Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

 
42-расм.
Т.Х.Морган 
(1866-1945) 
Кўп йиллик тадқиқотларда генетиканинг дурагайлаш таҳлил 
методини цитогенетик метод билан боғлаб олиб борилди. Бу соҳадаги 
амалга оширилган илмий-тадқиқот ишлари асосан қуйидаги икки 
йўналишда бўлди: 
1) Жинснинг генетик белгиланиши ва белгиларнинг жинс билан бириккан 
ҳолда ирсийланиши; 
2) Организм белгиларининг бириккан ҳолда ирсийланиши ва кроссин-
говер. 
VI.1. Жинс белгиланиши ва ирсийланишининг 
 генетик асослари 
 
Жинс, яъни организмларнинг эркак ва урғочилик хусусияти, 
уларнинг бошқа белгилари каби, моддий ирсий асосга эга бўлиб, наслдан-
наслга берилади ва ривожланади. Жинснинг намоён бўлиши ва 

---

185 
ирсийланишида хромосомаларнинг ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлиги 
исботланди. 
Ҳайвон турлари ҳамда айрим жинсли ўсимлик турларида, эркак ва 
урғочи жинсга мансуб организмларнинг миқдорий нисбати ўзаро тенг, 
яъни 50%:50% га яқин эканлиги аниқланган. Қуйида ҳар хил тур организм-
ларидаги эркак жинсга мансуб авлодлар миқдори, фоиз ҳисобида 
келтирилган. 
одамларда - 51 
чўчқаларда - 52 
ўрдакларда - 50 
отларда - 52 
итларда - 56 
каптарларда - 50 
қорамолларда - 50-51 
сичқонларда - 50 
наша ўсимлигида - 45 
қўйларда - 49 
товуқларда - 49 
Бундай натижа таҳлилий чатиштиришда кузатиладиган 1Аа:1аа 
ажралишга ўхшайди. Шунга асосланиб, дастлабки даврда, ота-она 
организмлардан биттаси, масалан, урғочи жинс гомозиготали, эркак жинс 
гетерозиготали бўлса керак, деб фараз қилинди. Цитогенетик тадқиқотлар, 
хромосома даражасида бу фикрнинг тўғри эканлигини тасдиқлади. 
Аксарият ҳайвон турлари ва айрим жинсли ўсимликларда, жинсни 
белгиловчи бир жуфт махсус жинсий хромосомалар борлиги аниқланди. 
Бу жуфт хромосома бир жинсга (масалан урғочи) мансуб организмларда 
бир хил-гомологик, иккинчи жинс (масалан эркак) га мансуб 
организмларда ҳам бир жуфт бўлгани билан уларнинг бир-бирига ўхшаш 
эмаслиги, яъни ногомологик бўлиши кўрсатилди. Генетик тадқиқотлар 
натижасида хромосома орқали жинс белгиланишининг бир неча типлари 
аниқланди (43-расм).