Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

“...agar  N.N.  Zinin  bizni  anilinni  sintez  qilishdan
 
boshqa  hech  narsaga  o'rgatmaganda 
ham  uning  ismi  kimyo
 
tarixida oltin harflar bilanyozishga loyiq”,-
 degan edi.
1940-yilda Y.F.  Fritsshe  indigodan  anilin  (Jotincha 
A n il
 -  
ко 'к
 
rangli)
  oldi  va  uni  oksidlab,  bir  qator yangi 
rangli  moddalar  hosil 
qildi.  1834-yilda F.F. Runge ko'mir smolasidan anilinni ajratib oldi va 
undan  ko'k va qora bo'yoqlami  sintez qildi;  1834-1850-yillarda soha
464

---

yutuqlarini  jamlagan  3  tomlik 
“Bo'yoqlar kimyosi”
  monografiya- 
sini  chop  etdi.  Organik  sintezda  muhim  ahamiyatli  yana  bir 
yo'nalishni  -   seilyuloza 
birikmalari  asosida  turli  bo'yoqlar, 
dorivorlar  va  portlovchi  moddalar  ishlab  chiqarishga  asos  bo'lgan 
ishlami  qarab  chiqamiz:  1838-yilda  J.  Peluz  selyuloza mononitrati -  
kolloksilin  oldi.  1846 yilda X.  Shenbeyn (Shveytsariya) va R. Bettger 
(Germaniya)  qora  poroxdan  500  marta  tez  yonuvchi  va  3  marta 
ko'proq  gazlar  hosil  qiluvchi  nitrotsellyuloza  -   piroksilinni  sintez 
qildilar.  1847-yilda A.  Sobrero (Italiya) nitroglitserinni sintez qildi.
XIX 
asrda kimyo fani nazariyasi va amaliyoti  rivojlanishiga asos 
bo'lgan  bir qator boshqa kashfiyotlar ham qilindi:
1860-yilning
  3-5-sentyabrida  Karlsrueda  jahon  kimyogarlari 
anjumani  bo'ldi  va  127  olim  ko'p  bahs-munozaralardan  keyin 
“atom”, 
”molekula”
  va 
“ekvivalent”
  tushunchalariga  aniqlik 
kiritishdi,  elementlar  atom 
massasini  hisoblash  yo'nalish-lari 
aniqlandi,  atom-molekulyar ta'limot tan  olindi  va kimyo  fani rivojiga 
yo'l ochgan boshqa qarorlar qabul qilindi.
1869-yil
  -   D.I.Mendeleyev  davriy  qonunning  ochilishi  va 
elementlar  davriy  jadvalining 
jahon  kimyogarlari  tomonidan  tan 
olinishi;
1883-yil -
 I.  Keldal  organik  birikmalar tarkibida azotni  aniqlash 
usulini taklif etdi va organik element analizga  asos soldi;
1887-1890 yy.
  -   S.  Arrenius  kislotalar  va  asoslar  eritmalarida 
elektrolitik dissotsilanish  nazariyasini yaratdi;
1892-yil
 19-22-aprelda 
Jenevada 
kimyoviy 
moddalami 
nomlashning ratsional nomenklaturasi (nomlash tartibi) qabul qilindi;
1894-1898 yy.  -
  inert  gazlar  kashf etilishi  va  davriy jadvalning 
alohida  guruhida  joylashishi  D.I.  Mendeleyevning  davriy  qonuni 
jahon olimlari tomonidan tan olinishini ta'minladi;
1898-yil  -
  M.S.  Kyuri va  P.  Kyuri  poloniy  va  radiy 
elementlarini va ulaming radioaktivlik xossasini  kashf etishdi.
Kimyoviy  texnologiyalar  rivojlanishi 3-bosqichi  xususiyatlari:
- Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Gollandiya, Amerika va 
boshqa  mamlakatlarda  tog’-kon  ishlari,  metallurgiya,  to'qimachilik, 
mashinasozlik  va harbiy  soha rivojlanishi  sanoat revolutsiyasiga olib 
keldi;
-  Kimyoviy  moddalar  turiga  va  miqdoriga  bo'lgan  talab  keskin 
oshdi  va  o 'z  navbatida  kam  quvvatli  manufakturalar  o'rniga  ko'p
465

---

tonnajli  yirik  korxonalari  (masalan,  anilin  bo'yog’i,  porox  olish) 
qurish boshlandi;
-  Tabiiy xomashyo turlarining chegaralanganligi yangi  kimyoviy 
xomashyo  turlarini  yaratish  yo'llarini  axtarish  va  maqsadli  sintez 
qilish  zaruriyati  organik moddalar sintezi rivojiga keng yo'l ochdi;
Kamchiliklari:
-
  laboratoriya  usullari  to 'g ’ridan-to'g’ri  sanoatga  joriy  qilinar
edi;
-  sanoatni  rejalashtirilgan  tarzda  rivojiantirish  va  boshqarish 
elementJari  yo'q edi, korxona muvaffaqiyati  kashfiyotchining  iqtidori 
va tadbirkoriik sifatlariga bevosita bog'liq edi;
-  kimyoviy  jarayon laming  borish  shart-sharoitlari  o'rganish 
asosida  ishlab  chiqarish  samaradoriigini  oshirish,  mahsulotlar 
tannarxini  kamaytirish,  xomashyo  bazasini  kengaytirish  va  istiqbolii 
rejalar asosida  sohalarni rivojiantirish  masalalari ochiq qolgan edi.
26.5.