Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

Kimyoviy  texnologiyalar  rivojlanishining 4-bosqichi
Bu  davr  1880-1930-yillami  qamrab  oladi  va  barcha  yetakchi 
davlatlar  xalq  xo'jaligi  tizimida  kimyo  sanoatining  asosiy  sohaga 
aylanishi  bilan  xarakterlanadi.  Kimyo  korxonalari  va ularda ishlovchi 
xodimlar  soni  oshdi,  malakali  ish  kuchiga  va  kimyogar-muhandis 
hamda  texnologlarga  ehtiyoj  oshdi,  texnologik  yo'nalishda  ta'lirn 
beruvchi  muassasalar  ko'paydi.  Masalan,  XIX  asr  oxirida  Rossiya 
imperiyasi  hududida 
10 0 0
  dan  ortiq “kimyo  korxonalari  faoliyat 
ko'rsatgan va mutaxassislar tayyorlash uchun qo'shimcha yangi ta'lim 
muasssalari: 
Xarkov 
texnologiya 
instituti 
(1885-yil), 
Kiyev
politexnika  instituti  (1898-yil),  Tomsk  texnologiya  instituti  (1900-yil) 
ochilgan edi.
Aholi  sonining  keskin  ortsishi  qishloq 
xo'jaligida  mineral 
o 'g ’itlar:  selitra,  superfosfat  va  o'simlik  rivojiga  ta'sir  ko'rsatuvchi 
moddalar qo'llash  agrokiinyo yo'nalishini  rivojiantirish asosida  1910-
1913-yiilarda  bug’doy  hosildorligi 
Gollandiyada 
gektaridan  26 
sentner,  Belgiyada  25  sentner  va  Germaniyada  22  sentnergacha, 
ya'ni  qariyb 
2
  martagacha  oshishiga  va  o 'g ’it  sanoati  tezkor 
sur'atlarda  rivojlanishiga  olib  keldi.  Bu  davrda harbiy  sanoatning  tez 
rivojlanishi 
sifatli  po'lat  va  metallar  qotishmalari,  harbiy  kiyim- 
kechaklar,  turli  portlovchi  moddalar,  yangi  mashinasozlik  va  neft-
466

---

gazni  qayta  ishlash  korxonalari,  konservalangan  oziq-ovqatlar 
luyyorlash,  dori-darmonlar  va  shunga  o'xshash  tovarlar  ishlab 
chiqarishga  talab  oshdi  va  ko'plab  iqtidorli  olimlar,  muhandis- 
lexnologlar  va  ixtirochilar 
faoliyati  bu  vazifalami  bajarishga 
kirishdilar.
Bu  davrda  kimyoviy  kinetikani  tizimli  o'rganish 
va  ishlab 
chiqarish  jarayonining  termodinamik  ko'rsatkichlarini  tadqiq  etish, 
reaksiya  unumdorligini 
avvaldan  hisoblash,  kimyoviy  jarayonlar 
samaradorligiga 
reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  konsentratsiyalari 
va  kimyoviy  tabiati  ta'siri,  jarayon  muhiti  harorati  va  bosimi, 
katalizatorlar  va  boshqa  omillar  ta'sirini  o'rganish  bo'yicha 
tadqiqotlar  bajarildi  va  natijalari  ishlab  chiqarishga  qo'liandi.  (Y, 
Vant-Goff, S. Arrenius, N.A. Menshutkin, V. Ostvald, A. Le-Shatelye, 
V. Nernst, J.U. Gibbs , Frits Gaber va Karl Bosh),
Bu  davrda  kimyo  sanoatining  asosi  bo'lgan  ko'p  tonnajli 
mahsulotlar:
- atmosfera azoti asosida ammiak  ishlab chiqarish;
- nitrat kislota va hosilalari;
- sulfat kislota va uning birikmalari;
- etanol va organik erituvchi Jar sintezi;
-  plastmassa  buyumlar  ishlab  chiqarish  jarayonlarini  o'rganish, 
termodinamik ko'rsatkichlami tanlash asosida ulami optimallashtirlsh, 
ishlab chiqarish texnoJogiyalarini  rivojiantirish solnomasi  kimyo fani 
tarixining  eng qiziqarli sahifalaridan hisoblanadi.
Atmosfera azoti asosida ammiak ishlab chiqarish
Ammiak 
kimyo  sanoatida  eng  ko'p  miqdorda  ishlatiladigan 
mahsulot  va  shu  bilan  birga  qimmatbaho  xomashyosi  bo'lib  azotli 
o 'g ’itiar,  portlovchi  moddalar,  nitrat  kislotasi,  soda  (ammiakli  usul), 
sovuqlik  beruvchi 
(krioagen  -   R717)  moddalar, 
tibbiy  dori- 
darmonlar  olishda  va  tuzlarni  erituvchi  modda  sifatida  qo'llaniladi. 
Tibbiyotda  10 % 
ammiak 
erimasi  bemorni  hushyor  qilishda, 
tievralgiya  va  miozit  kasalliklarida,  zaharli  hasharotlar  chaqqan 
joylarni davolash va boshqa maqsadlarda qo'llaniladi.
Ammiak  gazi  konsentratsiyasi  kimyo  sexi  havosida  20  mg/m
3 
va aholi punktlari havosida 0,04 mg/m
3
 dan  oshsa  insonni zaharlaydi. 
Ammiak 
sanoatda  vodorod  va  azotni  katalizatorlar  ishtirokida 
rna'lum  bir  harorat  va  bosim  ostida  bevosita  ta’sir  yettirib  sintez 
qilinadi:
467

---

N
2
  + 
З Н г  ? ♦   2 NEb 
+ 
91,84 kJ
Bu  usul  nemis  kimyogar-texnologi  F.  Gaberva  shogirdi  K. 
Bosh  tomonidan 
\
 903-1911-yillarda  yaratilgan.  1918-yilda  ushbu 
jarayon  samaradorligini  oshirgani  uchun  F.  Gaber  va  1931-yilda  K.
Bosh  Nobel  mukofotiga  sazovor  bo'ldi. 
Bu usulda NFh  sintez qilishning optimal 
sharoitlari:  katalizator  ~  tarkibida  АЬОз 
va  K
2
O  qo'shimchalari  bo'lgan  g ’ovak 
temir  kukuni;  500°C,  350  atm.,  unum- 
dorlik  -   30 %.  Saudiya  Arabistoni  El- 
Jubayl  shaliri  yaqinida  Germaniyaning 
UHDE  kompaniyasi  tomonidan  2006 
yilda  qurilgan 
SAFCG  IV 
ammiak 
sintez  qilish  uskunasi  sutkasiga  3300 
tonna  mahsulot  beradi,  I  tn  NH
3
  olish 
uchun  3200  kVt/s  elektr energiyasi  sarflaydi  va jahondagi  eng  yirik 
korxona  hisoblanadi.  2012-yilda  dunyo  bo'yicha 203  mln tn  ammiak 
sintez  qilingan  va  uning  80 
%
  miqdori  mineral  o 'g ’itlar  ishlab 
chiqarish uchun sarflangan.
Nitrat kislotasi ishlab chiqarish
Nitrat  kislotasi  778-yilda  Jobir  ibn  Xayyom  tomonidan  natriy 
selitrasi va achchiqtosh  aralashmasini  qizdirish  yo'li  bilan  olingan.  I. 
Glauber  1648-yilda  nitrat kislotasini  kaliy  selitrasiga  konsentrlangan 
sulfat  kislota  ta'sir  ettirish  yo'li  bilan  oldi.  1763-yilda 
М.  V. 
Lomonosov  bu  usulni  qayta  tiklagan  va  XVIII  asr  oxirigacha 
kimyogarlar  bu  usuldan  foydalanishgan.  1826-yilda  Jozef  Gey- 
Lyussak  nitrat  kislotasi  kimyoviy  tarkibini  aniqlagan  va  ishlab 
chiqarish  jarayonini 
takomiilashtirgan.  1907-yilda 
V.  Ostvald 
ammiakni  platina  katalizatori  ishtirokida  oksidlab,  nitrat  kislotasini 
olishni  sanoatda joriy  etdi:  700°C  da  ammiakdan  azot(II)  oksidi 
olingan  va  azot(IV)  oksidi  suvga  yuttirib,  nitrat  kisiotasining 
suyultirilgan  eritmasi  olingan.  V.Ostvald usuli  Yevropaning  bir qator 
mamlakat-larida kimyo korxonalarida joriy qilindi.
Rus  muhandisi  Ivan  Ivanovich  Andreyev  (1880-1919  yy.) 
ammiakni kontakt usulida oksidlash jarayonini chuqur o'rganib,  1916- 
yilda  uni  sanoatda  olish  texnologiyasini  yaratdi.  Uning  rahbarligida 
Donbassda  1917-yilda  42  ta  kontakt  apparatiga  ega  bo'lgan  zavod
468

---

ishga  tushirildi  va  sutkasiga  17  tonna  35%  li  nitrat  kislotasi  bera 
boshladi.
Sulfat kislota  ishlab chiqarish
",Sulfat  kislota
  -  
kimyo  sanoatining  nonidir”
  -   degan  obrazli 
ibora  bugungi  kunda  o'zining  to'liq  isbotini  topdi,  chunki  u  bevosita 
yoki bilvosita qo'llanilmaydigan  biror-bir  kimyoviy  jarayonni topish 
qiyin. 
2 0 1 2
-yilda dunyo  bo'yicha 226  mln  tonna  sulfat kislota ishlab 
chiqarilganligi  ham  bu  fikmi  tasdiqlaydi.  Rossiyada  sulfat  kislota 
olish haqida rasmiy ma'lumotlar  1718-yilda Petr I  fuqaro  Savelyev va 
aka-uka  Tomilinlarga  ruxsatnoma  berganligi  va  1767-yiida  Moskva 
to'qimachilik 
fabrikalarida 
sulfat  kislota 
gazlamalarni  bo'yash 
jarayonida qo'llanganligi  qayd etilgan.
Sulfat 
kislota 
haqida 
tarixiy 
ma'lumotlar 
XIII 
asrga 
alkimyogarlar 
qo’lyozmalarida 
uchraydi. 
Yevropalik 
mashhur 
alkimyogar  V.  Valentinning  yozishicha,  XIV  asrda  sulfat  kislotani 
devorlari  qo'rg’oshin  bilan  qoplangan  kamerada  kaliyli  selitra  va 
oltingugurt aralashmasini  ochiq havoda  yondirib olishgan: