Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

Ikkinchi sinfda tabiatshunoslik materialini o’rganish metodikasi.
2- 
sinfda o’quvchilar atrof olam bilan tanishish bo’yidia dasturlarda tabiat bilan 
tanishishni davom ettiradilar. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi shuni yodda tutishi 
kerakki, tabiat va jamiyat atrof olam bilan tanishtirish kursida ikki parallel yo'1 
emas, balki bir yo’nalishdir, unda tabiatshunoslik va ijtimoiy xarakterdagi masalalar 
O’zaro bir -birlarini boyitib, uyg’unlashgan. Garchi ba'zi darslarda ko’proq 
tabiatshunoslik, boshqalarida ijtimoiy masalalar qarab chiqilsa ham, asosiy g’oya - 
inson, jamiyat, tabiat birligi, ajral-mas butunligiga asoslangan. Bu g’oya kursning 
asosini tashkil qUadi. 
Ikkinchi yil o’qitishning vazifasi birinchi sinfda belgilangan yo’nalishlarni 
yanada rivojlantirishdir. Har bir mavzuni ochib berishda bolalarning Vatan, 
jonajon tabiat, ijtimoiy hayot to’g’risidagi aniq tasavvurlari kengayadi. 
o’quvchilarda uyda, maktabda va boshqa jamoat joylarida to’g’ri yurish-turish 
uquvlari hamda ko’nikmalarini shakllantirishga, bolalar o’rtasida o’rtoqlik 
munosabatlarini, kattalarga o’tiborni, mehnatga hurmatni tarbiyalashga, 
shuningdek, tabiatdagi muhim o’zaro aloqalarni aniqlashga, unga muhabbat va 
muruvvatli munosabatni shakllantirishga e'tibor qaratiladi. 
1- va 2- sinf dasturlarini taqqoslash aytib o’tilgan har bir mavzuda qanday 
yangi masalalar ko’rib chiqilishini ko’rsatadi. Chunonchi, “Bizning uy” mavzusi 
bo’yicha o’quvchilarning bilganlarini takrorlay borib, o’qituvchi ota-onalar kasblari, 
oilada mehnat majburiyatlarini taqsimlanishi masalasiga to’xtalishi kerak. 
2- sinfda “Kuzda odamlar mehnati”, “Ijtimoiy foydali mehnat” va “Ota-onalar 
kasbi” mavzulari bo’yicha o’quvchilar tanishadigan obyektlar doirasi kengayadi, ba'zi 
o’zaro aloqalar ular ongiga yetkaziladi, umumlashtirish shakllanadi. Chunonchi, 
bolalarni transportning yangi turlari bilan tanishtira turib, o’qituvchi yer usti, havo, 
suv transportlarining barcha turlari uchun nima umumiyligini, transportning qancha 
turlari borligini hikoya qiladi. 
Bolalar yo’lovchi tashuvchi transportdagi yurish-turish qoidalarini bilib 
oladilar, ularni bajarishga o’rganadilar. Bu shu mavzuning boshqa masalalariga ham 
daxldordir: shaharning madaniy-oqartuv muassasalari, maishiy xizmat korxonalari va 
boshqa joylarga borish, ularning vazifalarini aniqlash, shu muassasalarda ishlayotgan 
odamlar mehnati bilan, tanishtirish bilan bog’lanadi. Bunda har safar jamoat 
joylaridagi yurish-turish qoidalari ishlanadi. 
Mashg’ulotlar davomida bolalarda sinf, maktab jamoasi hayotida faol 
qatnashishga, kattalarga baholi qudrat yordam berishga intilishni tarbiyalashga 
imkon beruvchi sharoitlarni yaratish muhimdir. 
Bolalarga turli kasbdagi kishilar mehnatiga hurmat hissini tarbiyalashga 
alohida o’rin beriladi. Odamlar mehnati bilan hayot uchun zarur bo’lgan barcha 

---

narsalar yaratiladi: don yetishtiriladi, yangi uylar, maktablar, kasalxonalar quriladi, 
kitoblar chop etiladi, deb ta'kidlaydi. Qishloq joylarida - g’allakorlar, paxta-korlar, 
chorvadorlar, agronomlar mehnati, shaharlarda - muhandis, konstruktor, ishchi va 
shu kabilarning mehnati qadrlidir. Bolalarga aniq misollarda sanoat hamda qishloq 
xo’jaligining jadal rivojlanishi nimaning hisobiga ta'minlanayotganligini, turli kasb 
egalarining mehnatini mashinalar qanday yengillashtirayot-ganligini, nima uchun 
ular (aloqa boiimi, ferma, do’kon va shu kabilar) yordamida ishlar tez va yaxshiroq 
bajarilishini ko’rsatmoq lozim. 
O’qituvchining vazifalaridan biri har bir kishining mehnati boshqa 
odamlarning mehnati bilan bog’liqligini tushuntirishdir. Hosilni yig’ib terib olish 
yoki uy qurilishini kuzatib, bolalar, shuningdek, odamlar mehnati xizmat qiluvchi 
transportning (kombaynlar, yuk mashinalari va shu kabilarning) batartib ishiga 
bog’liq ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Agar o’qituvchi o’z hikoyasini atrofdagi 
hayotdan misollar keltirish bilan biiga olib borsa, ularni mamlakatimizda sodir 
bo’layotgan voqealar bilan bog’lasa, yanada yaxshi bo’ladi. 
Eng muhim vazifalardan yana biri - bolalarni tabiatning konkert obyektlari va 
hodisalari bilan tanishtirishni davom ettirishdir. o’simlik va hayvonlar to’g’risidagi, 
yil fasllarining asosiy belgilari haqidagi bilimlarsiz o’quvchilarda ekologik aloqalar, 
tabiatni muhofaza qilish zarurligi to’g’risida tasavvurlarni shakllantirish, tabiatga 
muruvvatli munosabatni tarbiyalash mumkin emas. Dasturda bolalar farq qila 
olishga o’iganishlari kerak bo’lgan daraxt, buta hamda xona o’simliklarining muxtasar 
ro’yxati ko’rsatilgan. 
O’quvchilarning faqat o’simlik va hayvonlarning nomlarinigina bilishlari emas, 
balki ular (daraxt, buta, o’t o’simliklari, dar-randa, qush, baliq, hasharotlar)ni 
guruhlashtira olishlari ham muhimdir. Masalan, o’quvchilarni xona o’simliklari bilan 
tanishtira turib, o’qituvchi o’quvchilardan qaysi o’simliklaraing nomlarini 
bilishlarini so’raydi. Keyin 3-4 o’simlik nomini aytadi. Farq qiladigan belgilari 
yaxshi ifodalangan o’simliklarni tanlaydi. 
Erta gullovchi o’simliklar oldida bolalar albatta hasharotlarni ko’radilar. 
o’qituvchi bolarilarning o’simliklar oldiga shirin nektar (gul shirasi) yig’ish uchun 
uchib kelganliklarini, uni keyin asalga aylantirishlarini tushuntiradi. Odamlar 
o’simliklarni yulib olganlarida ular faqat o’simliklarni halok qilibgina qolmasdan, 
balki hasharotlarga ham zarar keltiradilar. Bunday holda hashatorlar oziqdan mahrum 
bo’lib qoladilar. o’qituvchi: “Atrofda biz qanday hasharotlarni ko’ryapmiz? Nima 
uchun biz ularni qishda ko'rmaymiz?” deb so’rashi mumkin. Agar baqa yoki 
qurbaqani ko’rish iloji bo’lsa, nima uchun bu jonivorlar uyqudan kech 
uyg’onganliklarini so’rash kerak bo’ladi. Bolalar birinchi sabab - kunlar issiq bo’lib 
qolganligini aytadilar. Agar zarur bo’lganda o’qituvchi baqa va qurbaqalarning 
hasharotlar 
bilan 
oziqlanishini 
eslatib o’tishi kerak. Demak, bahorda 
hasharotlarning paydo bo’lishi baqa va qurbaqalar uyg’onishining ikkinchi 
sababidir. Negaki, ularning asosiy ovqati - iskabtopar va pashshalardir. Baqalarni 
o’ldirish - minglab zararkunanda hasharotlarni erkinlikka chiqarish demakdir. 
Shunday qilib, bolalar o’simlik va hayvonlar hayoti uchun zarur bo’lgan eng 
muhim sharoitlar haqida bilib oladilar, tirik mayjudotlar hayotidagi o’zgarishlarni shu 
sharoitlarning o’zgarishi bilan bog’laydilar, o’simlik va hayvonlarning har xil 
guruhlari o’rtasidagi aloqalarni bilib oladilar. Bu ekologik aloqalarni bilish tabiatga 
muruvvatli, mas'uliyatli munosabatni shakllantirishga yoidam beradi. 

---

Tabiat va jamiyatning o’zaro aloqalarini ko’ra turib, tabiatning amaliy 
ahamiyati ustida to’xtash lozim. Chunonchi, shahar (qishloq)dagi qurilishlarga 
bag’ishlangan mashg’ulotda har bir oila hayoti uchun uy-joy qurilishining ahamiyati 
to’g’risida, quruvchi kasbi, qurilish texnikasi to’g’risida, shuningdek, qurilish uchun 
material (qum, loy, ohak)ni odamlar tabiatdan olishi to’g’risida hikoya qilish 
mumkin. Inson yerdan temir rudasi, ko’mir, neft, tabiiy gaz qazib oladi. Demak, 
tabiat, yer odamlarni boqadi va kiyintiradi. Tabiatning amaliy ahamiyatini qadriga 
yetmaslik mumkin emas. Barcha mehnat va kasb turlari (shaxtyor, metalluig, g’allakor, 
paxtakor va boshqalar) tabiat bilan chambarchas bog’liqdir. 
Tabiatning turli qadriyatlari bilan insonning tabiatni muhofaza qilish faoliyati 
chambarchas bog’liqdir. Atrof olam bilan tanishtirish mashg’ulotlarida o’quvchilar 
tabiat muhofazasi bo’yicha muayyan bilimlarni oladilar. Birinchi sinfdan ikkinchi sinfga 
o’tishda metod hamda tashkiliy ishlarda vorislik saqlanadi. Ilgarigidek katta e'tibor 
ekskursiyalarga, ma'noli-rolli o’yinlarga, muammoli vaziyatlarga, ijtimoiy foydali 
mehnatni tashkil qilishga qaratiladi. Biroq 2- sinfda ko’proq mustaqil amaliy ishlar 
o’tkazish, bolalarga muayyan bilim va taqqoslash, tahlil qilish, klassifikatsiyalash, 
o’zaro bog’lanishlarni aniqlash, kuzatilgan faktlarni umum-lashtirish uquvlarini 
talab qiladigan murakkabroq muammoli vaziyatlar taklif qilish mumkin. 
2- sinf dasturida tabiatga mavsumiy: erta va kech kuzda, qishda va erta bahorda 
ekskursiyalar o’tkazish mo’ljallangan. Bundan tashqari, imkoniyatga qarab 
o’qituvchi o’quv sayrlardan foydala-nadi, ular davomiyligining qisqaligi va odatda 
kuzatiladigan tabiat obyektlari va hodisalari sonining ozligi bilan farq qiladilar. Bolalar 
faqat tabiatgagina emas, balki har xil korxonalarga (fabrika, oran-jeriya, ferma, 
maishiy xizmat korxonalari va shu kabilarga) ekskur-siyalar o’tkazadilar, kinoteatr, 
ko’igazma, klublarga boradilar. 
1- sinf o’quvchilaridan farq qilib, o’qitishning ikkinchi yilida bolalarga 
ko’proq talablar qo’yiladi: ular ekskursiya o’tkazuvchi bilan suhbatda faol 
qatnashishlari va o’qituvchi topshirig’i bo’yicha murakkab bo’lmagan mustaqil 
kuzatishlarni bajarishlari kerak. Chunonchi, 8- Martga bag’ishlangan mashg’ulot 
ekskursiya shaklida olib borilishi mumkin. Odatda, bolalar faqat e'tibor bilan ko’rib 
va ekskursovodni eshitibgina qolmasdan, balki ko’plab savollar ham beradilar. 
Ekskursiya 2- sinf o’quvchilari mehnat darslarida yoki kuni uzaytirilgan guruhda 
o’z qo’llari bilan tayyorlagan sovg’alarni taqdim qilish bilan tugallanadi. 8- Martga 
bag’ishlab bolalarning kichik konsert dasturini tashkil qilish ham mumkin. 
2- sinfda deyarli har bir mashg’ulotda muammoli vaziyatlardan foydalansa 
bo’ladi. Axloqiy vaziyatlar ko’pincha sujetli-rolli o’yinlarga kiritiladi. Masalan, 
“Biz shahar bo’ylab boramiz” (“Transportda yurish-turish qoidalari” mavzusida) 
o’yin tashkil qilinadi. Sinfda stullardan “avtobus” quriladi. Oldinda haydovchi, uning 
qo’lida rul. U avtobusni haydab borayapti va to’xtash joylarini: “Zoopark”, “Teatr”, 
“Maktab”ni e'lon qiladi. To’xtash joyida yo’lovchilar chiqadilar va tushadilar, ular 
salonga kirib, o’rinlarni egallaydilar, bir-birlarigajoyberadilar, chiptaoladilar 
vahokazo. Pedagog o’yinga rahbarlik qiladi, o’yinga har xil muammoli vaziyatlar 
kiritadi. Masalan, o’qituvchi bolalarga shunday vaziyatni taklif qiladi: “Sen avtobusga 
chiqding va o’z do’stingni ko’rib qolding”, “Sen avtobusda o’tiribsan, to’xtash joyida 
salonga keksa erkak kirdi”, “Sen buvang bilan avtobusga chiqding, bo’sh o’rin esa 
bitta”, “Sen kelgusi to’xtash joyida tushasan, oldinda odamlar ko'p”, “Sen do’sting 
bilan baland ovozda gaplashayapsan, yo’lovchilardan biri tanbeh berdi”. Bu 

---

vaziyatlarning qahramonini tasvirlab, bolalar u yoki bu holatda qanday yo'l 
tutishlarini ko’rsatishlari kerak bo’ladi. Taklif qilingan yechim butun sinf bilan 
muhokama etiladi. 
Boshlang’ich sinflarda bolalarni o’qitishning qulay sharoit-laridan 
foydalanib, predmetlararo bog’lanishni to’liq darajada amalga oshirish zarur. Atrof 
olam bilan tanishtirish bo’yicha mashg’ulotlarda shakllantiriladigan aniq 
tasavvurlar boshqa predmetlar bo’yicha vazifani hal qilishga yordam beradi va 
aksincha. Predmetlararo aloqa nutqni rivqjlantirish kabi vazifalarni hal qilishda amalga 
oshiriladi. “Atrof olam bilan tanishtirish” kursi o’quv materialining o’zi, 
foydalaniladigan ish uslublari va metodlari bola nutqini rivojlantirish uchun qulay 
sharoitlar yaratadi. Bu mashg’ulotlarda bolalar bir-birlari bilan bevosita muloqotda 
bo’ladilar, taassurotlari bilan o’rtoqlashadilar, o’zlarining qiziqishlari haqida 
hikoya qilib beradilar. Sujetli-rolli o’yinlarda bolalar improvizatsiya qilib, o’z 
qahramonlari uchun matn yaratadilar. Mehnat ta'limi, o’qish, atrof olam bilan 
tanishish kabi predmetlar bilan bog’lanish tabiatga va ishlab chiqarishga kompleks 
ekskursiyalar o’tkazishda amalga oshirilishi mumkin.