«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

III
 
bosqich. 
Buzilish  bosqichi.
 
Bu  bosqich  elementlar  ishida  nisbatan  qisqa  davrdir. 
Qurilmaning  o„zaklanish  darajasiga  bog„liq  holda  armatura  uzunligi  bo„yicha  va  betonning 
siqilgan  qismida  ketma-ketlik  bilan  zo„riqishning  oxirgi  chegarasiga  erishish  berilgan 
turlichadir.  Bunda  ikkita  mumkin  bo„lgan  holatga  bo„linadi:  bosqich  III,  holat  1  va  bosqich 
III, holat 2.
 
Holat 1 to„liq o„zaklanmagan kesimning zo„riqish-deformatsiya holati tavsiflanadi, ya‟ni 
qurilma  joriy  me‟yoriy  hujjatlar  asosida  loyihalangan.  Berilgan  holatda  temirbeton 
elementlarining  buzilishi  o„zakli  armatura  uzunligi  bo„yicha  zo„riqish  fizik  yoki  oquvchanlik 
shartli chegarasi  etsa boshlanadi,  yuqori mustahkam simli armaturalarda  – cho„zilishga bo„lgan 
vaqtinchalik qarshilik va siqilgan qismdagi betonning maydalanish to„xtaydi. Bunda uzun beton 
kesimining balandligi bo„yicha rivojlanib borayotgan darzlar uzib qo„yiladi (rasm 6.1g). 
Holat  2  temirbeton  elementlarini  oxirgi  chegaragacha  qayta  o„zaklash  chegarasi 
tavsiflanadi.  Bu  holda  buzilish  betonning  siqilgan  qismida  zo„riqish,  siqilishdagi  vaqtinchalik 
qarshilik  (R
v
)  ga  teng  bo„lganda  boshlanadi.  Bunda  zo„riqish  cho„zilgan  armatura  bo„yicha 
me‟yoriy  qiymatdan  past  (rasm  6.1d.).  Temirbeton  qurilmalarini  III  bosqich  II  hol  bo„yicha 
loyihalash  maqsadga  muvofiq  emas,  chunki  cho„zilgan  armaturaning  mustahkamlik 
xususiyatlaridan to„liq foydalanilmaydi. Temirbeton qurilmalarini loyihalash III, I hol bo„yicha 
olib boriladi. 
Qurilish  amaliyotida  egiluvchi  temirbetonli  unsurlar  keng  qo„llaniladi.  Bulardan  keng 
tarqalgani tosh taxta (plita) va to„sinlar hisoblanadi. Tosh taxta deb, temirbeton qurilmasi, ikkita 
boshqa o„lchamlari – oraliq va ko„ndalang kesim kengligidan sezilarli darajada qalinligi kichik 
bo„lganiga  aytiladi.  Tosh  taxtalar  butun,  g„ovakli  va  qovurg„ali  qilib  ishlanadi,  tayyorlanish 

---

236 
 
uslubi  bo„yicha  –  yig„ma,  quyma  va  yig„ma-quyma  bo„ladi.  Yig„ma  tosh  taxtalar  o„lchamlari 
uncha katta bo„lmaganda, shuningdek yirik o„lchamlilar uchun tayyorlanadt, masalan yirik to„rli 
ustunli sanoat binolarini tomlarini yonida. 
Tosh taxtalarni payvandlanuvchi simli to„rlar bilan o„zaklash afzalroqdir, armaturasi bir 
yo„nalishda bo„lgan – ishchi, boshqasi taqsimlovchi (yig„uvchi). 
Ishchi armatura egilish vaqtidagi cho„ziluvchi kuchni qabul qiladi. Taqsimlovchi o„zaklar 
betonlash  vaqtida  ishchi  o„zaklarning  loyihadagi  holatini  ta‟minlaydi,  hisoblanganda  e‟tiborga 
olinmagan  beton  kirishishi  va  harorat  o„zgarishidagi  kuchni  qabul  qiladi,  shuningdek  joyida 
ta‟sir  etuvchi  yuklanishni  kata  maydon  bo„yicha  taqsimlaydi.  Ikki  yo„nalishda  ishlovchi  tosh 
taxtalarni  ikki  yo„nalishda  ham  ishchi  o„zaklarga  ega  bo„lgan  sim  to„rlar  bilan  o„zaklanadi. 
Temirbeton tosh taxtalarini o„zaklashning keng tarqalganlari rasm 9.2 da ko„rsatilgan. 
To„sinlar  –  bu  qurilmada  ikkita  boshqa  o„lchamlariga  nisbatan  uzunligi  birmuncha 
ko„proqdir  (v>1>h).  To„sinlar  tosh  taxtalar  uchun  tayanch  vazifasini  bajaradi  va  asosiy  to„sin 
yopma  bo„lib  hisoblanadi.  To„sin  kesimlari  to„g„riburchakli,  tavrli,  ikki  tavrli,  trapetsiya 
shaklida, krestsimon va boshqa ko„rinishda bo„ladi. Oraliqlar soni bo„yicha va to„sinning tiralish 
xususiyati bo„yicha bir oraliqli erkin yotuvchi, bir oraliqli bir yoki 
Ikki tomoni tayanchlarga biriktirilgan, ko„p oraliqli kesilmagan va rafaqli bo„lishi 
mumkin. 
Egiluvchi elementlar og‟ma kesimlarining mustahkamligini hisoblash 
Egiluvchi  elementlarning  eguvchi  moment  va  ko‟ndalang  kuchlari  katta  qiymatga  ega 
bo‟lgan  qismlaridagi  og‟ma  kesimlar  mustahkamlikka  tekshiriladi.  Bunda  elementlarning 
buzilishida quyidagi ikki hol uchrashi mumkin: 
1) element faqat ko‟ndalang kuch tasirida buziladi; 
2) element ham ko‟ndalang kuch, ham eguvchi moment ta‟sirida buziladi. 
Birinchi  holda  ko‟ndalang  kuchning  katta  qiymati  tasirida  og‟ma  kesimda  siljish  ro‟y 
beradi (13.1–rasm). 
Buzilish  chog‟ida  elementning  bir  qismi  ikkinchi  qismiga  nisbatan  siljiydi.  Bunday 
buzilish  elementlarning  o‟zaro  og‟ishiga  qarshilik  ko‟rsatadigan,  betonga  mustahkam  birikkan 
(ankerlangan)  ishchi  armatura  mavjud  bo‟lgan  holdagina  ro‟y  berishi  mumkin.  Siquvchi  va 
qirquvchi kuchlarning birgalikdagi tasiri natijasida betonning siqilish zonasi buziladi (qirqiladi). 
Shuning  uchun  ham  og‟ma  kesimlarning‟  ko‟ndalang  kuchlar  ta‟siriga  bo‟lgan  mustahkamligi 
majburiy ravishda hisoblanadi.
2
 
 
                                                 
2