Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

Гетерозисни сақлаш йўллари. 
Ҳаётида гетерозиснинг аҳамияти 
катта бўлган ўсимлик ва ҳайвонларнинг бир қатор турларида гетерозисни 
сақлаб қолиш учун махсус генетик механизмлар шаклланган. Гетерозисни 
сақлаш организмлар жинссиз кўпайишининг турли шаклларига ўтиш йўли 
билан амалга ошади. Бу йўлдан табиий равишда бир қатор маданий 
ўсимликлар, нав ва формаларини яратишда фойдаланилган. Жинссиз йўл 
билан асосан картошка, батат, шакар қамиш, банан, кўпчилик мевали ва 
резавор ўсимликлар кўпаяди. Цитрусли ҳамда олма ва бошқа мевали 
дарахтларда гетерозиготалик кучли даражада мавжуд бўлади. Шунинг 
учун жинсий дурагайлашда гетерозиготалик пасаймайди, негаки жуда 
мураккаб ажралиш юзага келади. Апогамия ҳодисаси ўтлар орасида кенг 
тарқалган. Масалан, қўнғирбош (
Poa annua
) популяцияларида 26, 31, 33, 
35 ва ундан кўп сонли хромосомага эга ўсимликлар учрайди. Ўсимлик-
ларнинг кўп турлари ва ҳайвонларнинг айрим турларида юқори маҳсулдор 
полиплоид ва анеуплоидлар жинссиз йўл билан сақланади. Тут ипак 
қуртидаги сунъий партеногенезни ўрганиш натижасида Б.Л.Астауров 
(1936,1940) юқори ҳарорат ёки радиация таъсирида уруғланмаган 
тухумларни ривожланиш жараёнига ўтказишнинг самарали методини 
ишлаб чиққан.
 
Ўсимликларда апогамияни қўзғатишнинг генетик асосларини эгал-
лаш муҳим аҳамиятга эга. Юқори маҳсулдорли, ноёб хусусиятларга эга 
бўлган дурагай формаларни селекцияда фойдаланиш учун апогамия ва 
гетерозис уйғунлашиши янги имкониятларни яратади. 
Вегетатив йўл билан кўпаядиган ўсимликларда жинсий йўл билан 
олинган қимматли дурагай комбинацияларни сақлаб қолиш вегетатив 
кўпайтириш – қаламча, пайвандлаш, пиёзбош ва бошқалар орқали амалга 
оширилади. Вегетатив кўпайишга ўтганда ҳар қандай экин учун битта ноёб 
ўсимлик чексиз сон авлодлар давомида ўзининг қимматли белги – хусу-
сиятларини сақлаган ҳолда янги нав асоси бўлиши мумкин. Бу ҳол мевали 
дарахтларнинг 
кўпчилик 
навларида 
таъкидланган. 
Гетерозисни 
сақлашнинг яна битта йўли бу гетерозисни намоён қилган диплоид 
дурагайни полиплоид ҳолатига ўтказишдир. Бунда авлодлар мобайнида 
генларнинг гетерозиготалик комбинацияларини сақлаб қолиш имконияти 
юқоридир.