Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

MARKAZIY XEMORETSEPTORLAR
Karotid koptokcha, aorta ravog’idan markazga intiluvchi tolalar kesib
tashlangandan keyin ham giperkapniya nafasni kuchaytiraveradi. Bu sharoitda
nafas markazi qo’zg’aluvchanligining oshishi markaziy xemoretseptorlarga
bog’liq. Uzunchoq miyaning ventral yuzasida, adashgan va til osti nervlarining
ildizlari yaqinida miyaning to’qima suyuqligida CO
2
va H
+
ionlari mqidori
oshishini sezuvchi uchta soha aniqlangan. Bu sohalarga kislota eritmasi bilan

---

ta’sir qilinsa, o’pka ventilyatsiyasi keskin ko’payadi. Tabiiy sharoitda uzunchoq
miyaning xemoretseptorlarini orqa miya suyuqligidagi H
+
ionlari uzluksiz
rag’batlantirib turadi.
Arterial qonda karbonat angidrid tarangligining oshishi orqa miya
suyuqligida vodorod ionlari ko’payishiga olib keladi. Natijada nafas
markazining 
qo’zg’alish 
darajasi 
ortadi, 
nafas 
tezlashadi. 
O’pka
ventilyatsiyasining ko’payishi CO
2
ajralishini tezlashtiradi.
Markaziy xemoretseptorlarning qo’zg’alishi periferik retseptorlarning
qo’zg’alishiga nisbatan nafas markaziga kuchliroq ta’sir ko’rsatadi, ammo
nafasning o’zgarishi kechroq yuzaga chiqadi.
Markaziy xemoretseptrolarni CO
2
emas, faqat vodorod ionlari qo’zg’atadi,
degan fikr ham bor. Ammo karbonat kislota nafas markaziga eng kuchli ta’sir
ko’rsatadi. Buning sababi shuki, CO
2
ning qondan miya suyuqligiga
diffuziyalanish tezligi juda yuqori. H
+
ionlarining biologik membranalardan
o’tishi qiyin.
Chetdagi va markaziy xemoretseptorlardan keluvchi impulslar nafas markazi
neyronlarining ritmik ravishda faollik ko’rsatishi uchun zarur. Karotid
koptokchalardagi 
ko’proq 
gipoksemiyaga 
sezgir 
bo’lsa, 
markaziy
xemoretseptorlar qonda CO
2
tarangligi ortganda qo’zg’aladi. Ulardan hosil
bo’ladigan reflekslar gomeostazda ishtirok etadi va nafasni organizmning
metabolik ehtiyojlariga moslashtiradi.