Issiq va sovuq iqlim sharoitlarida beton ishlarini bajarish
O‘zbekiston Respublikasida, ayniqsa, tekislik zonalardagi va
janubiy viloyatlarda yoz davrida havoning kunduzgi o‘rta-cha harorati
+20 °C...+30 °C va undan ham yuqori bo‘lib, nisbiy namlik 50 % dan
kam bo‘ladi. Bundan tashqari, cho‘l-taqirlik hududlarda kuchli issiq,
garmsel shamollarning tez-tez takrorlanishi kuzatiladi. Shuningdek,
sutka davomida, kecha va kunduz almashinishida havo harorati va
nisbiy namligining keskin o‘zgarishi yuzaga keladi.
Bunday ob-havo sharoitlari bir qator murakkab omillarni yuzaga
keltiradi va ular, o‘z navbatida, beton ishlarini olib borish jarayonlarini
jiddiy ravishda qiyinlashtiradi. Beton qorishmasi harorati yuqori
bo‘lishi, qo‘shiladigan suv miqdorini oshirishni talab qiladi va
bunda betonni belgilangan mustahkamlikka erishishi uchun sement
miqdori ko‘paytirilishi kerak. Qorishmani tashish jarayonida, uning
qovushqoqligi pasayishi, quruqlashishi, betonni yotqizish, zichlash
va parvarishlash jarayonlari texnologiyasining buzilishiga olib keladi.
Shuningdek, issiqdan qovjiragan beton o‘zining 30 sutkalik yoshida
50 % gacha mustahkamligini va bir qator fizik-mexanik xossalarini
yo‘qotishi mumkin.
Beton qorishmasi tarkibidagi suvning bug‘lanish tezligi tashqi
muhit harorat-namlik xarakteristikalariga yuqori darajada bog‘liq.
Masalan, tashqi muhit havo harorati +20 °C, namligi 70 % va shamol
tezligi 5 m/s bo‘lsa, qorishma yuzasidagi suv bug‘lanish jadalligi 0,3
kg/m
2
ni tashkil etadi. Xuddi shunday shamol tezligida havo harorati
+35 °C va namligi 30 % bo‘lsa, bug‘lanish ko‘rsatkichi to‘rt marta
yuqori, ya’ni 1,2 kg/ m
2
bo‘lishi mumkin. Shunday sharoitda shamol
tezligi 10 m/s dan oshsa, bug‘lanish jadalligi yana ikki martaga
ko‘tariladi.
Jazirama issiq iqlim sharoitida betonlashtirishdagi eng nozik
masalalardan biri - bu qorishmani yotqizilgandan so‘ng, dastlabki
106
bir necha soatlar ichida davom etadigan plastik torayish jadalligini
nazorat qilishdan iboratdir. Jadal ravishda yuzaga keladigan plas-
tik torayishlar betonning umumiy deformatsiya torayishiga keskin
ta’sir qilib, hatto uning shaklini o‘zgarishiga olib kelishi mumkin.
Shuningdek, betonning sirtqi qatlamlarida tortishish, kuchlanishlar
yuzaga keladi va agar ular beton erishgan mustahkamlikdan yuqori
bo‘lsa, turli o‘lchamdagi yoriqlar paydo bo‘ladi. Yoriqlar uzunligi
1-1,5 m, chuqurligi 100-200 mm, kengligi 3-5 mm va undan ham
ortiq bo‘lishi mumkin. Plastik torayishlar, ayniqsa, temir-beton
konstruksiyalar uchun ancha zararli hisoblanadi.
Quruq issiq iqlim sharoitli hududlarning o‘ziga xos xusu
siyatlaridan biri, kunduzgi va tundagi havo haroratlari o‘rtasida katta
farq bo‘lishidir. Bunday farq ba’zi hollarda +45 °C gacha bo‘lishi
mumkin. Ayniqsa, erta bahor va kuz oylarida kechqurun (tunda) suv
muzlash va kunduz kunlari +10°...+15 °C gacha havo isishi mumkin.
Bunday iqlim sharoiti parvarishlanayotgan betonlar uchun ancha
noqulayliklarni yuzaga keltiradi.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda, issiq, quruq iqlim
sharoitlari xususiyatlarini, beton tayyorlash jarayonlaridan boshlab
inobatga olish zarur.
Bunday sharoitlarda beton qorishmasini tayyorlashda, asosan,
yuqori markali, tez qotuvchan portlandsementlar qo‘llanilishi tav-
siya qilinadi va ularning markasi beton markasidan kamida 1,5
marta yuqori bo‘lishi kerak. Tez qotuvchan portlandsementlardan
tayyorlangan beton qorishmasining qotish jarayoni ancha tez kechadi,
shuningdek, qorishmadan namlik chiqish darajasi ham kam bo‘ladi.
Ammo bunday turdagi sementlar tanqis va qimmatligi tufayli,
keng ko‘lamda foydalanish imkoniyati chegaralangan. Shu sababli,
boshqa turdagi sementlar qo‘llanilayotganda, beton qorishmasining
qovushqoqligini (qo‘zg‘aluvchanligini) oshirish, yotqizilishini
yaxshilash va qotish jarayonini tezlashtirish uchun maxsus kimyoviy
qo‘shimchalardan ham foydalanish tavsiya qilinadi. Qorishmaning
qovushqoqligini oshirishda, sulfat achitqisidan, qotish jarayonini
107
tezlashtirish uchun nitrat kalsiy Ca(NO
3
)
2
yoki nitrit-nitrat xloridkal-
siy Ca(NO
2
)
2
+ CaCl
2
qo‘llanilishi mumkin va ularning miqdori
sement massasining 0,1...0,3%dan oshmasligi kerak.
Beton qorishmasini tayyorlash jarayonida shunga e’tibor berish
kerakki, betonqorgichdan chiqadigan tayyor mahsulotning harorati
+20...+25 °C dan yuqori bo‘lmasligi kerak. Beton qorishmasi harorati
+30 °C dan yuqori bo‘lsa, uni transport vositasida tashish va yotqizish
taqiqlanadi. Chunki, qorishma bunday holatda nihoyatda quyuqlashadi
va uni bloklarda talab darajasida joylashtirish imkoniyati bo‘lmaydi.
Beton qorishmasi haroratini pasaytirish uchun suv va
to‘ldiruvchilarni sovitish bo‘yicha tadbirlar qo‘llanilishi mumkin.
Suvni sovitish uchun maxsus havzalarga maydalangan muz bo‘laklari
tashlanadi. To‘ldiruvchilarni sovutishning oson usuli, ularni namlab,
qadoqlashdan oldin sovuq bosimli havo ta’sirida shamollatiladi.
Beton qorishmasini tashish jarayonida esa imkoni boricha tez-
ligi yuqori bo‘lgan transport vositalari tanlanib, ularning yuk holatda
to‘xtovsiz harakatlanishi bo‘yicha barcha choralar ko
‘
rilishi kerak.
Tashish davomiyligi qorishma harorati +25 ° bo‘lganda – 30–50
daqiqa, +30 °C bo‘lganda – 15–25 daqiqa va +30 °C dan yuqori
bo‘lganda – 10–15 daqiqa oshmasligi kerak.
Beton qorishmasini yotqizishdan oldin, birinchi navbatda,
uning qovushqoqligi (qo‘zg‘aluvchanligi) tekshirib ko‘rilishi kerak
va sezilarli darajada kamchiliklar yuzaga kelgan bo‘lsa, qorish-
mani tayyorlash va tashish jarayonlariga tegishli o‘zgartirishlar
kiritilishi lozim.
Shuningdek, beton qorishmasi yotqizilishi oldidan, betonlashtiri-
ladigan blok quyosh nurlari ta’siridan himoyalanishi, qolip va metall
konstruksiyalar sovuq suv bilan namlanib, shamollatib sovutilishi
kerak. O‘ziga suv shimib oladigan qoliplardan foydalanish tavsiya
qilinmaydi.
Parvarishlashning dastlabki davrlarida (beton qorishmasi
yotqizilgandan so‘ng 6-10 soat ichida), ya’ni beton minimum 0,5
MPa mustahkamlikka erishmaguncha, uni suv bilan aralashishida
108
yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chunki qizigan beton qorishmasiga sovuq suv
tegishi bilan beton sirtida harorat kuchlanishi yuzaga kelib, yoriqlar
paydo bo‘lishi mumkin.
Demak, asosiy tadbirlardan biri - yangi yotqizilgan beton
qorishmasini quyosh nurlaridan, shamoldan himoyalash yo‘li bilan
uning qovjirashi va suvsizlanishing oldini olish kerak. Umuman
olganda, tashqi muhit sharoitlari, betonlashtirish konstruksiyalari
o‘lchamlari va boshqa bir qator omillarni inobatga olgan holda,
parvarishlashning boshlang‘ich davri davomiyligini qurilish
laboratoriyasi tomonidan belgilanadi.
Yangi yotqizilgan beton qorishmasining namligini saqlash
uchun uning sirtini namlikni ushlovchi materiallar bilan qoplash
uslublari ham keng qo‘llaniladigan oddiy tadbirlardan hisoblanadi.
Bunday tadbirlarda turli xil materiallar (qumlar, matolar, yog‘och
qipiqlari va h.k.) qo‘llanilishi mumkin. Keyingi paytlarda bunday
tadbirlarning yuqori samaradorligiga erishish uchun namlikni
ushlovchi materiallar sifatida och rangli polietilen plyonkalar ham
keng qo‘llanilmoqda. Shuningdek, beton sirtini qoplashda lak etinol,
bitum-emulsiyasi va boshqa turdagi materiallar qo‘llanilishi mumkin.
Beton yuzasini bunday materiallar bilan qoplashda, asosan, maxsus
purkagichlar qo‘llaniladi va agar ish fronti ancha katta bo‘lsa (ya’ni,
betonlashtirilgan yuza katta bo‘lsa), maxsus purkagich qurilmali
mashinalar qo‘llanilishi ham mumkin.
Betonni parvarishlashning boshlang‘ich davri tugagandan so‘ng
(qorishma yotqizilib 6-10 soat o‘tgach), nazorat qilishning asosiy
davri boshlanadi. Issiq quruq iqlim sharoitida parvarishning bu
davrida beton konstruksiyasi yuzasi gorizontal bo‘lsa, uni 30-50
mm qalinlikdagi suv qatlami ostida saqlash tavsiya qilinadi. Suvni
beton yuzasida saqlash uchun konstruksiya atrofidagi qoliplar zaxira
qismidan foydalaniladi yoki maxsus chegaralovchi devorchalar ham
o‘rnatilishi mumkin. Shuni qayd qilish kerakki, bunday tadbirlar
uchun qo‘llaniladigan suv harorati beton tanasidagi harorat bilan bir
xil bo‘lishi, albatta, shart. Aks holda, beton sirtida harorat zo‘riqishi
yuzaga keladi.
109
Quruq issiq iqlim sharoitlarda betonning qotish jarayonini
tezlashtirish uslublarini qo‘llash ham samarali hisoblanadi va bunda
keyingi parvarishlash davrlarida, ko‘p mehnat sarflanishini talab
qiladigan tadbirlarni o‘tkazishga hojat qolmasligi mumkin. Chunki
tez orada belgilangan mustahkamlikka erishgan beton tashqi muhit
salbiy ta’sirlariga ancha chidamli bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, quruq issiq iqlim sharoitlari beton
ishlarini bajarishdagi barcha jarayonlar uchun bir qator noqulayliklar
yuzaga keltiradi. Asosiy maqsad - betonning va undan tiklanadigan
konstruksiya va inshootlarning loyihaviy belgilangan mustahkamligini
va ularning uzoq davr ekspluatatsiya jarayonida barqaror ish faoliyatini
ta’minlash bo‘lsa, bunga erishish uchun turli xil murakkab, ko‘p
mehnat sarflanishi talab qiladigan texnologik tadbirlar o‘tkazilishi
shart bo‘ladi. Ammo shuni qayd qilish kerakki, quruq issiq iqlim
sharoitlarda beton ishlarini bajarish, asosiy qurilish jarayonlarini
mahalliy obyektiv va subyektiv sharoitlardan kelib chiqib tashkil
qilish ham texnik-iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Bunda,
birinchi navbatda, tashqi muhit haroratini inobatga olib, asosiy ish
jarayonlari bo‘yicha ish smenalarini belgilash, kunning harorati
maksimal darajaga ko‘tarilganda, betonlashtirish ishlarini butunlay
to‘xtatish, imkoni boricha kechqurungi ish smenalarini va ular uchun
barcha sharoitlarni yaratib berish maqsadga muvofiqdir.
Tashqi muhit o‘rtacha havo harorati +5 °C dan va sutka davo-
midagi minimal harorat 0 °C dan past bo‘lgan sharoitlarda beton
ishlari maxsus ishlab chiqilgan texnologik qoidalarga rioya qilingan
holda olib boriladi. Havo harorati 0...+5 °C dan pastga tushsa,
yotqizilgan beton mustahkamligi o‘sish jarayoni keskin ravishda
sekinlashadi. Agar havo harorati 0 °C dan ham pasayib ketsa,
beton qorishmasi tarkibidagi suv muzlashi natijasida gidrotatsiya
jarayoni batamom to‘xtashi kuzatiladi. Beton qorishmasi qotish
jarayonida muzlasa, bir qator salbiy oqibatlar yuzaga keladi, ya’ni
to‘ldiruvchilar yirik donalari atrofida suv yig‘ilib muzlashi natijasida
110
keyinchalik bo‘shliqlar paydo bo‘lib, betonning bir jinsliligi, yaxlitligi
buzilib, zichligi keskin pasayadi, shuningdek, beton bilan armatura
o‘rtasidagi bog‘lanish nihoyatda ojizlashadi. Yuqorida aytilganlarni
inobatga olgan holda, shuni qayd qilish kerakki, beton qorishmasini
tayyorlashdan boshlab, belgilangan mustahkamlikdagi beton hosil
bo‘lishigacha bo‘lgan barcha texnologik jarayonlarda harorat 0 °C
dan yuqori bo‘lishi jiddiy ravishda talab qilinadi. Qish davrida betonni
parvarishlash jarayoni, beton o‘zagining loyihaviy (qish davri uchun)
yoki «chegaraviy» mustahkamligiga erishguncha davom ettiriladi
(3.9-jadval).
Agar konstruksiyalar ekspluatatsiya jarayonida siqilishga
ishlasa va davriy ravishda muzlash erish sharoitida bo‘lsa, beton
markasi qanday bo‘lishidan qat’i nazar «chegaraviy» mustahkamligi
70 % dan kam bo‘lmasligi shart. Xuddi shunday sharoitlarda va
konstruksiyalarga alohida ravishda suv o‘tkazmaslik va sovuqqa
chidamlilik talablari qo‘yilsa «chegaraviy» mustahkamligi loyihaviy
mustahkamlikining 100 % ga teng qabul qilinadi.
Agar beton «chegaraviy» mustahkamlikka erishgandan keyin
muzlasa, u erigandan so‘ng gidratatsiya jarayoni tiklanishi va
loyihaviy yakuniy mustahkamlikka yetishi mumkin. «Chegaraviy»
mustahkamlikka yetmasdan muzlab-erigan be-tonlar sezilarli darajada
asosiy sifat xossalarini yo‘qotadi.
Parvarishlanayotgan beton muzlash-erish davridagi yoshi qancha
kichik bo‘lsa, uning o‘z mustahkamligini yo‘qotish darajasi katta
bo‘ladi. Masalan, muayyan sharoitda 28 sutkada hisobiy mus-
tahkamligiga (100 %) erishadigan, portlandsementdan tayyorlangan
beton bir sutkadan so‘ng muzlasa, oxir-oqibat o‘zining 50 % gacha
mustahkamligini yo‘qotadi. Shuningdek, beton «chegaraviy»
mustahkamligiga erishmaguncha va agar u muzlagan bo‘lsa, zinhor
qoliplarni yechish mumkin emas.
Qish davrida betonlashtirish jarayonlaridagi usul va amallarni bir
necha guruhga bo‘lish mumkin: beton mustahkamlikka erishishini
tezlashtirish bo‘yicha amallar; muzlashga qarshi qo‘shimchalar
111
qo‘llash; qorishma tayyorlash jarayonida materiallarni isitish
(qizdirish); qurilish blokida yotqizilgan betonni isitish.
Betonlashtirishning maxsus usuli asosan beton ishlari hajmi,
davomiyligi, shuningdek, beton qorishmasi yotqiziladigan qurilish
bloklari, konstruksiyalari o‘lchamlari va shakllariga bog‘liq ravishda
tanlanadi. Yirik, qalin qurilish bloklaridagi betonga nisbatan, yupqa
konstruksiyalardagi betonlar tanasi ancha tez soviydi. Umuman
olganda, bunday hollarda beton sirti moduli ko‘rsatkichidan
foydalanish maqsadga muvofiqdir va bu ko‘rsatkich quyidagicha
aniqlanadi:
M = F
bl
/ W
bl
; (m
–1
).
(2.36)
Bu yerda: F
bl
– betonlashtiriladigan qurilish blokining umumiy
yuzasi, m
2
;
W
bl.
– betonlashtiriladigan blok hajmi, m
3
;
Agar
Do'stlaringiz bilan baham: |