«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Yupqa devorli fazoviy yopmalar. 
Yupqa devorli fazoviy yopmalar (plita, to‟sin, ferma 
va boshqa konstruksiyalar to‟plamidan iborat) yassi tizimlardan farqli ravishda ikki yo‟nalishda 
ishlaydi. Statik ishlash sharoiti yaxshi bo‟lganligi tufayli bunday konstruksiyalarga material kam 
sarflanadi, bularda xususiy og‟irlikning foydali yukka bo‟lgan nisbati minimaldir. Yupqa devorli 
fazoviy  konstruksiyalar  istalgan  geometrik  shaklda  tayyorlanish  imkoniyati  borligidan 
temirbetonning  eng  yaxshi  xossalaridan  samaraliroq  foydalanish  mumkin.  Masalan,  qobiqning 
shaklini shunday tanlanadiki, natijada u faqat siqilishga ishlaydigan bo‟ladi. Ana shu tomonlari 
tufayli yupqa devorli fazoviy konstruqsiyalar binokorlikda keng tarqalgan. 
Yupqa devorli fazoviy yopmalarning afzalliklari: 

 
oraliq tayanchlarsiz qatta oraliqlarni yopish imkoniyati mavjudligi; 

 
yassi konstruksiyalarga nisbatan materialni 25...40 % kam sarflanishi; 

 
bir yo‟la yuk ko‟tarish va to‟sish vazifalarini bajarishi; 

 
konstruksiya vazniningyengilligi; 

---

225 
 

 
memoriy ko‟rkamlik va h.k. 

 
Bunday konstruksiyalarning nuqsonlari: 

 
tiklash jarayonida ko‟p mehnat talab etishi; 

 
osma transportni uskunalashda moslamalarning murakkabligi; 

 
ayniqsa ikki tomonlama qiyalikka ega bo‟lgan yopmalarda tom ishlarining murakkabligi; 

 
egri  chiziqli  elementlarni  tayyorlash texnologiyasi  to‟g‟ri chiziqli  elementlarga nisbatan 
noqulay ekanligi va h.k. 
Shunga  qaramasdan  yupqa  devorli  qonstruksiyalarning  qo‟llanilishi  yil  sayin  ortib 
bormoqda. Orasiga ustun qo‟ymasdan bunday konstruksiyalar bilan bir va undan ortiq gektarga 
ega  bo‟lgan  maydonlarni  yopish  mumkin.  Yupka  devorli  yopmalar  ustunlar  qadami  36x36, 
40x40 m va h.k. bo‟lgan ko‟p oraliqli binolarda ham ishlatiladi. Tarhdagi o‟lchamlari 18x24 va 
18x30 m bo‟lgan yig‟ma qobiqlar tayyorlash keng yo‟lga qo‟yilgan. 
Quyidagilar  yupqa  devorli  temirbeton  yopmalarning  asosiy  turlari  hisoblanadi:  silindrik 
qobiqlar  (7,a–rasm);  taxlanma  yopmalar  (7,b–rasm);  aylanma  qobiq–qubbalar  (7,v–rasm);  tarhi 
to‟g‟ri to‟rtburchak bo‟lgan ikkiyoqlama musbat Gauss egriligidagi qobiqlar (7,g–rasm); shuning 
o‟zi,  manfiy  ishorali  qobiqlar  (7,d–rasm);  to‟lqinsimon  qubbalar  (7,e–rasm)  va  arqonli  (vantli) 
osma qobiqlar (7,j–rasm). 
 
22.6–rasm. Oldindan zo‟riktirilgan tortqichli yig‟ma temirbeton arka 
 
7–rasm. Yupka devorli fazoviy temirbeton yopmalarning turlari: 
 a – silindrik qobiq; b – taxlama yopma; v – gumbaz; g – musbat Gauss egriligidagi qobiq; d–
manfiy Gauss egriligidagi qobiq;ye – to‟lqinsimon qubba; j – vantli osma yopma; 1 – qobiqning 
«o‟zi»; 2– diafragma; 3 – bort elementi; 4 – taxlamaning yassi plitasi; 5 – tayanch xalqasi; 6 – 

---

226 
 
aylanish o‟qi; 7–qubba to‟lqini; 8 – tortqich; 
 9 –po‟lat vantlar 
Yopmalarning fazoviy konstruksiyalari turi memoriy talablar va bunyod etish sharoitlari 
etiborga  olingan  holda,  texnika–iqtisodiy  hisoblar  asosida  tanlanadi.  Yuq  ko‟taruvchi  yupqa 
devorli fazoviy konstruksiyalar uchun sinfi B15 dan kam bo‟lmagan og‟ir betonlar  yoki B12,5 
dan kam bo‟lmaganyengil betonlar qo‟llash tavsiya etiladi. 
Temirbeton  qobiqlar,  odatda,  qo‟chma  sirtlar  yoki  aylanma  sirtlar  orqali  hosil  qilinadi. 
Qobiqlarning chekkalari arka, ferma va qirg‟oq bruslariga (7–rasm) tayanadi. Arka va fermalar 
qo‟p to‟lqinli yopmalarda qo‟llanadi, bunda qobiq to‟rtta burchakdagi nuqtalarga tayanadi. Bino 
perimetri  bo‟ylab  tayangan  alohida  qobiqlar  devorlarga  yoki  yaqin  joylashgan  ustunlarga 
o‟rnatiladi. 
Agar  qobiqning  qalinligi  kichik  egrilik  radiusining  1/20  qismidan  oshmasa,  u  yupqa 
devorli deb ataladi.