Toshkent davlat universiteti falsafa fakulteti sotsiologiya bo

3.Eks-post-fakto eksperimente. 
Sotsiologik tadqiqot amaliyotida undan foydalanilmaydi desa ham 
bo‗ladi. Lekin uning anchagina imkoniyatlari bordir va ehtimol u kelajakda 
keng ko‗lamda qo‗llaniladi. 
Ilk bor bu eksperiment amerikalik sotsiolog Elen Xristiansen 
tomonidan qo‗llangan. Uning mohiyati shundan, yuqorida tilga olingan 
eksperiment turlaridan farqli ravishda undan tadqiqotchi tomonidan biror-
bir o‗zgarishlar kiritilmaydi. Bunday impuls yoki sabab oldindan bo‗lib, 
uning harakatlari hozircha kuzatiladi. 
Ushbu turdagi eksperimentik misol tariqasida ko‗rib chiqish mumkin. 
Xristiansen quyidagi gipotezani tekshirib chiqishga qaror qildi: o‗quvchilar 
maktabda qanchalik ko‗p tayyorgarlik olsalar, ular iqtisodiy faoliyatga 
shunchalik muvaffaqiyatliroq kirishib ketadilar. 
1. Ma'lum taraqqiyotida 4 ta o‗rta maktablarning barcha o‗quvchilari 
haqida o‗n yilgi oldingi ma'lumotlar olindi.Ularning soni 2127 kishini 
tashkil etadi. Ulardan 1130 tasi 10 sinfni, 997 tasi maktabni tugatmay 7, 8, 
9 sinflardan ketishdi. 
2. Sermashaqqat mehnat natijasida 1194 tasi izlab topildi va ulardan 
intervyu olindi. Ulardan 671 tasi attestati borlar,523 tasi attestati 
yo‗qlardir. 
3. Ulardan 2 ta guruh: nazorat va eksperimental guruhlar tashkil 
etildi. Bu guruhlar yoshi bo‗yicha, sotsial xolati, o‗zlashtirish bo‗yicha 
tenglashtirishdilar.
Bu guruhlar faqatgina attestati bor yoki yo‗qligi bilan farqlandilar. 
Bu guruhlar asosiy ko‗rsatkichlar bo‗yicha bir-birlariga shunaday 
taqqoslandilarki, ayniqsa bu taqqoslanish asosiy bo‗lib ish haqini 
oshirilishi bo‗ldi, so‗rov asosida shuni aniqlandiki, nazorat guruhida maosh 
58 foizga oshgan, xuddi shu vaqtda eksperimental guruhda esa 92 foizga 
oshgan. 34 foizdagi farq muvaffaqqiyatli faoliyatning ma'lumot darajasiga 
bog‗liqligi haqidagi dastlabki gipotezaning yetarli isboti bo‗lib xizmat 
qildi. Shunday qilib biz sotsiologik tadqiqotlar metodlarining strukturasi 
qoidalari va turlarini: so‗rov, hujjatlarni o‗rganish va eksperimentlari, 
buning natijasida quyidagn xulosalarni qilishimiz mumkin. 
Tadqiqotlarda u yoki bu metodning mazmuni, strukturasi va tanlovi 

---

165 
tadqiqotning maqsadi, vazifasi va gipotezasi bilan belgilanadi. Bu 
metodlarni ishlab chiqishlikda batafsil va sermashaqqat mehnatni nazarda 
tutadi. Metoddan foydalanishning asosiy vazifasi — bu tadqiqot 
gipotezasini yoki inkor etish uchun empirik materiallarni to‗plashdir. 
Sotsiologik tadqiqotning oxirgi protsedurasi — bu empirik tadqiqotlar 
metodi tufayli olingan ma'lumotlarni olish va qayta ishlashdir.