлаб чиқариш корхоналари ўз 
талабини эмас, балки аҳолининг яшаш турмуш тарзини қондиришга қаратилган 
бўлиши лозим. Тизим – юридик ва ноюридик шахслар томонидан давлатлараро 
иқтисодий алоқаларни йўлга қўювчи, халқаро нормаларда иш юритувчи, якка 
тартибда фаолият кўрсатишга асосланган иқтисодий тизим ҳисобланади. 
Юқоридаги ушбу шарт ва нормаларни бажаришда давлат ва унинг назорат 
бўлимлари ёрдам беради. 
Жаҳон хўжалиги – тарихий ва сиёсий категория. Ушбу категория 
ижтимоий-иқтисодий структура бўлиб, ҳар бир даврда ўзининг ишлаб чиқариш 
тарихига ва сиёсатига эгадир. Жаҳон хўжалиги мураккаб тизимдир. Ушбу 
тизим алоҳида элемент ва субъектлардан иборат бўлиб, қайсики ушбу субъект 
ва элементлар мураккаб жараёнларнинг иштирокчиси ва уни давом 
эттрувчисидир. 
Жаҳон хўжалигининг элементлари ва ўзаро муносабатлари поғонали 
ривожланиб боради. Давлатлараро муносабатда халқаро поғонани ташкил этиб, 
халқаро меъёр ва қоидаларни бошқаради. Миллий чегарадан ташқарида 
фаолият юритувчи муносабатлар – трансмиллий поғонани ташкил этади. Бунга 

---

68 
ўзининг ахборотига ва тизимига эга бўлган фирмалар киради. Ушбу поғона 
алоҳида бир автоном тизимга эга бўлиб, бошқарув назоратидан четда фаолият 
кўрсатади. Трансмиллий даражадаги тизимга қурол-яроғ сотуви билан яширин 
шуғулланувчи гуруҳлар ҳам киради. 
Жаҳон хўжалиги тизими ижтимоий-иқтисодий соҳада турлича 
ривожланиб боради. Ушбу соҳада юқори поғонани ривожланган мамлакатлар 
эгаллаган. Жаҳон хўжалиги тизими мураккаб ижтимоий-иқтисодий 
таълимотдир. Жаҳон хўжалиги тизимида ишлаб чиқариш ва шунингдек 
ижтимоий-иқтисодий соҳада рўй бераётган жуда кучли рақобат ва қарама-
қаршиликларни кўриш мумкин. Ушбу ишлаб чиқариш соҳасидаги 
хусусиятларнинг омилларини, яъни бирлашган гуруҳларни ўз ичига олади.
Жаҳон хўжалигида маълум бир мақсадлар сари интилувчи хўжалик 
фаолияти субъектлар орқали амалга оширилади. Субъектлар ишлаб чиқариш 
омилларини, ривожланиш жараёнларини йўлга қўяди. Жаҳон хўжалик 
тизимининг субъектлари керакли капиталга эга бўлиб, ишлаб чиқаришни 
ташкил эта оладиган, халқаро хўжалик муҳитида фаолият юрита оладиган, 
халқаро ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган доирадир. Бундай доирага 
ТМКлар, миллий давлатларнинг хўжалик тизимлари, ҳудудий интеграция 
бирлашмалар, халқаро иқтисодий ташкилотлар киради. 
Жаҳон хўжалиги йирик тизим бўлиб, у турли тизим ва тизимчалардан 
таркиб топган. Тизимчалар ўзининг ривожланиш жиҳатлари билан биргина 
ўзига хос вазифаларни эмас, балки умумий глобал тизимнинг муаммоларини 
ҳам ҳал этишга қодирдир. Ушбу ҳолатда ўзига хос ички ва ташқи қонуниятлар 
мавжуд. 
Жаҳон хўжалиги тизимидан, тизимчаларнинг ажралиб чиқиш 
сабабларига қўйидагилар киради: 
-
ижтимоий хўжалик структурасининг характери; 
-
иқтисодий ривожланиш режаси; 
-
иқтисодий ўсишнинг тури; 
-
ташқи иқтисодий алоқаларнинг даражаси ва характери. 

---

69 
Жаҳон хўжалиги тизимидан тизимчалар ажралиб чиқишининг асосий 
сабабларидан 
бири 
–хўжаликнинг 
ижтимоий-иқтисодий 
тузилмасини 
хусусийлаштириш ҳисобланади. Хусусийлаштиришни амалга оширилиши 
жаҳон ҳамжамияти ривожланишига, шунингдек жамият муносабатлари ўзаро 
ўрнатилишига таъсир кўрсатади. 
Мулк хусусийлаштирилиши халқаро меҳнат тақсимотининг турли 
шаклларини, индивидларнинг меҳнат қуролларига бўлган муносабатларини 
белгилайди. Мулкни хусусийлаштириш жараёнларида ишлаб чиқариш 
воситаларининг (асбоб-ускуналар) ишчи кучи билан боғланган шароитида 
юзага келади. Бу ҳолатда ташкилий-ҳуқуқий идораларнинг роли каттадир. 
Ишлаб чиқариш жараёнида инсонлар ўзаро алоқани эмас, балки фирмалар 
ўртасида ишлаб чиқарилган маҳсулотларни тақсимлаш, уни айирбошлаш ёки 
ишлатишни ҳам ўз ичига олади. 
Тизимчаларнинг кенг тарқалиш сабабларидан бири ялпи ички 
маҳсулотнинг аҳоли жон бошига мос келишини характерловчи иқтисодий 
ривожланиш даражасидир. Ишлаб чиқариш тармоқларининг ривожланиш 
даражаси аҳоли яшаш шароитига ва шунингдек аҳоли талабларини ижтимоий – 
иқтисодий қондиришига мос келиши зарур. Жаҳон хўжалигида ишлаб 
чиқариш тармоқлари ишлаб чиқариш асбоб-ускуналаридан ва предметларидан 
иборат. Индустриал давлатларда аҳоли талабларини қондирадиган, узоқ 
муддатга ишлатиш мумкин бўлган талабларини қондирадиган, узоқ муддатга 
ишлатиш мумкин бўлган товарларнинг ишлаб чиқариш даражаси юқори 
ўринни эгаллайди. Жаҳон иқтисодиётида тизимчаларни ўрни ва тавсифи 
миллий хўжаликларнинг ташқи секторидаги ролига ҳам боғлиқдир. Яъни, 
импорт, экспорт товарлари ва хизмат кўрсатиш тамойиллари ва капиталнинг 
ҳаракатига боғлиқдир. 
Ишлаб чиқариш кучларининг жаҳон миқёсида ривожланиш даражаси, 
ишлаб чиқаришнинг байналминаллашуви хўжалик юритиш тармоқлари тўхтаб 
қолишининг олдини олади. Ташқи иқтисодий алоқаларнинг асосий 
кўрсаткичида экспорт ва импорт моллар, ташқи савдо-сотиқ тузилмаси, капитал 

---

70 
ҳаракатида халқаро ташкилотлар, замонавий техника-технологиялар, ишчи 
кучлари муҳим аҳамиятга эга. 
Иқтисодиётнинг очиқлиги унинг функционал ва ташкилий доираларида 
кўринади. Функционал доира – мамлакатни халқаро меҳнат тақсимотига жалб 
қилиниши ҳисобланади. Яъни миллий ишлаб чиқаришнинг ташқи иқтисодий 
алоқалар билан боғлиқлигидир (экспорт ва импорт товарларнинг ялпи ички 
маҳсулотга тааллуқлилиги). Очиқ иқтисодиёт – жаҳон хўжалиги тармоғида ўз 
тенденциясини, йўналишини ривожлантирувчи хўжаликлардан иборат бўлиб, 
бунда ташқи иқтисодий алоқалар кучаяди. Бунда иқтисодий ўсиш тез 
суръатларда ривожланиши ёки ривожланишдан тўхташи ҳам мумкин. Ўсиш ва 
тўхтаб қолиш поғонаси 25 % ялпи маҳсулотдан фойда олиш даражасида 
намоён бўлади. 
25
,
0

