O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Qilichdumlilar (Xiphosura) sinfi 
Qilichdumlilar - juda kam uchraydigan qadimgi dengiz hayvonlari. Paleozoy erasida 
keng tarqalgan, keyinchalik qirilib ketgan. Hozirgi davrda ularning faqat 5 turi tarqalgan. 
Uzunligi 50-90 sm ga yetadi. 
Qilichdumlilarning keng va yassi tanasi yaxlit boshko‘krak va qorindan iborat. Qorin 
boshko‘krak bilan harakatchan qo‘shilgan, 6 juft plastinkasimon jabraoyoqlarga ega. Qorni 

---

keyingi uchida harakatchan uzun dum o‘simtasi bor (130-rasm). Boshko‘krak keng va qalin 
qalqon bilan qoplangan; qalqon oldingi tomonida ikki juft ko‘zlari, og‘zi oldida uch bo‘g‘imli 
kichik xelitserasi, og‘iz atrofida 5 juft yurish oyoqlari bor. Xelitseralilar pedipalpasiga mos 
keladigan birinchi juft oyoqlari kichik qisqich bilan ta‘minlangan, lekin tuzilishi bilan boshqa 
yurish oyoqlaridan deyarli farq qilmaydi. Hamma oyoqlari bir shoxli, asosiy bo‘g‘imida qilga 
o‘xshash chaynash o‘simtasi bor. Oxirgi juft oyoqlarida jabra o‘simtasi bo‘ladi. Qorin 
bo‘limida 6 juft bargsimon rudimentar oyoqlar bor. Bu oyoqlarning birinchi jufti jabra 
qopqoqchasini hosil qiladi. Qolgan qorinoyoqlarda juda ko‘p plastinkasimon jabra 
yaproqchalari joylashgan. Dumi telson bilan qorin bo‘ limining keyingi uchta bo‘g‘imining qo‘ 
shilishidan hosil bo‘lgan. 
Hazm qilish va qon aylanish sistemasi boshqa bo‘g‘imoyoqlilarga o‘xshash bo‘ladi. 
Yuragi naysimon, sakkizta ostiylar, ya‘ni yurakoldi bo‘lmasiga ochiluvchi teshiklar bilan 
ta‘minlangan. Yuragining keyingi uchi berk, oldingi uchidan esa oldinga bitta aorta chiqadi. 
Aortadan to‘ rtta kalta yon arteriyalar chiqadi. 
Qilichdumlilarning ikki juft ko‘zlari bor. Ulardan bir jufti oddiy ko‘zlar bo‘lib, 
boshko‘krak ustida markaziy chizikning ikki tomonida joylashgan. Bu ko‘zlar yonida yirik 
ikkinchi juft yirik ko‘zlar joylashgan. Yirik ko‘zlar tiniq umumiy kutikula bilan qoplangan juda 
kup mayda ko‘zchalardan iborat. 
Qilichdumlilar ayrim jinsli, jinsiy bezlari juft naysimon xaltachalardan iborat. Jinsiy 
teshigi birinchi qorin bo‘gimi jabra qopqoqchalari ostiga ochiladi. 
Rivojlanishi
metamorfoz orqali boradi. Lichinkasi trilobitasimon, ko‘krak bo‘g‘imlari 
to‘liq rivojlangan, qorin qismi uncha yaxshi rivojlanmagan. Tashqi ko‘rinishi trilobitalarga 
birmuncha o‘xshash bo‘ladi. 
Qilichdumlilar tropik va subtropik dengizlarda, xususan Atlantika okeanining Shimoliy 
va Markaziy Amerika qirg‘oqlarida, Tinch okeanining Malayya arxipelagi, Hindi-Xitoy, 
Filippin yaqinida va Yaponiya orollari atrofida uchraydi. Suvning qirg‘oqqa yaqin joylarida 4-6 
m chuqurlikda yashaydi.