Toshkent davlat agrar universiteti botanikadan laboratoriya

Ildiz metamorfozi.
 Bir qancha o‘simliklarning ildizida zahira oziqqa 
moddalar to‘planadi. Shu sababli o‘simliklar ildizi shakli o‘zgarib yo‘g‘onlashadi. 
Bunday shaklo‘zgarishni ildiz metamorfozi deyiladi. 
(Metamorfoz grekcha “meta” - oraliq, “morfoz”-shakl so‘zidan olingan). 
Bunday ildizlar jumlasiga: ildizmevalar, ildiz tuganaklar va boshqalar kiradi. Met-
amorfozlanish asosiy ildiz, yon ildiz va qo‘shimcha ildizlarda kuzatiladi. Ildizlarn-
ing yo‘g‘on tortishi parenxima hujayralariga bog‘liq bo‘ladi. 

---

 60
Ikki pallali o‘simliklarning ayrimlarida hayotining birinchi yili asosiy ildiz 
ayrimlarida, esa yon ildizlari yo‘g‘onlashadi va ildiz tuganaklari hosil bo‘lib, za-
hira oziq moddalar to‘playdi. Bu to‘plangan zahira oziq moddalar o‘simlik hayo-
tining ikkinchi yilida gul va meva hosil bo‘lishiga sarf bo‘ladi. 
Ildizmevalar morfologik uch qismdan: bosh, bo‘yin va xaqiqiy ildizdan 
iborat. Ildizmevaning eng yuqori qismi bosh qismi bo‘lib, shakli o‘zgargan qis-
qargan novda hisoblanadi. Unda barg va kurtaklar joylashadi. Ildiz mevaning o‘rta 
ya'ni bo‘yin qismi asosiy ildizdan (masalan, sabzida) yoki gipokotildan (lavlagi, 
turpda) hosil bo‘ladi. Uchki qismi yon ildizdan hosil bo‘lgan qismi xaqiqiy ildiz 
hisoblanadi. 
Sabzi ildizmevasidan tayyorlab qo‘yilgan doimiy mikropre-paratni mikros-
kopda ko‘rilganda, ildiz markaziy qismi nur shaklida birlamchi ksilema va radial 
nurlar parenxima hujayralaridan tashkil topganligi ko‘rinadi. Ular orasida 
elpig‘ichsimon ikkilamchi ksilema joylashgan. Ular parenxima va naylardan ibo-
rat. Undan keyin kambiy xalqasi o‘rnashib, undan tashqari lub parenxima hujay-
ralari bo‘ladi. Kambiy yog‘ochlikka nisbatan lub parenxima hujayralarini ko‘proq 
hosil qiladi. Zahira oziq moddalar mana shu lub parenxima hujayralarida 
to‘planadi. Demak, oziq moddalar sabzi ildizining floema qismida to‘planadi. 
Turp ildizmevasidan tayyorlangan doimiy preparat mikroskopda 
ko‘rilganda, markaziy tsilindr, po‘stloq qismiga nisbatan yaxshi rivojlanganligi 
ko‘rinadi. Shunki kambiy asosan markaziy tsilindr to‘qimalarini hosil qiladi. Turp 
ildizidagi zahira oziq moddalar ikkilamchi ksilemadagi parenxima hujayralarida 
to‘planadi. Shu sababli ksilema turp ildizmevasining asosiy qismini tashkil qiladi 
va sersuv bo‘ladi. 
Turp ildiz mevasining ichki tuzilishi sabzi ildiz mevasinikiga o‘xshashdir. 
Lavlagi ildizmevasi boshqa o‘simlik ildizmevalaridan farq qiladi va 
quyidagicha tuzilgan bo‘ladi. Ildiz markazida ikkita nursimon birlamchi ksilema 
bo‘ladi. Radial nurlar, parenxima hujayralari orasida ikkilamchi ksilema joy-
lashadi. Undan keyin kambiy hujayralarini tashqi qismida ikkilamchi floema 
o‘rnashadi. Ikkilamchi floemaning parenxima hujayralaridan va qisman peritsikl 
hujayralaridan qo‘shimcha kambiy xalqasi paydo bo‘ladi. Uning ichki tomonidagi 
hujayralari bo‘linib, doimiy to‘qimalarni hosil qila boshlaydi, tashqi qavati esa 
ikkinchi qo‘shimcha kambiy bo‘lib qoladi. Shu tariqa bir nechta qo‘shimcha 
kambiy xalqasi hosil bo‘ladi. Qo‘shimcha kambiylar ildiz chekkasi tomon paren-
ximaga boy floemani hosil qilsa, markaz tomonga to‘rsimon suv naylari bor ksi-
lemani hosil qiladi. 
Rasm daftariga sabzi, turp va lavlagi ildizmevasi ko‘ndalang kesmasining 
sxematik rasmi chiziladi. Rasmda birlamchi va ikkilamchi ksilema va floema, 
kambiy xalqalar (lavlagida) hamda ular hosil qilgan ksilema va floema qavatlari 
ko‘rsatiladi. 
 
 

---

 61
 
 
 
      25-rasm:    Qovoq ildizning ikkilamchi tuzilishi: 
            1-dastlabki yogochlik,2-lub,3-ikkilamchi 
           Yogochlik,4-periderma,5-chechevichka, 
           6-kambiy,7-ozak nurla 

---

 62
 
26-rasm: Sabzi ildizning ikkilamchi tuzilishi: 
1-boshlangich ksilema,2-ikkilamchi ksilema,3-radius nurlari,4-kambiy, 
5-Dastlabki va ikkilamchi floema,6-ikkilamchi postloq parenximasi,7- pokak 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 63
 
27-rasm: Turp ildizining ikkilamchi tuzilishi: 
1-dastlabki ksilema,2-ikkilamchi  ksilema,3-radius nurlar,4-kambiy 
5-dastlabki va ikkilamchi floema,6-ikkilamchi postloq parenximasi, 
7-pokak