Transport inshootlarini loyihalash va

         
         
       
3-BOB. TEMIRBETON KO‘PRIKLAR 
 
3.1. Temir yo‘llardagi temirbeton ko‘priklarning 
xarakteristikasi va qo‘llanish sohalari 
 
Egilishga  ishlaydigan  temirbeton  oraliq  qurilmalarning  musbat 
momentlar  hosil  bo„ladigan  kesimlarida  oraliq  qurilmaning  yuqori 
zonasida  siqilish,  ostki  zonasida  esa  cho„zilish  ro„y  beradi.  Oraliq 
qurilmaning  ko„tarish  qobiliyatini  oshirish  uchun,  uning  cho„ziladigan 
zonasi po„lat sterjenlar bilan armaturalanadi. 
Oddiy  armaturali  (oldindan  zo„riqtirilmagan)  temirbeton  ko„priklarni 
ekspluatatsiya  qilish  davrida  cho„zilgan  zonada  betonning  chegaraviy 
cho„zilishi qiymatidan ortiq bo„lgan deformatsiyalar yuzaga kelishi darzlar 
paydo  bo„lishiga  olib  keladi.  Darzlar  kattalashishi  bilan  yoriqlar  paydo 
bo„ladi,  bu  esa  darzlar  zonasidagi  armaturaning  jadallik  bilan 
korroziyalanish  havfini  keltirib  chiqaradi.  Bunga  yo„l  qo„ymaslik  uchun 
darzlarning  ruxsat  etilishi  mumkin  bo„lgan  eng  katta  ochilish  qiymati 
chegaralanadi.  Bu  esa  mustahkamligi  yuqori  bo„lgan  po„latni  ishchi 
armatura  sifatida  qo„llashga,  tejamli  va  engil  temirbeton  konstruksiya 
ishlab  chiqishga  imkon  bermaydi.  Darzning  ochilishi  chegaraviy 
qiymatlardan  katta  bo„lgan  hollarda  bir  qator  afzalliklarga  ega  bo„lgan 
mustahkamligi  yuqori  bo„lgan  materiallardan  va  ko„ndalang  kesimida  bir 
qancha shakllardan foydalanishga imkon beradigan oldindan zo„riqtirilgan 
temirbeton konstruksiyalarni qo„llash kerak bo„ladi. 

---

27 
 
Oldindan  zo„riqtirilgan  temirbeton  konstruksiyalarni  tayyorlash 
vaqtida  uning  har  bir  hisobiy  kesimida  o„zining  hususiy  og„irligi  va 
vaqtinchalik  yukdan  hosil  bo„ladigan  kuchlanish  holatiga  teskari  bo„lgan 
kuchlanish  holati  yuzaga  keladi.  Oldindan  zo„riqtirilgan  temirbetonning 
ishlash  prinsipi  oddiy  temirbetonning  ishlash  prinsipidan  farq  qiladi. 
Oddiy  temirbetonda  cho„zilgan  zonadagi  beton  asosan  po„lat  armaturani 
himoya  qilishga  kerak  bo„ladi.  Oldindan  zo„riqtirilgan  temirbetonda  esa 
siqilgan  va  cho„zilgan  zonalardagi  betonning  ishlash  shartlarini  ichki 
kuchlar  juftligi  belgilaydi.  Oldindan  zo„riqtirilgan  konstruksiyalardagi 
po„lat  armaturaning  roli  –  cho„zilgan  zonadagi  betonni  doimiy  siqib 
turishdir.  Oldindan  zo„riqtirilgan  armaturaning  ikkinchi  funksiyasi  esa 
qiymati emirishga yaqin yuklar ta‟sir etganda hosil bo„ladigan cho„zuvchi 
zo„riqishlarni qabul qilishdir. 
Bu  bosqichda  oldindan  zo„riqtirilgan  armatura  oddiy  armaturali 
konstruksiyalardagi kabi ishlaydi. 
Ekspluatatsiya  davrida  elastiklik  chegarasida  ishlayotgan  oldindan 
zo„riqtirilgan temirbeton tamoman bir jinsli material hisoblanadi.  
Shunday qilib, chegaraviy holatlarning darajasini orttirib texnik usullar 
orqali 
materialning 
ishlashini 
yaxshilashga 
muvaffaq 
bo„linadi. 
Zamonaviy  ko„priksozlikda  betonni  bir,  ikki  va  uch  o„qi  bo„yicha  siqish 
keng qo„llaniladi. 
Betonning  fizik-mexanik  hossalari  amaliy  jixatdan  uning  oldindan 
siqilishiga  bog„liq  bo„lmaydi.  Masalan,  bir,  ikki  va  uch  o„qi  bo„yicha 
siqilgan  oddiy  betonning  cho„zilishga  bo„lgan  chegaraviy  mustahkamligi 
amalda 
bir 
hildir. 
Shu 
bilan 
birga, 
oldindan 
zo„riqtirilgan 
konstruksiyalarni  qo„llash  po„lat  va  betonni  tejashga  imkon  beradi. 
Metallni  1,5†2,5  marta  tejashga,  asosan,  mustahkamligi  yuqori  bo„lgan 

---

28 
 
po„latni  qo„llash  orqali,  betonni  tejashga  esa  bosh  cho„zuvchi 
kuchlanishlarni  kamaytirish  orqali  erishiladi.  Betonni  oldindan  siqish 
uchun  yuqori  vaqtinchalik  qarshilikka  (1000  MPa  gacha)  ega  bo„lgan 
simli yoki sterjenli armatura qo„llaniladi. 
Temirbeton  ko„prikning  eng  yaxshi  variantini  topishning  asosiy 
mezoni – uning qiymati va ekspluatatsion xarakteristikalaridir (rasm 3.1). 
Kichik  oraliqlar  uchun  temirbeton  oraliq  qurilmalar  metall  oraliq 
qurilmalarga 
qaraganda 
tejamlidir. 
Masalan, 
temir 
yo„l  uchun 
loyihalangan,  uzunligi  34,2m  bo„lgan  temirbeton  oraliq  qurilmaga  21 
tonna  po„lat  armatura  (shu  jumladan  8  tonna  mustahkamligi  yuqori 
bo„lgan) sarflanadi. Xuddi shu uzunlik uchun qatnov qismi ortotrop plitali 
zamonaviy qutili oraliq qurilmaga esa 72 tonna po„lat prokat sarflanadi. 
 
 
 
Rasm 3.1. Oraliq uzunligiga bog„liq holda temirbeton va po„lat oraliq qurilmalarining 
qurilish va to„la qiymatining o„zgarishi: 1-po„lat oraliq qurilmalarining qurilish qiymati;  
2-temirbeton oraliq qurilmalarining qurilish qiymati; 3-po„lat oraliq qurilmalarining 
to„la (qurilish va ekspluatatsion xarajatlar) qiymati; 4-temirbeton oraliq qurilmalarining 
to„la (qurilish va ekspluatatsion xarajatlar) qiymati; S
1
 va S
2
 – temirbeton va po„lat oraliq 
qurilmalar uchun ekspluatatsion xarajatlar. 

---

29 
 
29Temir  yo„l  ko„priklarida  27,6m  gacha,  avtomobil  ko„priklarida  esa 
42m gacha bo„lgan oraliqlar  uchun  zavodlarda va poligonlarda industrial 
usulda  tayyorlanadigan  tipovoy  temirbeton  oraliq  qurilmalar  keng 
qo„llaniladi.  O„rta  va  katta  uzunlikdagi  oraliq  qurilmalar  individual 
loyihalar bo„yicha quriladi. 
Ayri  hollarda  bu  konstruksiyalar  opalubkani  va  boshqa  jihozlarni 
qaytatdan  ishlatish  hisobiga  ko„p  martalab  qo„llaniladi.  Bu  esa  inshoot 
qiymatini  kamaytiradi.  Giprotransmost  ma‟lumotlari  bo„yicha  sarf-
xarajatlar  har  bir  keyingi  ko„prik  uchun  temirbetondan  28%  ga  va 
po„latdan 13% ga kamayadi. 
Sun‟iy  inshootlar  qurilayotgan  joylardagi  gidrogeologik  shartlarning 
turli-tumanligi  ko„prik  elementlarining  konstruktiv  shakllarini  turli 
bo„lishini  talab  etadi.  Temirbetonning  afzalliklaridan  biri  –  ko„prik 
elementlarining  ko„ndalang  kesimini  har  qanday  shaklda  tayyorlash 
imkoniyati  borligidir.  Bu  esa  oraliq  qurilmalar  va  tayanchlar  konstruktiv 
shakllarini mukammallashtirishga keng imkoniyatlar yaratadi.