Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

2.4.4.
 
Regressiya tenglamalari ishonchlilik darajasini baholash 
Regressiyaning chiziqli tenglamasi parametrlarining mohiyatli ekanligini 
tekshirishda t - mezondan foydalaniladi. Buning uchun xar bir parametrga mos 
kelgan t ning xaqiqiy qiymatlari quyidagi formulalar bilan xisoblanadi: 





2
,
2
1
0
1
0




n
a
t
n
a
t
X
a
a
Mezonning nazariy qiymati (t
jadv
) Styudent taqsimoti jadvalidan aniqlanadi. Agar 
biror parametr uchun t
xaq

t
jadv
bo‘lsa, u xolda shu parametr qabul qilingan daraja 
bilan 
moxiyatli 
xisoblanadi. 
Sotsial-iqtisodiy 
tekshirishlarda 
ko‘pincha 
moxiyatlilik darajasi qilib 0.05 olinadi, ya’ni 

=0,05. Bu xolda ko‘rsatkichlarning 
moxiyatli bo‘lish extimoli R = 1 - 

ga teng.
Bog‘lanish zichligini xarakterlovchi ko‘rsatgichlarga sifat jihatdan baxo 
berish uchun Cheddok shkalalari ishlatiladi.
Bog‘lanish 
zichligi 
0,1-0,3 
0,3-0,5 
0,5-0,7 
0,7-0,9 
0,9-0,99 
Bog‘lanish kuchi Bo‘sh 
o‘rtamiyona sezilarli 
yuqori 
Juda ham yuqori 
Ilmiy tadqiqotlarda keng tarkalgan ekonometrik tenglamalar - bu ishlab 
chiqarish funksiyasidir.
Ishlab chiqarish funksiyalarini qurishdan maqsad - ishlab 

---

64 
chiqarish jarayonini natijalariga omillarning ta’siri darajasi va xarakteristikalarini 
aniqlash, miqdoriy baholashdir.
Ishlab chiqarish funksiyalar bo‘yicha prognozlash uchun ketma-ket bir nechta 
bosqichlardan o‘tish lozim: 
1. Berilgan ma’lumotlar asosida korrelyatsion tahlil o‘tkaziladi: 
a) xususiy korrelyatsiya koeffitsiyentlar matritsasi hisoblanadi; 
b) juft korrelyatsiya koeffitsiyentlari matritsasi hisoblanadi. 
2. Korrelyatsion tahlil natijasida tanlangan omillar asosida regressiya 
tenglamasi quriladi; 
3. Qurilgan tenglama quyidagi mezonlar bo‘yicha baholanadi: 
a) Fisher mezoni; b) Styudent mezoni; v) Darbin-Uotson mezoni; 
g) Ko‘plik korrelyatsiya koeffitsiyenti; d) Determinatsiya koeffitsiyenti; 
e) approksimatsiya xatoligi. 
4. Qurilgan tenglama mezonlarga mos kelsa, keyin asosiy ko‘rsatkich 
tenglama asosida prognoz davri hisoblanadi. 
5. Ishlab chiqarish funksiyasini asosiy xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi: 
a) o‘rtacha unumdorlik omillari; 
b) chegaraviy unumdorlik omillari; 
v) resurslar bo‘yicha elastiklik koeffitsiyentlari; 
g) resurslarga talab; 
d) resurslarni almashtirish chegaralari
. 
Ekonometrik model prognozlash ob’ektining barcha mavjud omillarini o‘zaro 
bog‘lanishini ifodalovchi regressiya tenglamalar tizimlari orqali aks ettiradi. 
Ekonometrik modellar ko‘p hollarda ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirish va 
tahlil qilishda qo‘llaniladi. Olingan ekonometrik modellarni tekshirishda turli xil 
mezonlar: 
Fisherning 
F-mezoni, 
Styudentning 
t-mezoni, 
Darbin-Uotson 
mezonlaridan foydalaniladi. Omillararo bog‘lanishni faqatgina bitta ishlab 
chiqarish funksiyasi orqali qarab chiqmasdan, ularni ekonometrik tenglamalar 
tizimi yordamida tahlil etish mumkin. 
Ekonometrik tenglamalar tizimida prognoz vaqtiga bir ko‘rsatkich aniqlanib, 
uni natijasi orqali qolgan asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash mumkin. 

---

65