Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

SO 2,  SO 3 
va  sulfat kislota 
inson  hayoti  uchun  o'ta  xavfli.  Masalan,  SO>  miqdori  xona  ichida
0,5  mg/m
3
  oshsa, 
qisqa  vaqt  ichida  nafas  olish  yo'llarini  ishdan 
chiqaradi,  SOikimyoviy qurol  sifatida birinchi  marta eramizning 256- 
yilida  fors  jangchilari  tomonidan Efrat daryosi ustida qurilgan Dura- 
Evropos  istehkomini  himoya  qilib  turgan  rim  askarlariga  nisbatan 
muvaffaqiyatli ravishda qo'llangan.  Sulfat kislota konsentratsiyasi  sex 
havosida  1,0  mg/m3,  atmosferada  esa  0,3  mg/m
3
  dan 
oshmasligi 
kerak.  Uning  havodagi  miqdori  0,008  mg/1  bo'lgan  xonada 
60 
minut  nafas olgan kishi o'iimga mahkum bo'ladi.
Xalq  xo'jaligining  barcha  sohalarida  qo'llaniiuvchi  kimyoviy 
mahsulot  bo'lgan  polimerlar  va  plastmassa  buyumlarning  sanoatda 
olinishi qarab chiqamiz.
Polimerlar sintezi va plastmassa  buyumlar  ishlab chiqarish
Plastik  materiallar -  tabiiy  bitum  va  asfalt eramizdan  700  avval 
vavilonliklar  Yefrat  daryosi  ostidan  o'tkazilgan  kanal  qurilishida 
qo'Hashgan.  Eramizning  I asrida yashabV tgan Rim  tarixchisi Pliniy, 
sifatli asfalt va undan  qurilishda foydalanish yo'llari haqida ma'lumot 
qoldirgan.  XV  asrda  hozirgi  Peru  hududida  asfalt  yo'l  qurilishida 
keng ko'lamda ishlatilganligi haqida ham tarixiy ma'lumotlar mavjud.
XIX  asming  ikkinchi  yarmida  tabiiy  polimerlar:  sellyuloza, 
kauchuk  va  oqsillar  tarkibini  o'zgartirish  hisobidan  ularga  zaruriy 
xossalarni  berish  jarayoni  boshlandi.  Masalan,  1839-yilda  AQSHda 
tabiiy  kauchukni  oltingugurt  bilan  qo'shib  qizdirish  natijasida yuqori 
elastiklikka  ega  bo'lgan  rezina  olindi.  Buyuk  Brstaniyada  1830-yilda 
tabiiy kauchuk asosida ilk plastmassa -  “
kamptulikon”
  olindi, ammo 
bu  usul  sanoatda keng qo’llanilmadi.  1863-yilda angliyalik tadbirkor 
Uolton 
“linoleum ”
  olishni  yo'lga  qo'ydi.  Sanoat  miqyosida 
plastmassa  1855-yilda  ingliz  ixtirochisi  A.  Parks  tomonidan  olindi  va 
bu  mahsulot  “
parkezin”
 
nomi  bilan  1862-yilda  London  xalqaro 
ko'rgazmasida namoyish qilindi.
470

---

1858-1860-yiUarda  A.M.  Butlerov  metileniyodidning  polimer- 
lanish  jarayonini  o'rganib,  geksametilentetramin,  formaldegid  va 
uning  polimerlarini  kashf etdi;  izobutilendan  polizobutilen  poiimerini 
oldi.
1869-yilda  J.V.  Xayet  selluloid  sintez  qildi  va  1872-yildan 
sanoat  miqyosida  ishlab  chiqarishni  yo'lga  qo'ydi.  Selluloidga 
pigmentlar qo'shib turli plastmassa buyumlar chiqarila  boshlandi  va u 
jahonga mashhur bo'ldi.
1872-yilda  nemis  kimyogari  A.  Bayer  fenol-formaldegid 
smolasini 
oldi 
va 
undan 
elektrotexnikada 
foydalanish 
imkoniyatlarini ko'rsatdi.
1897-yilda  sut  oqsili  kazein  asosida 
“galalit”
  plastmassasi 
olindi  va  turli  baqqollik  (galanteriya)  mollari  tayyorlashda 
qo'llanildi.
1902-yilda  fenol  va  formaldegid  asosida  sintetik  polimer  -  
“lakkain ”
 olindi.
1907-1914-yillarda  rus  professori  G.S.  Petrov  rahbarligida  bir 
qator  sintetik  qattiq 
polimerlar  olish  sanoat  miqyosida  tashkil 
etildi.
1914-yilda V I.  Lisev,  G.S.  Petrov  va K.I.  Tarasov  bakelitning 
analogi 
bo'lgan 
“karbolif’ni
 
sintez  qiiishdi 
va  1916-yilda 
Moskva  viioyatida  sanoat  miqyosida  ishlab  chiqarishni  yo'lga 
qo'yishdi.
1909-1911-yillarda  rus  olimlari  (S.V.  Lebedev,  LL.  Kondakov,
I.I.  Qstromislenskiy,  G.S.  Petrov)  sintetik  kauchuk  olish  bo'yicha  bir 
qator  muvaffaqiyatlarga  erishdilar:  1909-yilda  S.V.  Lebedev  birinchi 
bo'lib  divinildan  olingan  kauchukni  namoyish  etdi,  1911-yilda  I.I. 
Qstromislenskiy sirka aldegididan butadiyen oldi.  1913-yilda F. Klatte 
polivinilxlorid (PVX) sintezi jarayoniga patent oldi.
K.A.  Andrianov  (1937  y.)  va  M.M.  Koton  (1939  y.)  turli 
kislotalar,  ishqoriar,  organik  erituvchilar va yuqori harorat (500°C) 
ta'siriga  chidamli  yangi  tipdagi  kremniyorganik  polimerlar  sintez 
qiiishdi.
1953-yilda  K.V.  Sigler  (1898-1973  yy.)  polietilen  olishning 
sodda  usulini  ishlab  chiqdi:  benzinda  eritilgan  etilen 
1 0
  atm.  bosim 
ostida va  katalizator  ishtirokida oson  polimsrlanadi.  K.V.  Sigler va J. 
Natta  1954-1955-yillarda  polietilen  sintezi  uchun  bir  qator  katali­
zatorlar  (TiCU,  TiCh, (C
2
H5bTiC h  )  ishlab  chiqdilar, 
natijada
471

---

polietilen  ishlab  chiqarish  va  undan  turli  mahsulotlar  tayyorlash 
jahonda yetakchi o'ringa chiqdi.  1899-yilda polietilen  elektr simlarini 
qoplash  uchun  material  axtarib  yurgan  nemis  muhandisi  Gans  fon 
Pexmann  tomonidan  tasodifan  olingan,  1933-yi!dan  elektr  siraiami 
himoyalash  uchun  keng  qo'llanila  boshlagan.  1920-193O-yillarda 
polivinilatsetat,  polivinilxlorid,  polimetilmetakrilat  polistirol va  fenol­
formaldegid 
asosidagi  polimerlar  sanoat  miqyosida  oiinib,  xalq 
xo'jaligining turli sohalarida qo'llanila boshladi.
Sanoatda  plastmassa  buyumlar  tayyorlashda 
kerak  bo'lgan 
buyumlar va xomashyo sifatida olingan polimeming fizik, mexanik va 
kimyoviy  xossalaridan  kelib  chiqib,  quyidagi  texnologiyalardan 
foydalaniladi:
-