Toshkent davlat universiteti falsafa fakulteti sotsiologiya bo

2. Xujjatlarni o‘rganish metodi 
Bu metod sotsiologiyada keng tarqalgandir. Sotsiologiyada xujjatlar 
deganda nimani tushunasiz? Sotsiologiyada xujjatlar deganda tekstlardagi 
bosma va qo‗lyozma shaklida yozilgan informatsiyalarni, magnit lentasiga, 
foto va kinoplenkalarga yozilgan iiformatsiyalarni tushunamiz. Xujjatlar 
bir necha asoslarga bo‗linadi: informatsiyaning qo‗lyozma, bosma, kino, 
foto, magnitafon lentalariga yozish shakllari qayd etiladi; gavdalantirish, 
ya'ni jonlashtirish darajasiga ko‗ra shaxsiy va o‗ziga xos xususiyatlarga 
ega bo‗lmagan bo‗ladi; status darajasiga ko‗ra rasmiy va norasmiy bo‗lib, 
o‗ziga xos guruhlarni ommaviy axborot vositalarining (ro‗znoma, jurnal, 
radio, televideniya) ko‗p sonli materiallari tashkil etadi. 
Xujjatli manbalarning ko‗rinishlari, belgilari, maqsadlari, tadqiqot 
tekstlar, informatsiyalar, ma'lumotlarni analiz qilish usullarini aniqlaydi. 
Statistik xujjatlar, guvohnomalar, protokollar, hisobga olish ma'lumotlari, 
statistik 
tendensiya 
va 
aloqalarni 
aniqlashning 
umumlashgan 
ko‗rsatmalarini 
olish 
maqsadida 
o‗rganiladi. Shaxsiy xujjatlar: 
avtobiografiya, xotiranomalar, xat, protsesslarning sub'ektiv tomonini 
tadqiq qilish uchun shaxsiy ishlar, fikrlar, qadriyatlar, shaxsiy sifatlar 
kiradi. Ijtimoiy informatsiyani tashkil qiluvchi ommaviy axborot 
vositalarining tekstlari kontent-analizni keltirib chiqaradi. Shundan kelib 
chiqib, xujjatlarni o‗rganish metodini quyidagilarga bo‗lish mumkin:
1 statistik.
2 avtobiografik.
3 kontent-analiz.
Statistik tadqiqotga misol qilib, qanday qilib umumdavlat (zemskoy) 
statistika xujjatlarining analiz qilinganligini misol qilib olishimiz mumkin.
Xujjatlarni o‗rganishning avtobiografik metodini F.Znanetskiy
ishlab chiqqan. Sotsiologiyani u ijtimoiy fan deb hisoblab, ijtimoiy 
protsesslarning spetsifikatini tashkil etuvchi «inson koeffitsienti»ga katta 
ahamiyat berdi. Bu inson koeffitsentlari (sezgi, tafakkur) avtobiografiyada, 
shaxsiy xatlarda, xotiranomalarda, qonunlarda, san'at asarlarida paydo 
bo‗ladi. Sotsiologiya ushbu xujjatlarni psixologiya nuqtai nazaridan emas, 
ijtimoiy sharoitdan, ijtimoiy muhitdan kelib chiqib, shaxsiy sifatlar bilan 
aloqadorlikda o‗rganadi. Ba'zan aytiladiki, xujjatlarning bunday ko‗rinishi, 
informatsiyaning ishonchli manbasi emasdir, chunki avtor hech qanday 
ma‘lumot to‗plamay, qandaydir faktlarni aytishi mumkin deyiladi. 
Znanetskiy bu to‗g‗risida ishonch bilan informatsiyaning sifati, analizning 

---

160 
qay uslubda ekanligiga bog‗liqligidadir, deb ta'kidlaydi.
Sotsiologiyaning vazifasi shundaki, avtorning biografiyasi yoki 
xotiranomasidagi barcha ta'kidlarga ishonch bildirish uchun va turli 
yozilgan faktlarga uning munosabati orqali o‗tiladi, uning muhitni qo‗yib 
bergan bahosi, muhitning shaxsiy belgilari sotsiolog orqali baholanadi. 
Sotsiolog xujjatlarni keng kontekstini (xujjatning tugallangan parchasi) 
ko‗rib chiqib o‗rganadi. Shuning uchun xujjatlarning bunday turi 
sotsiologga, tarixchiga nisbatan qimmatbaho material hisoblanadi. Shaxsiy 
xujjatlarni analiz qilish vaqtida sotsiolog quyidagi informatsiyalarni bayon 
qiladi:
a) avtobiografiya yozilgan muhitni;
b) avtor tomonidan faktlarni, hodisalarni, unga bo‗lgan munosabatni,
baholarni qabul qilinishi;
v) ushbu davr vaqtida avtorning xohishlari, maqsadlari;
g) tekstda nimalar aytilmagan va bekitilgan.
d) avtorning shaxsiy sifatlari va boshqalar.
Xujjatlarning analiz qilishning uchinchi xususiyati - kontent-analiz 
bo‗lib, u formallashgan miqdoriy yondashuvdir. Yuqorida bayon qilingan 
xujjatlarni analiz qilishning kamchiligi natijalarni tadqiqotchining 
tayyorgarlik darajasi va fikrlariga tobeligi hisoblanadi. Shuning uchun 
sub'ektiv 
ta'sirlardan 
qochish 
uchun 
xujjatlarni 
o‗rganishning 
formallashgan miqdoriy tomonini ko‗rsatuvchi kontent-analiz metodi 
ishlab chiqiladi. Kontent-analiz termini ―mazmun‖ ma'nosini anglatadi. 
Amerikalik sotsiolog R.Xoleti bunday deydi: «Bu metod ma'lum 
ma'lumotlarni xarakteristikasini ob'ektiv va sistematik asosida o‗rganib, bir 
qancha xulosalar keltirib chiqaradi».
Kontent-analizning mohiyati shundaki, u o‗rganilayotgan belgilarni 
maxsus kodlar sistemasi yordamida tekst ma'lumotlarni (yoki uning 
tarkibidagi informatsiyani) ilmiy kategoriyaga o‗tkazadi. Shunday qilib 
miqdoriy analiz vujudga kelishi mumkin. Bu metodning mohiyati 
shundaki, xujjatlar tekstidan mazmunli tushunchalar ajralib chiqadi. Bu 
metod formallashgan metod deyiladi. Chunki kontent-analizda asosiy 
diqqat tekstlar mazmunini, ifoda tarzining formasiga ko‗ra, kategoriyasiga 
ko‗ra, informatsiyaning hajmiga ko‗ra klassifikatsiya va kodirovka qilishga 
qaratiladi.
Kontent-analizning barcha texnikasi biror natija chiqarish uchun 
quyidagilarga bo‗linadi: 
1) Analiz birligining taqsimlanishi; 
2) Tekst indikatoridan ularni izlamoq; 

---

161 
3) Statistik ishlov berish.
Kontent-analizning asosiy instrumentariysi - kodifikator, ya'ni kod 
blankasidir. Masalan, Rossiya Akademiyasi boshqarmasining xatiga ko‗ra 
millatlararo munosabatlarni va konfliktlarni tadqiqot qilishda kodifikator
4 ta sermazmun-tematik blokka ega edi, bular:
1. sotsial-demografik;
2. xatning xarakteri;
3. vatandoshlaridan kutayotgan yordam. 
Har bir blok ko‗pgina belgilarni namoyon qilgan edi. Masalan: 
sotsial-demografik blok 5 ta belgini, yashash joyi, yoshi, qaysi millatga 
mansubligi, ish faoliyati va boshqalar. Jami 130 ta belgi bor bo‗lib, har bir 
belgi o‗z kodiga ega edi. 
Kategoriyalashtirish muammosi turlicha hal qilinadi. Lassuell 
ikkinchi jahon urushida targ‗ibotni o‗rganib, dushmanning maqsadini 
aniqlash uchun 4 o‗lchovli klassifikatsiyani qabul qildi. Informatsiyani 
«o‗zim uchun», «o‗zimga qarshi», «dushman uchun», «dushmanga qarshi» 
klassifikatsiyalariga taqsimladi. Natijada quyidagi kodirovka tashkil topdi 
rgo-X; pro-Y; contra-Y. Estoniyalik sotsiologlar tomonidan mahalliy 
matbuotni 
effektiv 
tomonlarini 
o‗rganilishi natijasida tekstning 
taqsimlanishi bilan bog‗liq bo‗lgan materialning o‗z klassifikatsiyasi ishlab 
chiqildi, bular: a) bilimlar beruvchi informatsiya; b) normativ mulohazalar; 
v) qimmatli mulohazalar. Xo‗sh, bu kategorizatsiya yuqorida keltirilgan 
kategoriyalashtirishga nisbatan umumiy xarakter kasb etadi. 
Xujjatlarni o‗rganish metodini o‗tkazish texnikasi o‗zida quydagi 
etaplarni namoyon qiladi: 
1. Belgilarni, tushunchalarni, kategoriyalarni aniqlab tekstni analiz 
qilish (dastur bo‗yicha).
2. Bu kategoriyalarning tekst bilan o‗zaro nisbatini aniqlash, tekst 
marialini yagona parametrga (o‗lchov — kodifikatsiya birligi) keltirish.
3. Miqdoriy analiz: kategoriyalar bo‗yicha hisob-kitob, proporsional 
o‗zaro nisbat, har xil xarakteristikalarni birikmasi va xulosalarni aniq ifoda 
qilish.
4. Kontekst (nutq yoki asarning tugallangan parchasi) konsepsiyasini 
sharhlab (interpretatsiya) xulosa qilish.
SOTSIAL EKSPERIMENT 
Sotsial sohadagi ilk eksperimentlar XIX asrdan o‗z tarix saxifalarini 
boshlaydilar. Sotsial eksperimentlar o‗tkazish zarurligi haqida P. Laplas va 
Rj. St. Mil birinchi bo‗lib gapirgan edilar. Sotsiolist-utopistlar R. Ouzn, Sh. 

---

162 
Fure o‗zlariiing kommunistik qurilishi loyihalarini eksperimentlar 
asosida yarattan edilar. Empirik sotsiologiyada eksperimentlar keng 
miqyosda AQSh da, XX asrning boshlarida qo‗llana boshlandi. Muhandis 
F. Teylor ishchilarning ishlab chiqarish jarayonida va uning jadallashtirish 
zaruriyat sharoitdagi jismoniy va ruhiy imkoniyatlarni aniqlash uchun 
eksperiment tiplarining kompleksini ishlab chiqdi. Eksperimentlarni 
boshqa tadqiqotchilar 
— S.Dodd, F.S.Chepin, E.Meyolar ham 
o‗tkazganlar. Eksperimentning o‗zi nima? eksperiment tadqiqotning 
shunday metodini, uning jarayonida biz shunday sharoitni yaratamiz yoki 
bo‗lmasa izlab topamizki, uning yordamida bizni qiziqtiradigan xodisalar 
aloqasi namoyon bo‗ladi. Sotsial eksperimentning strukturasi o‗zida 
quyidagilarni mujassamlashtirgan: ob'ekt, sub'ekt (metodika, eksperiment 
holat, qayd qilish vositalari), moddiy va sotsial sharoit (eksperimentini 
amalga oshirish uchun), o‗tkazilgan eksperimentning natijalari. Gipotezalar 
asosida ob'ektni tanlash alohida oshiriladi, eksperimental va nazorat 
guruhlari tashkil qilinadi, eksperimental xolat vujudga keltiriladi, biror-bir 
omilni, sababni kiritishlik yo‗li orqali natijalarni o‗lchash va tahlil qilish 
amalga oshiriladi. Eksperimentning asosiy maqsadi — bu gipotezani 
isbotlash yoki inkor qilishlikdir.
Turli xildagi sotsial eksperimentlarni ajratib ko‗rsatish mumkin. 
Moskva Davlat Universiteti professori A.P.Kupriyan shunday asosni 
sistemalashtirdiki, u orqali sotsial eksperimentlarni turlarga ajratish 
mumkin:
1. Eksperimentdagi masalaning xususiyatiga muvofiq (ilmiy-
tadqiqot, amaliy). 2. Eksperiment strukturasi bo‗yicha faoliyat sifatida 
(loyihaviy, eks-post-fakto). 3. Eksperimental xolat bo‗yicha (dala, 
laboratoriyali). 4. Gipoteza isbotini mantiqiy strukturasi bo‗yicha (parallel 
va uzlukli). 5. Tadqiq qilinayotgan ob'ekt xarakteriga muvofiq (iqtisodiy, 
pedagogik, sotsial-siyosiy).
Keyingi yillarda eksperiment o‗tkazish amaliyotiga modellashtirish 
va EXM ni qo‗llash kirib bormoqda. Eksperimentni faoliyat sifatida 
turlarini to‗liqroq holda S.A.Yatskevich aniqlagan 4 quyidagi turlarni 
ajratib ko‗rsatadi:
1. Nomodel eksperiment.
2. Tabiiy model eksperimenti.
3. Eks-post-fakto.
4. Imitatsiya eksperimenti; (eksperimental o‗yinlar).
5. Kibernetik eksperiment.
6. Tafakkurli sotsial eksperiment.

---

163 
Sotsiologik tadqiqotlar amaliyotida keng qo‗llaniladigan 3 ta turdagi 
eksperimentlarni to‗liqroq holda ko‗rib chiqamiz:
1. Yagona ajratish metodi;
2. Nazorat guruhi metodi;
3. Eks-post-fakto.
4. Yagona ajratish metodi.
Ma'lum bir faoliyat ko‗rsatayotgan sistema inson guruhi ishlab 
chiqarish jarayonida o‗rganilayapti. Uning faoliyat natijalari ma'lum, 
o‗rganilgan. Bu sistemaga qandaydir o‗zgarishlar kiritadi, masalan 
mehnatga yangicha haq to‗lash sistemasi.
Xuddi shu guruhdagi o‗zgarish kiritilmagan oldingi va keyingi 
holatlarni taqqoslash yo‗li tufayli ma'lum bir xulosa chiqariladi. Gipotezani 
shunday isbotlash yoki inkor qilishlik xuddi shu sistemani turli vaqtda 
taqqoslashga asoslanadi. Bunda shuni nazarda tutish kerakki, ob'ekt o‗zida 
ma'lum bir o‗zgarishlarni mujassamlashtiradi. Xuddi shu sababli ayrim 
xollarda bu natijalar biz tomondan kiritilgan o‗zgarishning oqibatini yoki 
boshqa sabablar oqibatining, ularni aniqlash murakkabdir.