Pedagogika fakulteti Musiqa ta’lim yo’nalishi talabasi

1.4. Ajdodlar merosini o’rganishda bolalar folkloridan foydalanish 

 

O’zbek bolalar folklori uzoq asrlardan beri mavjud. Bunga kattalar ham, bolalar 

ham bab-baravar hissa ko’shganlar. Kattalar butun bir sistemadan iborat bolalarni 

erkalash poeziyasini yaratganlar; bolalarga mo’ljallab ajoyib-g’aroyib ertaklar 

to’qiganlar; ularning zehnini charxlovchi topishmoqlar, nutqini rivojlantiruvchi tez 

aytishlar ijod qilganlar. O’zbek bolalar folklorida bolalikning qalb tebranishlari, qiziqish 

va ehtiroslari, voqelikka munosabatlari o’ziga xos ifodasini topgan. Bolalar shular 

bilangina cheklanmaganlar; ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot taqozosi bilan kattalar 

repertuariga daxldor ayrim folklor namunalarini o’zlashtirib, «o’zlariniki» qilib 

borganlar. Bugungi kunda topishmoqlar, tez aytishlar va qo’g’irchoq teatrining tom 

ma’noda bolalarniki bo’lib qolgani hech kimda shubha uyg’otmaydi. 

Bizda o’zbek bolalar folklori namunalarini yozib olish ishlar» ancha kech 

boshlandi. O’tgan asrning o’rtalaridan boshlab, ayrim rus orientalistlari, umuman, 

turkiy xalqlar folkloriga e’tibor bera boshladilar. Shuni ham aytish kerakki, mavsum 

va marosim qo’shiqlariga tayanish, ularning ijodkori har qachon kattalar bo’lganini 

e’tirof etish evaziga bolalar qo’shiqchiligini cheklash hollari ham ko’zga 

tashlanadi. To’g’ri, marosimlarni kattalar uyushtirganlar. Ularning o’tkazilish 

tartiblarini ham, rasm-rusumlarini va qo’shiqlarini ham-kattalar ijod etganlari rost.  

Lekin   unutmaslik lozimki, shu marosimlarning aksariyati bolalar 

ishtirokisiz o’tmagan; hech bo’lma ganda bolalar tomoshabin sifatida unga 

qatnashganlar va kattalar bajargan ishlarni ko’rgach, o’sha marosimni keyin 

o’yinda muqallid qilib o’zlari bajarganlar, shu muqallidlariga yarasha qo’shiqlarni 

to’qiganlari ham ayni haqiqat. Binobarin, bolalarning ham o’z marosim va 

mavsum qo’shiqlari yuzaga kela boshlagan. Bu jarayon davr o’tishi, turmush 

sharoitining o’zgarishi, yangicha munosabatlarning tug’ila borishi tufayli u yoki bu 

marosimning tamoman yo’qolishi, yo shunchak kattalar o’rtasida nufuzini 

yo’qotishi natijasida o’sha marosim bolalar o’yini yoki ijrochiligida yashash 

shakliga o’tishi bilan yanada chuqurlasha borgan. Aytaylik, «Y

O 

ramazon» tipidagi 

qo’shiqlar qachonlardir kattalar repertuarida paydo bo’lgan.  Inqilobiy davr va 

---

yangi munosabatlar taqozosiga ko’ra bolalar repertuarlariga o’tib, hozirgacha 

yashab kelmoqda. Hozir bu tipdagi qo’shiqlarga kattalar repertuarining namunalari 

sifatida qarash mutlaqo asossizdir. Bunday holatni «Boychechak», «CHitti gul» 

tipidagi mavsum qo’shiqlari misolida ham ko’rish mumkin.  

Kattalar hamisha o’z farzandlarini o’ylab yashaganlar - mehnat va ijod bilan 

shug’ullanganlar. Bu jarayon ularda bola va uning taqdiri to’g’risida qayg’urish 

majburiyatining tobora chuqurlashuv tarzida kechib, talay qo’shiqlarning 

to’qilishiga sabab bo’lgan. O’z navbatida erkalash poeziyasiga mansub namunalar 

ijro maqsadi,  o’rni va bola yosh saviyasiga munosabatiga ko’ra ikki guruhga 

ajraladi: Birinchi guruhga mansub qo’shiqlar bolaning beshikdaligi davri bilan 

chambarchas bog’liq.  

Shunga ko’ra  ularni beshik qo’shiqlari deyishadi. Allalar va talay etnografik 

mazmundagi poetik parchalar aytim-olqishlar ana Shunday xarakterga ega. Beshik 

qo’shiqlari chaqaloq uch yoshni to’ldirgunigacha aytilsa, ikkinchi guruhga mansub 

qo’shiqlar bola tug’ilganidan to 6-7 yoshga to’lgunigacha ijro etiladi va ular beshik 

bilan bog’lanmaydi.  

Bular  suyish  qo’shiqlari  bo’lib,  erkalamalar,  ovutmachoqlar, 

qiziqmachoqlardan tarkib topgay, shu ma’noda erkalash poeziyasi xalq pedagogik 

dahosining ifodasi bo’lib, keyinchalik bolalar uchun maxsus adabiyotni yuzaga 

keltirishda muhim manbaga aylandi. Tag’in shunday qo’shiqlar silsilasi ham borki, 

ularni kattalar qachonlardir u yoki bu munosabat bilan to’qiganlar. Bular marosim 

va mavsum taronalari bo’lib, davr o’tgani sayin yangicha o’zgarishlar taqozosiga 

ko’ra ijtimoiy-estetik mohiyati va mavqei o’zgarib turgan, aniqrog’i, ijtimoiy 

ma’naviy ehtiyojga ko’ra kattalar repertuaridan bolalar repertuarlariga o’tgan: 

«Boychechak», «Chitti gul»-mavsumiy va «Y

O 

ramazon»-marosimiy qo’shiqlari 

kabi. Natijada bolalar qo’shiqchiligida mavsum va marosim taronalari yuzaga 

kelishiga asos solingan. 

Shu bilan kattalar safida o’sha marosimlarga qatnashgan bolalarning o’zlari 

ham talay taqlidiy qo’shiqlar ijod etganlar, bolalikning o’ziga xos mavsumiy 

---

an’analarini yaratganlar va shu mavsumlar moxiyatiga munosib badihalar, 

yalinchoqlar, hukmlagichlar to’qiganlar. 

 

Shu  tariqa  kattalar  rahnamoligida,  anikrog’i,  ular  bilan  bevosita 

hamkorlikda bolalarning o’z mavsum va marosim taronalari yuzaga kelgan. 

Bularda xalq etnografiyasining tarixiy ildizlari saqlab qolingan va shular ta’sirida 

bolalarning kattalarnikidan farq qiladigan etnografiyasi va kalendari yuzaga 

kelgan. 

Ulg’ayish ehtiroslari, o’yinlar, kattalar bilan munosabatlar, hayotda o’z 

mavjudligini anglay borish shavqu zavqlari murg’ak qalblardagi tebranishlarni 

rang-barang ohanglarda tovlantirib, bolalarning   o’zlarini   ham   qo’shiqchi 

shoirga   aylantirib   qo’ygan.  

Shu  yo’sinda bolalar ham ijod eta boshlaganlar va aytish mumkinki, ular 

yaratgan qo’shiqlar o’zbek bolalar folklorining xilma-xil janrlariga boy eng katta 

tarkibiy qismini tashkil etadi. Binobarin, ularga bolalar qo’shiqlari sifatida qarash 

tabiiydir. 

Qo’shiq qaysidir bir ijtimoiy qatlamda yaratilib, o’sha ijtimoiy qatlam 

o’zgarishi yo barham topishi natijasida uning ehtiyojlari drirasidan chiqib olishi 

tufayli boshqa bir ijtimoiy qatlam ermagiga aylanishi yo tamoman yo’qolishi 

tabiiydir.  

Bu o’ziga xos traditsion vorislik halqasining yuzaga kelishidan iborat 

jarayon bo’lib, o’z navbatida, qo’shiq umrining ko’p qatlamliligini ta’minlashdan 

tashqari, yana kattalar repertuariga taalluqli u yoki bu folklor asarining bolalar 

repertuariga o’tishining, bolalar og’zaki ijodiyoti va ijrochiligining namunasiga 

aylanishining qonuniyligini tasdiqlaydi. 

 Bu qonuniyat bolalar folklorining kattalar folkloriga vorislik huquqini 

asoslaydi, ular o’rtasidagi munosabatning xarakterini ko’rsatadi kattalar folklori va 

xalq etnografiyasi zaminida rivojlanish tendentsiyasini ravshanlashtiradi, shuni 

ta’kidlash zarurki, bu vorislik bolalar folklorining kattalar folkloriga muteligi 

qobig’ida o’ralib qolmay, balki mustaqil ijodiy o’zlashtirish, o’sish va boyish 

negizida kechib, o’zbek bolalar folklorining, jumladan, uning behad keng tarqalgan 

---

va  xilma-xil janrlarga  boy tarmog’i bo’lgan bolalar qo’shiqchiligining 

taraqqiyotiga o’ziga xoslik bag’ishlagan omil  hamdir. 

 

Bugungi kunda mustaqil diyorimizda barcha jabhalarda islohotlar asosida 

rivojlanish avj olmoqda. O’zbek xalq milliy musiqa san’ati qadim-qadimdan 

mavjud bo’lib, hozirgi kunga qadar avloddan-avlodgi, og’izdan-og’izga o’tib 

sayqal topib kelmoqdia. Milliy ohanglarni bizning bobolarimiz ham sevib 

tinglashgan, otalarimiz qadrlashgan, endi biz talabalar ham chin yurakdan his etib, 

talaba yoshlarga o’rgatib kelmoqdamiz.  

Galdagi  vazifalarimiz  yoshlarga  milliy  kuy-qo’shiqlar tinglash  hamda  

kuylashni shu bilan birga qadr-qimmatni yo’qotmay bir-birlariga do’st va sodiq 

yashashlarini o’rgatishdan iborat. Odatda qo’shiqlar insonga hamroh bo’ladi. 

Dardu-hasratga to’lsa ham qo’shiq tinglaydilar, dam olsalar ham, quvonchga 

to’lsalar ham musiqadan baxra oladilar. 

 

 

Demak musiqa shunday qudratga ega ekanki, insonni hatto sehrlab qo’yar 

ekan. Xo’sh ana shunday sehrli kuylar, navolar taralayotgan sozlar qaerdan paydo 

bo’ldi, ularning ustalari kimlar? Bizlar o’shalar haqida o’ylashimiz lozim, ularning 

mehnatlarini qadrlashimiz kerak.  

Musiqa inson ruhiyatini ajarlmas qismi bo’lib hisoblanadi. Musiqadan turli 

ozuqa olish uchun inson yuksak madaniyatli, sof qalb egasi, go’zallikni his eta 

oladigan, o’z kasbiga, ona vatanga mehr qo’ygan bo’lishi kerak. Shu bois 

o’quvchilarda  inson  ma’naviyatining  tarkibiy qismi  bo’lmagan  musiqa 

madaniyatini tarbiyalash musiqa tarbiyasining bosh maqsadi bo’lib turadi. 

Musiqa  madaniyati  darslarida  an’anaviy  milliy  qo’shiqlarimizdan 

foydalanishning muhim ahamiyati Shundaki, avvalo asrlar bo’yi xalqimizning boy, 

ulkan merosiga   aylangan maqom ijrochiligining insonlarga kuchli ta’siri va ta’siri 

yuksakligidadir.  

Mashhur xofizlarimiz tomonidan yuqori saviyada ijro etilgan bu ashulalar 

o’quvchilarda ham ichki tuyg’uni ota-bobolarimizning ulkan tarix zarvaraqlarini 

inson organizmiga  qay darajada ta’sir etishi ma’lum bo’ladi. Chunki, musiqa 

insonning asab tizimiga ijobiy yordam beradi.Onalar allasi haqida ham dars 

---

jarayonida tushunchalar berish o’z volidalarimizning aziz va mukarramligi haqida 

ma’lumotlar berib borish maqsadga muvoffiqdir. 

 Ona o’z farzandiga alla aytayotganida chin yurakdan berilib kuylaydi,  bola esa 

uning sehri bilan uyquga ketadi.Demak, o’zbek xalqi tomonidan yaratilgan xalq 

qo’shiqlari nafaqat musiqa darslarida, balki, insonlarning dam olishlarida ham o’z 

ta’sirchanligini ko’rsatadi. 

 

---