Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

4- sinfda “Tabiatshunoslik”ni o’qitish metodikasi. 
Tabiatshunoslikni 
alohida o’quv predmeti sifatida o’qitish 4- sinfda ham davom etadi. o’quv materiali 
“Atrofimizdagi tabiat”, “Geografik xarita”, “Yer - Quyosh sistemasidagi sayyora”, 
“O'zbekiston - globus va dunyo xaritasida”, “Tabiatning xilma-xilligi”, “O'zbekiston 
tabiatini asraymiz”, “Foydali qazilmalar”, “Tabiat muhofazasi” kabi materiallarni 
birlashtiradi. 
“Atrofimizdagi tabiat” mavzusini o’igana boshlashda bolalar yozgi topshiriqlarga 
yakun yasaydilar, jonajon o’lka tabiati to’g’risidagi materialni takrorlaydilar va jonli 
tabiat, uning asosiy belgilari, jonajon o’lkamizning iqlimi haqida ma'lumotlar 
olishadi. Keyin “Geografik xarita” mavzusi bilan tanishadilar. Amaliy ish va 
mashg’ulotlar jarayonida ayrim narsalarni, sinfni, maktab maydonchasini pejada 
qanday tasvirlash kerakligi bilan tanishadilar. Bu mavzu o’quvchilarni geografiya 
xaritasini tushunishlarida asos bo’lib xizmat qiladi. o’z joyini o’iganishga asoslanib, 
o’qituvchi o’quvchilarda o’zbekistonning tabiiy xaritasi to’g’risida, keyin esa 
MDHning tabiiy xaritasi to’g’risida boshlang’ich tasavvurlar hosil qiladi. Xarita bilan 
ishlash butun o’quv yili davomida davom etadi. 
Xaritalarda foydalanilgan shartli belgilar bilan o’quvchilarni tanishtira borib, 
ularni o’z oikasi tabiatining tegishli rasmlari bilan taqqoslashi kerak. Shunga intilish 
kerakki, xarita ham bolalar uchun kitob kabi bilim manbai bo’lib qolsin. 
“Yer - Quyosh sistemasidagi sayyora” mavzusi orqali o’quv-chilar globus - 
yerning kichraytirilgan shakli ekanligi, Oy Yerning yo’ldoshi, Yerning harakati, 
kun bilan tun, issiqlik va yorug’likning Yerda taqsimlanishi, yerning sun'iy 
yo’ldoshlari va raketalar haqidagi dastlabki bilimlarga ega bo’lishadi. Amaliy ishlarni 
bajarish jarayonida yarim sharlar xaritasi, globus bilan ishlash, nechta okean, qifa 
mavjudligi, bizning davlatimiz - o’zbekiston Yer sharining qayerida joylashgan, 
nima uchun oy yerning yo’ldoshi deb atalishi, qaysi xususiyatlari bilan yerdan farq 
qilishi, quyosh va uning yerdagi hayot uchun ahamiyati, kun va tunning hamda yil 
fasllarining hosil bo’lishi kabi savollarga javob topishlari va bajarishlari lozim. 
“Tabiatning xilma-xilligi” kichik mavzusi bolalarni mamla-katimiz 
tabiatining xilma-xilligi to’g’risidagi asosiy ma'lumotlar bilan tanishtiradi. Bu 
ma'lumotlar o’quvchilarga tabiiy geografiya kursida MDHning tabiiy hududlari 
to’g’risidagi materialni o’zlashtirilishini osonlashtiradi. 
“Tabiatning xilma-xilligi” mavzusini muvaffaqiyatli o’rganish uchun MDH 
(tabiiy va tabiiy zonalar) xaritalaridan, gerbariy, devoriy surat, kinofilm, rasm, 
jurnal va gazetalardagi foto-suratlardan, radio va teleko’rsatuvlardan, berilgan 
Gidrometeorologiya xizmati xabarlaridan keng foydalanish zarur. o’quv-chilarni 
daftarda yozilgan har bir hududning tabiiy sharoitlari xarakteristikasi: 1- xaritadagi 
holati; 2- yuzasi; 3- daryo va ko’llari; 4- yil fasllari; 5- o’simliklari; 6- hayvonot 
dunyosi; 7- shahar va qishloqdagi odamlar mehnati kabilarni o’z ichiga olgan rejadan 
foydalanishga o’rgatish kerak. Ular xaritadan har bir hududni, u MDHning qaysi 
qismida joylashganligini ko’rsatib bera olishlari kerak. Tabiiy zonalar relyefi umumiy 
doirada, masalan, “asosan tekisliklar va tog’lar va hokazolar bor” tarzida ta'riflanadi. 
Yil fasllarini xarakterlash qish va yozning xarakterli harorati va yog’inning ko’p-
ozligini tasvirlash bilan biiga olib boriladi. Bunda yil fasllarining xususiyatlarini shu 
mintaqada Quyoshning yoz va qish vaqtlarida yoritish xarakteri bilan bog’lash lozim. 

---

Masalan, “Cho'lda Quyosh yozda ufqdan yuqoriga ko’tariladi va deyarli tik tushuvchi 
nurlari Yer yuzasini kuchli qizdiradi” yoki “Tundrada, hatto yozda ham Quyosh ufq 
ustida pastda turadi va uning nurlari Yer yuzasi bo’ylab qiya holda o’tadi, uni 
kuchsiz qizdiradi” shaklida. 
Bolalarni u yoki bu zonaning xususiyatlarini jonajon o’lkasi tabiati va 
odamlar mehnati bilan solishtirishga o’rgatish g’oyat muhimdir. o’quv materialini 
taqqoslash bilan o’rganish tafak-kurni rivojlantiradi, bilimni konkretlashtiradi, 
predmetga qizi-qishni oshiradi. 
Bilimlarni mustahkamlash va mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun xarita 
bo’ylab xayolan sayohat o’tkazish foydalidir, sayohat vaqtida bolalar yo’lga nimalar 
kiyib olishlarini, yo’lda nimalarni ko’rishlarini, qanday o’simlik va hayvonlar 
uchrashini aytishlari kerak bo’ladi. Bu mavzuni o’zlashtirishda, ayniqsa, o’zbekiston 
hududidagi tabiiy zonalarni tahlil etishga keng o’rin berilgan. Cho’Uar tabiati, 
cho’lning inson tomonidan o’zlashtirilishi, cho'l o’simliklari va hayvonot dunyosi 
haqidagi bilimlarni o’quvchilar cho'l zonasini o’zlashtirish mavzusi orqali olishadi. 
“Tog’ tabiati”, “Subtropiklar tabiati”, “Dashtlar tabiati” va “o’rmon zonalari 
tabiati” mavzulari orqali o’quvchilar xaritalarda ularning joylashishi, ob-havo 
xususiyatlari, tabiiy boyliklari, o’simlik va hayvonot dunyosi, hamma zonalarda 
inson ta'siri tufayli bo’ladigan o’zgarishlar haqidagi ma'lumotlar£a ega bo’lishadi. 
Amaliy darslarda xarita bilan ishlab, ularning tasvirlanishini tahlil etish, o’z o’lkasida 
mavjud bo’lgan zonalarga sayohat uyushtirish, o’simliklardan gerbariylar yasash, 
hayvonot dunyosini tasvirga tushirish, rasm chizish va hokazo ishlarni bajarish 
tavsiya etiladi.
O’lkamiz biror qismining tabiiy xususiyatlarini o’igana turib, o’quvchilar 
uning uchun xarakterli bo’lgan qishloq xo’jaligi va sanoat ishlab chiqarishning 
turlari to’g’risida tasavvur olishlari kerak. Mavzu o’rganish o’lkamiz hayoti bilan 
chambarchas bog’lanishi lozim. 
“Insonning tabiatdan foydalanishi va uni muhofaza qilishi” mavzusini 
o’igana turib, o’qituvchi tabiat muhofazasi bo’yicha qonuniy hujjatlar, ularni har 
biri jamiyatimiz fiiqarosi tomonidan bajarilishi zarurligi to’g’risida gapirib berishi kerak. 
Mavzuda alohida e'tibor tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishlarga qaratiladi. 
Tabiat muhofazasiga oid masalalar tabiatshunoslikning deyarli barcha 
bo’limlariga daxldordir. Mavzuning asosiy masalasi tabiat muhofazasi to’g’risidagi 
ilgarigi darslarda bayon qilingan ayrim ma'lumotlarni bildirish, tabiat muhofazasi 
bo’yicha qanday tadbirlar amalga oshirilayotganligini o’quvchilarga ko’rsatishdir. 
Tabiat muhofazasining ma'nosi va ahamiyatini o’quvchilarga ocha borib, o’qituvchi 
bu mavzuning katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini e'tiborda tutishi kerak. 
Tabiat faqat jamiyatning moddiy hayoti uchun boylik olish manbaigina bo’lib 
qolmasdan, balki xalq ma'naviy boyligining asosi hamdir. o’qituvchi tabiat 
muhofazasi va tabiiy boyliklardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish to’g’risida qanday 
g’amxo’rlik 
qilinayotganini 
gapirib 
berishi, 
o’quvchilarni 
o’zbekiston 
Konstitutsiyasida o’z aksini topgan tabiat muhofazasi to’g’risidagi modda bilan, 
shuningdek, o’zbekiston tabiatini muhofaza qilish jamiyatining Nizomi bilan 
tanishtirib borishi kerak. Bu kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining ma'naviy 
tarbiyasida katta ahamiyatga ega. Tabiat muhofazasi to’g’risida g’amxo’rlik bolalarda 
kompleks tarbiyaning muhim qismi sifatida, vatanparvarlik hissini shakllantirishda, 

---

inson va tabiat o’rtasida oqilona o’zaro munosabat o’rnatishda g’oyat katta ahamiyat 
kasb etadi. 
Tabiat muhofazasi masalalarini o’rganish ushbu mavzu bilan cheklanmaydi. 
Bu tabiatshunoslik kursining bosh masalasidir. Tabiat muhofazasi bo’yicha amaliy 
faoliyat bolalarda tabiat boyliklarini himoya qilish hamda ko’paytirishga 
intilishni rivqjlantiradi. Shunga ko’ra ularni qushlar uchun oziqa tayyorlashda 
qatnashishga, kech kuz, qish va erta bahorda qushlarni boqishga, gul manzarali 
o’simliklar urug’larini yig’ishga, ularni aholi o’rtasida tarqatishga, guzarlarda 
ko’kalamzorlarni parvarish qilishga, tuproqni yemirilishdan saqlovchi o’simliklarni 
o’stirishga jalb qilish kerak. 
Bilimni tekshirish uchun savollar 
1.
3- va 4- sinflarda tabiatshunoslikni o’rganishning o’ziga xos xususiyatlari 
nimada? 
2.
3- sinfda tabiatda kuzatishlar o’tkazish metodikasi qanday, u 2-sinf 
metodikasidan nima bilan farq qiladi? 
3.
“Tabiatshunoslik” darsligida kuzatishlarni murakkablashtirib borishni qanday 
izohlaysiz? 
4.
4- sinfda tabiatshunoslikni o’iganish xususiyatlari haqida nima deya olasiz? 
5.
4- sinfda tabiatshunoslikni o’qitishda qaysi metodlardan foydalaniladi?