Pedagogika fakulteti Musiqa ta’lim yo’nalishi talabasi

 

          

Xo’sh, zamirida bunchalik sexr va shifo, tarovat, naql va haqiqat yashirgan 

kuylar qachon paydo bo’lgan? Musiqa asboblarini kim va qachon bunyod etgan 

degan savol tug’iladi. 

Naql qilishlaricha, ibtidoiy odam dunyoga kelibdi-yu, xarakatga tushibdi, 

xarakatini mexnat bilan boyitibdi. Shalola, sharshara, dilbar shabada, shovullagan 

shamol, daraxt shoxlarining «salomi» va gurros tovushi qushlar chug’uri va navosi 

uning xayotiga hamnafas mexnatiga hamdam bo’libdi. 

Darhaqiqat,  musiqaning  oshifta  kungillarga  kursatuvchi  sexr-jodusi 

o’zgachadur.                                                      

Qadimgi Yunonistonda “musiqa bilan davolash ilmi” keng taraqqiy etgan. 

Masalan, matematik  va  faylasuf Pifagor musiqani kishi ruxiga va tanasiga xar 

tomonlama bo’ladigan vosita sifatida tavsiya etgan. Ko’hna Afrosiyobda olib 

borilgan qazilmalarda qo’lida surnay ushlagan xaykalcha topilgan, olimlar u 

xaykalchani  eramizdan  avval III–IV asrlarda yaratilgan deb taxmin qilmoqda. 

  Aytishlaricha,    Iskandar Zulqarnay ham kup ishlarni musiqa sadolari ostida 

bajargan ekan. Qorni to’k kishini ovozi past, qorni och kishini ovozi jarangli 

eshitiladi. Shu boisdan dutor va g’ijjakning qorni bo’m-bush qilib yasash odat 

bo’lgan. 

Xorun-ar Rashid xalifaligi davrida musiqa asboblarining turi xiyla ko’payib 

kanizaklar ham chalib, ham raqs tushar, ashula aytar ekanlar. Demak, ana shu 

dalillardan kelib chiqib, kuy, qo’shiqni falon kishi falon bir davrda  yuzaga 

keltirgan deb bo’lmaydi. Ya’ni, ona tili nutqining yaratilishini biron bir kishiga 

bog'lab bo’lmagani kabi kuyimiz tarixini ham xech kimga bog’lab bo’lmaydi. U 

ona tilimiz nutqimiz qadar qadimiy va qadrlidir. 

---

Ibn Sino sexrli kuy ta’sirida sarxush bo’lib

 

 hamon g’ijjak chalardi, bu yerda oy 

chiqib , avval daraxt uchlariga, sungra butun borlikka nur taratdi. 

Asrlar, 

davrlar  o’tishi bilan inson kamol topa borgan sari musiqa asboblari ham 

takomillashib, bugungi kunimizga rang-barang ko’rinishda, turfa sado va navolarni 

qalbiga jo qilib keldi.  

  Xalqning og’ir kunida ham, shodlik, xursandchilik paytlarida ham doimo 

hamroh bo’lgan. Shirali kuy yoqimli ovoz o’z ta’sirini inson qalbiga sirli hayajon 

soladi, uning ruhiyatini tetik qiladi. Ulug’ mutafakkir shoir Sa’diy Sheroziy kuy va 

qo’shiqni “Ruh ozuqasi” deb atagan ekan. Shuning uchun ham kishi yaxshi bir kuy 

yoxud qo’shiq kuylaganida jaholatdan yroqlashadi, qalbini yaxshilik tug’yonlari 

qamrab oladi. Muhabbat, sadoqat, insoniylik, go’zallik kabi yuksak darajadagi 

insoniy his – tuyg’ularni qalban his qiladi. 

 Musiqa shunday ajoyib san’atki, uning uchun hech qanday til to’sig’i yo’q , 

tarjimonga muhtoj emas. Musiqa shunday ajoyib shifobaxsh fazilatlarga egaki, 

buni o’z navbatida Abu Nasr  Farobiy, Abu Ali ibn Sino kabi ulug’ daholar o’z 

asarlarida ta’riflab berganlar. 

“Zamonaviy va mumtoz, ya’ni kuy- qo’shiqlarni o’rganish, ularning o’zaro 

bog’likligini nazarda to’tgan xolda dars jarayonida musiqa asboblaridan 

foydalanish ham zarurdir. O’quvchilarga milliy cholg’u asboblari qanchalik 

qiziharli bo’lsa, zamonaviy cholg’u asboblariga ham intilish, qiziqish kuchli 

bo’ladi.”  

Agarda bular 2 janrdagi qo’shiqlarni o’zaro bog’liqligini o’quvchilarga usul 

cholg’u asboblarini chalish yoki ular bilan tanishtirishni yo’lga qo’ysak, ularni 

tushinchalari yanada kengayadi. Xalqimiz o’zbek mumtoz   va zamonaviy 

qo’shiqlarni milliy cholg’ular ijrosida kuylaganlar. 

O’zbekistonda g’oyat boy 

an’anaga ega bo’lgan musiqa asboblari jo’rligi u yoki bu sozlar birlashmasi o’z 

iasviriy ifoda imkoniyatlari bilan bog’langan.  

Musiqa amaliyotida har bir cholg’u asbobi ham tusga ega. Masalan, torli 

asboblarni olaylik. Ushbu asbobni faqat sozandalargina emas, balki xofizlar, 

---

baxshilar ham keng foydalanishadi. Shulardan, umumta’lim maktablarida dars 

beruvchi musiqa o’qituvchilari ham torli asbobning rubob turidan foydalaniladi. 

 

Ma’lumki  Respublikamizdagi  mavjud  umumta’lim  maktablarini 

boshlang’ich sinflaridagi musiqa darslarini o’qitilishi hamma maktablarda ham 

talab darajasida deb bo’lmaydi.  Ayniqsa, keyingi yillarda  barcha umuta’lim 

maktablarining boshlang’ich sinfdarida o’qitiladigan fanlari qatorida musiqa fanini 

ham o’qitilish jarayoni yangicha uslublarni o’z ichiga oladi.  Jumladan ushbu 

sinflarda xaftada bir soatlik o’tiladigan dars ham sifatli o’tilmayapti ya’ni 

o’qitiladigan musiqa darslarini boshqa fan o’qituvchilariga berib qo’yilmoqda.  

Musiqa darsini talab darajasida o’tish uslublari hamma joyda har xil olib 

boriladi. Avvalambor boshlang’ich sinflardagi musiqa darsini o’qitishda alohida 

e’tiborni sinfdagi o’quvchilarni saralab mutaxassis o’qituvchi o’quvchilarni 

qobiliyatini o’rganish bilan boshlasa maqsadga muvofiq bo’ladi.  

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga dars o’tish mobaynida rubobning ayrim 

elementlari haqida tushuncha berib borish lozim. Milliy cholg’ular xususida  chang 

urma cholg’ulari qatorida sinalgan doira ham  ma’lum. Doiraning har qanday 

usuldagi jo’rligi, ijro tinglovchini o’ziga jalb etadi.  

Buning uchun albatta musiqa o’qituvchisi milliy cholg’u asboblarimizdan 

qashqar rubobi, dutor, doira kabi cholg’u asboblar yordamida qo’shiqni o’rgatish 

bilan boshlaydi. Shu bilan birga sinfda 30 nafar o’quvchi bo’lsa, bularni uch to’rt 

guruxga bo’lib so’ngra har bir gurux bilan alohida ish olib borish kerak. Ushbu 

tanlangan o’quvchilardan 4 nafar yakkaxon ovozli o’quvchilarni ajratib ularga 

belgilangan rejadagi qo’shiqni yaxshilab singdirib, so’ngra sinf o’quvchilariga 

o’rgatilsa, darsni sifatli chiqishiga erishiladi. Bunday tashqari qo’shiqni o’rgatishda 

cholg’u asbobi bo’lmasa o’quvchilarni orasidan uch to’rttasini ajratib chapak 

chalish yordamida usul berib qo’shiqni o’rgatiladi.  

Bu o’rinda sinfdagi o’quvchilardan yigitlardan alohida, qizlardan alohida 

raqsga moilligi borlarini tanlab olinib bir vaqtda o’rgatiladigan qo’shiq orqali raqs 

o’rganish uslubini ham shakllantirib boradi. Bu jarayonlarni bajarishda birinchi 

navbatda o’quvchilar bilan ovoz sozlash mashqlarini bajarish alohida o’rin tutadi.  

---

O’z-o’zidan ma’lumki, sinfga kirishdan tortib toki darsni tugatib chiqquncha 

musiqa ohanglari ostida dars olib borilishi zarur. Sinfdagi o’quvchilarini hozirgi 

sharoitda biror-bir kuy yoki qo’shiq o’rgatish yoki tinglatish bilan mashg’ul 

etilmasa maqsadga erishib bo’lmaydi.  

Dars davomida biror shoirni she’rini o’qitilib yoki yodlatib darsni yakunlash 

ham mumkin. Ta’lim jarayonida  pedagogik texnalogiyaning  bir qator tamoyillari 

mavjud bo’lib, darsning umumiy maqsadidan kelib chiqqan holda qiziqarli dars 

tashkil etish, test savollari asosida o’quvchining bilimini sinab ko’rish, 

muammolari vaziyatlar asosida savol-javoblar tariqasida dars o’tish va 

boshqalardan iboratdir.  

O’qituvchi dars jarayonida o’quvchilarga cholg’uning  ahamiyati haqida 

so’zlar ekan, har bir ijro, har bir amaldagi harakat insonni ozguncha chorlashni, 

xatto tarbiya o’chog’i ekanini ta’kidlashi zarur. Har bir ohang orqali insonda 

yashiringan qobiliyat va iqtidor kelgusida yurtimiz ravnaqi, san’atimiz 

taraqqiyotida muximligini uqtirishi lozim. O’zbek xalq milliy ohanglari insonni 

tarbiyalaydi, kishilardagi yomon sifatlarni bartaraf etishga yordam beradi.  

Maktabdagi musiqa darslarini o’tadigan mutaxassis-mi yoki mutaxassis 

emasmi, bari-bir darsda o’qitilish jarayonida biror cholg’u asbobini o’rtacha bo’lsa 

ham egallagan bo’lishi shart. Shu bilan birga ularda ma’lum darajada estetik zavq 

va musiqiy hissiyot shakllanib boradi. 

Shu o’rinda darsning ko’proq qismini qo’shiq kuylashga va musiqa 

tinglashga ajratilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Agarda o’qituvchi biror cholg’u 

asbobida ijro qilishni lekin mutaxassichalik bajarmasa ham ma’lum darajada 

qobiliyatiga yarasha o’zlashtirib ish olib borsa, albatta dars mazmunliroq o’tadi.  

Aks holda bu talablarni bajarmasdan o’quvchilarni butun dars davomida har 

xil fikrlarni chalg’itib, she’rxonlik qilib, bo’lar bo’lmas har xil gaplarni gapirib, 

ularni fikrini buzish o’quvchilarga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bunday 

hollarda musiqa darslari o’tiladigan bo’lsa, kam deganda, mutaxassis o’qituvchi 

topilguncha biror san’at soxasini bilgan o’qituvchi darsni o’tgani ma’qul. 

---

 Endi musiqaga oid adabiyotlarga kelsak, hamma boshlang’ich sinfdar uchun 

yangi nashrda lotin grafikasi bo’yicha musiqa darsligi qo’llanmasi yetarli deb aytsa 

ham bo’ladi. Bulardan faqat foydalanish kerak. Yangi o’quv darslari bo’yicha 

shug’ullanish uchun yetarli darsliklar hamma maktablarda mavjud. Ma’lum 

darajada sharoitdan kelib chiqib cholg’u asboblari bilan ta’minlangan.  

Faqat musiqa darslarni uddalay oladigan o’qituvchilarni topib darslarni 

berilsa, imkoniyatga qarab musiqa darsini o’tishga qiziqadigan, lekin mutaxassis 

bo’lmasa ham, agar biror-bir sozni chala olsa ularni malka oshirish kurslariga 

yuborish kerak. 

 

Ma’lumki musiqa asbobini yasovchi usta  unga qalb qo’ri, ko’z nuri va 

butun san’atini sarflab, qo’lga olgan kishi “Ofarin” desin deya bor kuchini 

sarflaydi. Ularning ko’pchiligi musiqa bilimiga ega bo’lib, o’zlari yasagan musiqa 

asbobining  tashqi ko’rinishiga badiiy did bilan bezak  berib qolmay,balki sozning 

yoqimli, orombaxsh ovoziga ham e’tibor berganlar. Tarixda Shunday mashhur 

ustalar ham bo’lganki, ular butun umrida faqat bir nechtagina musiqa asbobi 

yasaganlar. Binobarin, bunday sozlarni qo’lga olib “Sayratgan” sozandalar uning 

ustasini  darhol taniganlar, asboblarni esa  faxrlanib,e’zozlab, gard yuqtirmay asrab 

yurganlar. 

         

Hozirgi  davrda  ana  shunday  noyob  musiqa  asboblariga  ahyon –  ahyonda  

ko’zimiz tushadi. Sababi, ustozlardan shagirdlarga meros bo’lib kelayotgan bu 

ajoyib bebaho asboblar arzimagan asboblar bilan bir burchakka yig’ishtirib 

qo’yiladi yokituzatadigan usta izlab yuriladi.  

 

Shuning  uchun musiqa madaniyati darslarida cholg’u asboblaridan 

foydalansa kishining o’zi ko’rgazmadir. Musiqa madaniyati darslarida har bir sozni 

e’zozlash, har bir insonning ezgu ishlaridan ekanligini ta’kidlab kelingan. Mana 

shunday ezgu niyat sohiblari o’z farzandlari va shogirdlariga sozlarni sirlarini 

meros qilib qoldirganlar va qoldirib kelmoqdalar. 

 

An’anaviy sozlarni yaratish yo’lida ulug’ ustalarning milliy musiqamiz 

ohanglariga boshqa millat sozlarini ohanglari aralashib ketmasligi uchunqattiq 

ijodiy ko’rash olib borganlar. Bizning milliy sozlarimiz pardasi Yevropa 

---

sozlarining soz pardaridan farq qiladi. Musiqa notalarini yaratgan Al Farobiy o’z 

ilmiy asarlarida musiqamiz sozpardalarining jozibaliligi farqini ko’rsatib bergan, 

hattoki o’zi ham soz yaratib, amaliy misollarda isbotlab berganlar. 

Demak hozirgi yoshlarda san’atning ko’p turlariga, ayniqsa, musiqaga 

bolalar qo’shiqlar va mumtoz qo’shiqlari kuylashga intilish juda katta. Mustaqillik 

davrida barcha sohalar qatori milliy musiqa va milliy estrada qo’shiqchiligiga 

bo’lgan e’tibor kuchayib bormoqda.  

Iste’dodli yoshlarimiz musiqa bo’yicha xatto qardosh respublikalarda ham 

taxsil olmoqda. San’at orqali xalqlar bir-biriga yaqinlashib bormoqda. Shu o’rinda 

musiqa san’ati do’stlik, tinchlik elchisi bo’lib xizmat qilmoqda. Shuni nazarda 

tutilganda yurtimiz kelajagi bo’lgan yosh avlodni ma’naviy, ruhiy va ahloqiy 

jixatdan tarbiyalab  borishda  musiqa  san’atining keng  imkoniyatlaridan 

foydalanishning eng muxim ahamiyatini tarbiyaviy ishlardan biri deb 

tushunmog’imiz kerak.                

Ba’zi qo’shiqlarni o’qituvchi doira jo’rligida ijro etish bilan birga u haqida 

ma’lumot berish o’rinlidir. Xalqimiz va ajdodlarimiz orasida ardoqlab, avloddan – 

avlodga o’tib, ko’payib, sozlar orqali chalinib kelingan va ularni katta tarbiyaviy 

ahamiyatga ega ekanligini bilamiz. Mumtoz kuy va qo’shiqlarimiz milliy 

tafakkurni ma’naviy kamol topdiishda asosiy vosita sanalgan.  

Demak musiqa shunday qudratga ega ekanki, insonni hatto sehrlab qo’yar 

ekan. Xo’sh ana shunday sehrli kuylar, navolar taralayotgan sozlar qaerdan paydo 

bo’ldi, ularning ustalari kimlar? Bizlar o’shalar haqida o’ylashimiz lozim, ularning 

mehnatlarini qadrlashimiz kerak.

  

Hali badiiy so’z ifodasining shakli topilmagan davrlardayoq odamlar turli 

harakatlarda, bir-biriga ovoz bilan, harsak bilan munosabatda bo’lishni bilganlar. 

Keyinchalik qadimgi odamlar gapirishni, yozishni o’rganganlarida o’sha so’zlarni 

ohanga solib avval so’z xalqlarini, so’ngra kichik-kichik otishmalarni o’rgana 

boshlaganlar. 

Sekin-asta zamonlar o’tishi bilan ular qamishlardan surnay, hayvonlar 

terisidan urib chalinadigan do’mbiralar yasab ko’ngillarini shod qilishni 

---

boshlaganlar. Bu kunlar biror bir katta hayvonlarni ushlab, undan taom 

tayyorlashib, o’zlariga yaqin odamlar bilan baham ko’rishgan vaqtlarida tuni bilan 

olov yoqib amalga oshirishgan. hozirgi bayramlarning paydo bo’lishiga asos 

bo’lgan bo’lsa ajab emas… 

 

 Asrlar, davrlar  o’tishi bilan inson kamol topa borgan sari musiqa asboblari 

ham takomillashib, bugungi kunimizga rang-barang ko’rinishda, turfa sado va 

navolarni qalbiga jo qilib keldi. 

Asrimiz davomida cholg’u asboblarimiz asosida orkestr ijrosi  uchun 

mo’ljallangan rubob, dutor, g’ijjak singari sozlarni xilma-xil turlari yaratilgan. 

Yuqorida aytganlarimizdek, xalq musiqa san’atimiz o’zining tuzilishi va ijrochilik 

uslubi bilan ikki turga bo’linadi. 

 Birinchi turga molik bo’lgan ommaviy xalq kuy va qo’shiqlari kiradi. 

Ikkinchi turga esa ustozona musiqasi janrlari kiradi. Bu ustozona musiqasi 

janrlarini osonlikcha o’rganib ijro etish qiyin. Chunki ularning tuzilishi murakkab 

bo’lib, katta avjlar va murakkab ritm usullaridan iboratdir.  

Shu bois professional musiqani ijro etish uchun boy tajriba yuksak ijrochilik 

moxoratiga, jarangdor va keng diapazonli ovozga ega bo’lishi lozim. Ayniqsa 

ularni  ijro etish jarayonida qochirim va nola kabi ijrochilik ifodalarini qo’llash 

lozim bo’ladi. U yuksak mahorat talab etadi. Shuning uchun professonal musiqa 

janrlariga oid ashula, katta ashula va epik dostonlar va  maqomlarni ijro etish 

maktabining o’rganish uchun yetuk ustoz san’atkorlardan yillar davomida saboq 

olish lozim bo’ladi.  

O’tgan asrlarda musiqa amaliyotimizda nota yozuvi deyarli qo’llanmaganligi 

sababli xalq musiqasi og’zaki tarzda avloddan avlodga o’tib keladi.  

Hozir Toshkent Davlat Konservatoriyasidagi Sharq musiqasi kollejida mazkur 

janr ijrochiligi bo’yicha yuqori malakali ijrochi san’atkorlar tayyorlanmoqda.  

Ashula – ashula kuyi daromad (boshlanish qismi), kichik, o’rta va katta 

avjlardan iborat bo’lib, barmoq, ko’pincha aruz vaznidagi g’azallar bilan 

kuylanadi. Ashula kuyi vazmin, mayin bo’lib, chuqur ma’noga ega bo’lgan 

---

ijtimoiy fikr va his-tuyg’ular, ishq-muhabbat, sog’inch, alam va nafrat, xasratni 

ifodalaydi.  

Biz kundalik musiqa hayotimizdan milliy musiqamiz ashula janrida boy 

ekanligini bilamiz.  

Shu bilan birga ashula tuzilishiga navoli va serjilo kuylar ham ko’pdir. Ularni 

yakkanavoz yoki cholg’u ansanbli ijrosida tinglagan kishi bir olam zavq oladi. Siz 

kunda radio, televidenie va gram yozuvlardan:  

“Dutor bayoti”, “Rohat”, “Munojat”, “Tanovar”, “Gulbahor”, “Sayqal”, 

“Sarbozcha”, “Miskin”, “Qari navo”, “Orom”, “Shodlik”, “Dilxiroj”, “Ilg’or”, 

“Aliqambar”, “Abduraxmon begi”, “Ko’cha bog’i”, “Jazoir” va boshqalar kabi 

o’nlab rohatbaxsh kuylarimizni tinglayotirsiz. Ulardan ayrimlari g’azal bilan 

bastalanib, ashula qilib ham kuylanadi. Masalan: “Qari navo”,  “Dilxiroj” va 

boshqalar. O’z navbatida ashula kuylari cholg’u asari sifatida ham ijro etiladi. 

Masalan: “Guluzorim”, “Qo’shchinor”. 

Shunga qaramasdan oliy ta’limdagi o’qituvchilar turli xil usullar asosida 

darslarni tashkil etib, darsda talabalarga ijro va cholg’u mahoratlarini yetkazish 

orqali, dars samaradorligini oshirishga harakat qilib kelmoqdalar. Buning uchun 

faqatgina o’qituvchi darsda bergan bilim va malakalaridan, talaba yoshlarning o’z 

ustida ko’proq mustaqil ishlashlari talab etiladi. Endlikda talabalarning bo’sh 

vaqtlari qanday samarali va foydali ishlarga sarflanmoqda! Afsuski bu boradagi 

amaldagi ishlar ko’ngildagidek emas! O’quvchi yoshlardagi fanga bo’lgan qiziqish 

va o’z ustida mustaqil ishlashlari yaxshi yo’lga qo’yilmagan. O’quvchilar orasida 

iqtidorli yoshlar bilan bir qatorda fanga juda sust intilayotgan o’quvchilar ham 

yo’q emas. Bu borada o’qituvchining vazifasi nimalardan iborat?  

Avvalo o’quvchi yoshlarga bilim berayotgan o’qituvchi o’z fanining mohir 

ustasi, keng dunyoqarashli, har tomonlama mukammal bilimga ega yangi 

pedagogik texnologiyalar asosida darslarni tashkil eta olish orqali o’quvchiga 

namuna bo’la olish zarur.  

San’atimiz  darg’alari  To’xtasin  Jalilov,  Yunus  Rajabiy  kabi 

bastakorlarimizning musiqiy meroslvrimizni o’rganish, ularning insoniy fazilatlai, 

---

ustoz-shogird  o’rtasidagi  munosabatlari,  mehribon  va  talabchan  ustoz 

bo’lganliklari haqida ma’lumotga ega bo’lish o’quvchilar tarbiyasida mehr-

muruvvat his-tuyg’ularini orttiradi. 

Yosh avlodni jismonan sog’lom, ruhan tetik, aqlan yetku qilib tarbiyalash 

bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Bu muammoni hal etishda 

musiqaning o’ziga xos o’rni bor. Chunki, musiqa insonga tez ta’sir etuvchi, ruhiy 

xissiyotlarni rivojlantiruvchi vositalardan biridir. Inson musiqiy ohang va ona 

allasi orqali umrbod musiqadan zavq va madad oladi. Buyuk mutafakkirlarimizdan 

“Musiqa inson ruhini yo’ldoshidir” degan fikri bejiz emas.  

Musiqa merosimizning rivojlanib, yoshlar tarbiyasiga ijobiy hamda ijodiy 

ta’siririda milliy cholg’uchilik san’atining ahamiyati yuksak bo’lgan. Bugungi 

kunda qanchadan- qancha yoshlar milliy musiqiy yo’nalishlarda ijod qilib, butun 

diyorimiz bo’ylab o’z iqtidorlarini namoyish etmoqdalar. Bunday merosni asrab- 

avaylash va keyingi yosh avlodga yetkazish bugungi kun musiqa pedagogining eng 

muhim vazifalaridan biridir. 

 

---