Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

NAFASNING GUMORAL BOSHQARILISHI

---

Nafas tizimining asosiy vazifasi arterial qonda CO
2
va O
2
parsial tarangligi
doimiyligini ta’minlashdan iborat. O’z navbatida qonda gazlar miqdorining
o’zgarishi nafas markazining qo’zg’aluvchanligiga ta’sir qilib, tashqi nafasni
o’zgartiradi. Demak, boshqariluvchi jarayon bilan boshqaruvchi markaz
o’rtasida qayta bog’lanish mavjud. Bunday bog’lanish chetdagi va markazdaagi
xemoretseptorlar orqali o’rnatiladi.
CHETDAGI (ARTERIAL) XEMORETSEPTORLAR
Umumiy uyqu arteruyasining ikkiga bo’linishidan hosil bo’lgan ayrida
karotid koptokcha joylashgan. Bu tuzilma arterial qon bilan juda yaxshi
ta’minlanadi va qonda kislorodning parsial tarangligi pasayishiga hamda CO
2
tarangligi ortishiga javoban qo’zg’aluvchanligi o’zgaradigan retseptorlarga ega.
Bu retseptorlarni til-xalqum nervining bir qismi bo’lmish afferent tolalar
(Gering nervi) bulbar nafas markazi bilan bog’laydi. Shunga o’xshash
retseptorlar aorta ravog’ida ham uchraydi. Aorta ravog’idagi retseptrolarning
nafasni boshqarishdagi ishtiroki katta emas, ular qon aylanishini boshqarishda
faol qatnashadi.
Karotid koptokchalaridagi retseptorlar kislorodning qondagi tarangligi
mo’tadil bo’lganda ham (100 mm.s.u.), markazga afferent impulslar yuborib
turadi. Qondagi kislorod tarangligi 80 mm.s.u. dan pasaysa, bu impulslar soni
keskin ortadi. Natijada nafas markazining qo’zg’aluvchanligi oshadi, o’pka
ventilyatsiyasi ko’payadi, qonning oksigenatsiyasi tezlashib, unda O
2
tarangligi
ko’tariladi.
Karotid xemoretseptorlarga kislorodning tarangligi pasayishi (gipoksemiya)
bilan bir qatorda, CO
2
tarangligining ortishi (giperkapniya) va atsidoz
rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi va o’pka ventilyatsiyasini ko’paytiradi.
Gipoksemiya, giperkapniya va atsidoz ayni bir vaqtda rivojlansa,nafas
markazining qo’zg’alishi hammadan kuchli bo’ladi.
Tabiiy sharoitda oksidlanish jarayonlarining jadallashishi natijasida
to’qimalar qondan ko’proq kislorod o’zlashtiradi. Shunga yarasha qonga
ko’proq CO
2
va kislota tabiatli moddalar ajraladi.
Karotid xemoratseptorlarning uyqu arteriyasida joylashgani bejiz emas, ular
miyaga oqadigan qonda O
2
va CO
2
miqdorini nazorat qilib turadi.