Toshkent davlat universiteti falsafa fakulteti sotsiologiya bo

2. SOTSIOLOGIK INFORMATSIYA TO‘PLASHNING 
EMPIRIK METODLARI 
1. So‘rov metodi. 
Ushbu metodni ishlab chiqish XVIII asrdan boshlanib ketgan edi. 
hozirgi vaqtda bu metod keng tarqalgan va ko‗p qo‗llaniladigan metod 
hisoblanadi. So‗rov metodining quyidagi turlarini ko‗rsatishimiz mumkin:
1. Anketalashtirish yozma shakldagi so‗rov bo‗lib, texnikasiga ko‗ra, 
tarqatiladigan (anketa tadqiqotchi tomonidan tarqatiladi va yg‗ib olinadi) 
matbuot orqali (anketani gazeta va jurnallarda chop ettirish), telefon yoki 
telesko‘p orqali, ya'ni texnik vositalari bilan (televizor yoki telefonga oid 
qo‗shimcha sifatida) amalga oshiriladigan So‗rov turidir.
2. Suhbatlashish (Intervyu) — suhbat o‗tkazuvchilarni (intervyuer) 
bir qanchasini talab qiluvchi, og‘zaki Sarovturidir. Bu So‗rov klinik 
(respondentning sub'ektiv dunyosini samimiyligi) bir nuqtaga qaratilgan 

---

155 
(o‗rganish uchun bir asosiy savolni ajratib olish) So‗rovlarga bo‗linadi.
3. Sotsiometrik So‗rov—guruhdagi shaxslararo munosabatlarning 
yaxshi ko‗rish, yoqtirmaslik, do‗stlik, adovat, qismat va boshqa jihatlarini 
o‗rganishga qaratilgan. Amerikalik sotsial psixolog J.Moreno tomonidan 
ushbu So‗rov metodi ishlab chiqilgan. Bu metod guruh, to‗planishiga 
zarurat tug‗ilganda, liderni aniqlashda, kollektivda psixologik klimatni 
aniqlashda va boshqa yo‗llarda qo‗llaniladi. 
4. Test o‗tkazish So‗rov — maxsus qayta ishlangan vositalar sxema, 
rasmlar, takliflar, savollar yordamida shaxsiy sifat va qobiliyatlarni 
namoyon bo‗lishini aniqlaydi. Testlar tematik, birikmalari (assotsiativ) 
intellektual qobiliyatlarni aniqlaydigan, takliflarni yakunlaydigan turlarga 
bo‗linadi. 
5. Ekspert So‗rov — Bu metod ekspertlarga, ya'ni mutaxassislarga 
yon beradi. Bular, asosan muammo bilan shug‗ullanuvchi mutaxassislar
yoki javobgar shaxslardir. Bunda so‗ralayotganlarning qiziqishlari 
e'tiborga olinishi kerak. 
6. Panel So‗rovlar — kishilarning doimiy doirasiga mo‗ljallangan 
so‗rov bo‗lib, tashkilotlardagi boshqarish uslubidagi ma'lum o‗zgarishlarga 
ulargacha va ulardan keyin kiritiladigan so‗rov turidir. Bu metod 
guruhlarning faqat bir belgisiga ko‗ra bir-birini taqqoslash va farqlash, 
ya'ni protsessning sabab va oqibat analizlarini o‗rganish maqsadida 
qo‗llaniladi. Ko‗pincha so‗rovning bu turi eksperimental tadqiqotlarga 
qo‗shimcha ravishda kiritiladi. 
7. Yaxlit So‗rovlar — demografik protsesslarni, jamoatchilik fikrini, 
aholini ro‗yxatga olishni o‗rganishda qo‗llaniladi. Yaxlit so‗rovlar barcha 
aholini yoki muammo bilan bog‗liq bo‗lgan bosh majmualarning so‗rovini 
o‗zida aks ettiradi. 
Ushbu so‗rovlarning har biri maxsus xususiyatlarga ega bo‗lib, 
o‗tkaziladigan tadqiqot texnik muammosini, informatsiyaning aniqligini 
o‗z-o‗zicha hal qiladi. Ularni o‗zaro birlashtiradigan vosita bu — anketa 
so‗rovning barcha turlari asosida anketa yoki savol varaqasi yotadi.
Anketa — empirik ma'lum o‘t olish uchun tadqiqotning umumiy 
konsepsiyasi va yo‗nalishi bilan o‗zaro aloqadorlikda bo‗lgan, kiritilgan 
gipotezani 
tekshirishga 
layoqatli 
bo‗lgan 
savollar 
sistemasining 
ifodalanishidir. Anketa tashkil topishining va savollar tuzilishining bosh 
mezoni bu — tushunmoqlikdir, ya'ni savollarni alohida izohlamoqda 
intilishdir. 
Savollar ob'ektiga ko‗ra: faktlarga, fikrlarga va harakatlarga; shakliga 
ko‗ra: to‗g‗ridan-to‗g‗ri, chetdan, ochiq va yopiq bo‗ladi (ochiq savollar, 

---

156 
javobni erkin shaklda bo‗lishini ta'minlaydi, yopiq savollar tekshirilgan va 
respondentning tomonidan tanlangan bo‗lib, uning fikriga mos kelishi 
kerak); funksiyasiga ko‗ra: psixologik (aktivlikni, ishtirok etishni, ishochni 
kuchaytirmoq maqsadida), bo‗linuvchi (diqqatni bo‗linishi uchun, bir 
guruhni ikkinchi guruhdan ajratmoq uchun), nazoratlangan (asosiy 
savollarni javobini tekshirish uchun, xotirani tiklash uchun, savol-tuzoq 
ya'ni chiqib ketolmaydigan savol berish) turlarga bo‗linadi. 
Savol-So‗rov metodining asosiy instrumenti hisoblanadi. Savol — bu 
anketa yoki blankga tadqiqotchining fikri joylashtirilib respondentga 
yo‗llangan bo‗ladi va undan javobning u yoki bu tomonini talab qiladi. 
Sotsiologik tadqiqotda savollarning bir qancha konsepsiyalari mavjud. 
Masalan, test konsepsiyasi shaxsning belgilari yoki uniig qobiliyatlarini 
aniqlashda savolning alohida elementini emas, balki bir qancha 
elementlarni aks ettiradi. Bunda so‗rovning natijalari baholanadi, alohida 
savollarga javoblar ahamiyat kasb etmaydi va ko‗p javoblarning elementi 
sifatida analiz qilinadi. Savolning bu turi kam qo‗llaniladi. Savolning bir 
muncha an'anaviy turi informatsion konsepsiyadir. Uning har bir savoli 
voqelikni yagona semantik informatsiya bilan ta'minlaydi. Bu ko‗rinishi 
tez-tez qo‗llanilganligi sababli, sotsiolog ikkita masalani hal qiladi:
a) tadqiqot birligini o‗rganishni qo‗llaydi:
b) har bir birlikdan informatsiya to‗plash uchun qanday savol berish 
kerak. 
Savolning uchinchi konsepsiyasi, indikator konsepsiya bo‗lib, anketa 
ishlab chiqishda va aniq, ma'lumot olishda maqsadga yo‗naltirilgan 
natijalar beradi. Shundan keyin savollar konsepsiyasi aniqlab olingach, 
sotsiolog har bir savolni ishlab chiqishga kirishadi. Buning uchun 
quyidagilarni nazarda tutish kerak: faktlar to‗g‗risidagi savollar yengil 
formulirovka va analiz qilinib, respondentga qiyinliklar tug‗dirmasligi 
kerak. (Siz transport vositasidan foydalanasizmi? Oliy ma'lumotlimisiz? 
Va x.k.) Fikrlar, nigohlar, sabab (motiv)lar to‗g‗risidagi savollar 
qiyinchiliklar tug‗dirilishi mumkni. Bular qiyin formulirovka qilinib aniq, 
javoblar olish uchun qo‗shimcha kuchlar talab qiladi. Taniqli nemis 
tadqiqotchisi E.Noel quyidagicha misol keltiradi: Janubiy Germaniyada 
nima uchun ma'lum markadagi televizorlarni kam sotib olishlarini 
o‗rganish uchun kamida 70 ta savol berish kerak, shu bilan birgalikda bu 
savollar nafaqat ushbu xududda, balki boshqa xududlarda ham taqqoslash 
uchun tarqatilishi kerak.
Olingan informatsiyani nazorat qilish uchun nazorat savollar 
tayyorlanadi, ular ma'nosiga ko‗ra asosiy tadqiqot savollariga o‗xshash 

---

157 
tasavvur qoldiradi, lekin birinchi ko‗rinishni aniqlaydigan birmuncha 
bekitilgan formada bo‗ladi. Nazorat savollar chetdan beriladi. Shuni 
ta'kidlash 
lozimki, 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
berilgan 
savollar 
salbiy 
munosabatlarni keltirib chiqaradi, agarda asosan «nima uchun» degan 
savol bilan boshlansa. Shuning uchun sotsiologlar «nima uchun» degan 
savol bilan tadqiqot boshlashni tavsiya etishmaydi va chetdan savol berish 
formasini ishlatishni ta'kidlaydilar (Marhamat qilib ayting, Sizning 
fikringizga nisbatan...?). 
Sotsiologning anketa tuzishda yana to‗qnash keladigan boshqa bir 
muammosi bu — standartlashtirish bo‗ladi. Standartlashgan So‗rov — 
ommaviy so‗rovlarda kerakli bo‗lib, bir xillilikka, terminologikka, 
mohiyatga keltirishdir. Standartlashtirish natijalarni taqqoslashga imkon 
yaratib, ma'lumotlarni qayta ishlashni engillashtiradi. Standartlashgan 
so‗rov yopiq, savollarni qo‗llashni imkoni baland ekanligini tahmin qiladi, 
ya'ni anketada javob bor bo‗lgan savollarni, respondent, o‗z fikriga 
(variant) mos kelganini tanlaydi. Standartlashgan So‗rovning kamchiligi bu 
— individual xossasining yetarli bo‗lmaganini hisobga olish, ko‗rilayotgan 
savollarga sub'ektiv munosabatda bo‗lishni tashkil etadi, qachonki 
kishilarning sub'ektiv dunyosiga chuqur kirib borilar ekan, bunda standart 
bo‗lmagan so‗rov qo‗llaniladi. Savollar ochiq formada formulirovka 
qilinadi va har bir anketa informatsiyaning alohida birligi sifatida olib 
qaraladi. Standartlashning darajasi muammo va tadqiqot maqsadidan qat'iy 
nazar tadqiqotchi tomonidan belgilanadi. So‗rov metodida asosiy 
tomonlardan biri bu tushuntirish muammosi yoki interpretatsiya asosiy 
tomonlardan biri hisoblanadi. Savollarni tuzilishi — bunda konsepsiya 
tushunchasinnng terminlarini So‗raluvchi tarjima qilihdan iborat. Savollar 
asosan, So‗raluvchining pozitsiyasidan, uning hayot faoliyati darajasidan 
kelib chiqib tuziladi. Bu tilning o‗ziga xos xususiyatining hisobini, 
respondentning konkret tafakkurini, psixologik xususiyatlarini (alohida 
shaxsiy savollarda, foydada va boshqalarda salbiy reaksiya berish), 
ma'lumot darajasi (chuqur bilimga egalik), diniy yoki siyosiy xarakterdan 
qo‗rqish va boshqalarni farz qiladi. Savollar qisqa va aniq, ikki xil 
tushunishga yo‗l qo‗ymaydigan, imkoniyatiga ko‗ra bir xil ma'noli 
formulirovka qilish kerak. Tushuntirish muammosi nafaqat anketani qayta 
ishlashda, balki tadqiqotchi tomonidan informatsiyani analiz qilish 
jarayonida ham ishlatiladi. Bunday yo‗lda, u tadqiqotchining mahorati va 
tadqiqot apparatining qayta nshlangan darajasiga bog‗liq, bo‗ladi. 
Endi anketaning umumiy kompozitsiyasiga to‗xtalib o‗tamiz, bunda 
anketaning joylashishi va uning ketma-ketligi o‗rin olgan. Empirik 

---

158 
tadqiqotlar 
praktikasida 
maqsadga 
muvofiqlashgan 
ketma-ketlik 
anketasining mazmuniga ko‗ra tarqatish murakkabdir. Anketa har doim 
So‗ralayotgan shaxsga murojaatdan boshlanadi va unda quyidagilar 
ko‗rsatiladi:
a) qanday tashkilot, boshqarma So‗rov o‗tkazyapti;
b) umumiy yo‗llarda tadqiqotning maqsadi tushuntiriladi va natijalar 
qanday qo‗llanishi, tadqiqotda respondent ishtirokining shaxsiy ahamiyati 
ko‗rsatiladi;
v) javoblarning yashirincha bo‗lishi anonimlik kafolatlanadi.
Bulardan keyin anketani to‗latish qoidalari va qaytarib berish usuli 
keladi. Murojaat va qoidalar, odatda anketaning tashqi tomoni, ya'ni 
muqovasiga 
joylashtiriladi. 
Keyin 
boshqa 
varaqalarga 
savollar 
joylashtiriladi.
Anketa murakkab vaziyatda emas, balki oddiy savollar bilan 
boshlanadi. Bu savollarga faktlar, egallab turgan darajasi (lavozimi), 
shug‗ullanadigan ishi va o‗.q.lar kiradi. Undan keyin anketaning markaziy 
qismida ma'nosiga ko‗ra asosiy bo‗lgan savollar joylashtiriladi. Ular 
belgilangan mantiqiy izchilligi, ko‗rilayotgan dasturi nazorat savollari 
bilan almashinib turadi. Asosiy qismning ikkinchi bo‗lagida bir muncha 
murakkab va qaltis masalalar joylashtiriladi. Sotsiologik tadqiqot 
praktikasining 
ko‗rsatishicha, 
anketa 
savollariiing 
katta 
qismini 
to‗ldirgach, respondent ishni oxiriga yetkazishga psixologik jihatdan
tayyor bo‗ladi. Anketaning, so‗ngi qismida bu pasport deb ham yuritiladi, 
shaxsning ob'ektiv ahvoli va statusi ko‗rsatilgan savollar joy oladi (jinsi, 
yoshi, oilaviy ahvoli). So‗rov o‗tkazish vaqtida sotsiolog yana tadqiqot 
o‗tkazishning texnikasini aniqlaydi; tarqatiladigan, matbuot orqali, pochta 
orqali, telefon orqali. Shuni aytish mumkinki, tarqatiladigan so‗rov boshqa 
so‗rovlarga nisbatan birmuncha effektivdir, bunda sotsiolog guruhga kelib, 
anketani tarqatadi va birmuncha vaqtdan keyin uni yig‗ib oladi. Bunda 
respondentlarni 100% so‗rovga jalb etish mumkinligi kutiladi, matbuot 
yo‗li bilan o‗tkaziladigan so‗rovda, anketani yig‗ib olish 5% tashkil etishi 
mumkin.
So‗rov o‗tkazishda «neytral xudud» tanlanadi, ya'ni rahbar 
xodimning kabineti emas, intervyu iloji boricha bir xil yondashish turli 
jinsdagi kishilar orasida do‗stona, xotirjamlik, yaxshi kayfiyat bilan 
o‗tkazilishi kerak. Tadqiqotni xoxlovchilar orasida emas, tanlab olinganlar 
orasida o‗tkazish kerak.

---

159