Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

асосчи эффекти
деб аталади. 
 
XV.3.4. Инбридинг 
Ҳақиқатдаги популяцияларнинг охирги сони яна бир муҳим оқибатга 
олиб келади. Буни одамзот мисолида кўрайлик. Ҳар бир одамда 2 та ота-
она, 4 та бува ва буви, 8 та катта бува ва бувилари ва ҳоказолар бўлади. 
Ўтмишдаги n авлодларда ҳар биримиз 2
n 
аждодларга эгамиз. Охирги 20 
авлод ичида ҳар биримизнинг аждодларимиз сони 700 мингта бўлган. Ҳар 
асрга 4 авлод тўғри келади деб олганда 20 авлод учун 5 асрли вақт керак 
бўлади. Масалан, АҚШ нинг аҳолиси қариндошлик ришталари билан 
боғланмаган (яъни 20 та одамдан биттаси) деб олинганда, у ҳолда XV 
асрда бу давлат аҳолиси 3 триллион нуфузга етиши керак эди. Бу рақам Ер 
шарининг ҳақиқатда бор аҳолисининг сонидан бир неча баравар кўпдир. 
Бундай вазият бўлиши мумкин эмас, демак, одамлар орасидаги 
қариндошлик биз ўйлагандан ҳам анча кўпдир. Аналогик мулоҳазалар ҳар 
қандай 
популяцияга 
оиддир 
ва 
шу 
тарзда 
популяциялардаги 
организмларнинг ўзаро қон- қариндошлигининг ўртача даражасини ўлчаш 
мумкин (
α) : α = ∑ p
i
F
i
, бунда 
p
i 
- инбридинг коэффициентига (
F
i
) эга 
бўлган организмларнинг такрорланиш сонидир. Популяция учун 
инбридинг бир неча оқибатларга олиб келади: 
1)
Гомозиготалиликнинг оширилиши; 
2)
Рецессив аллелларнинг намоён бўлиши; 
3)
Рецессив аллелларнинг одатдаги салбий эффектида инбридинг 
организмларнинг заифлашишига олиб келади ( инбредли депрессия); 
4)
Кўпчилик аллелларнинг гомозигота ҳолатга ўтиши оқибатида 
фенотипик ўзгарувчанликнинг кўпайиши. 
Популяциянинг генотипик тузилмасига инбридинг жараёнининг 
таъсирини аллеллари тенг такрорланишига 
(p=q=0,5)
эга бўлган 
популяция 
мисолида 
кўрсатиш 
мумкин. 
Бундай 
популяцияда 
генотипларнинг нисбати қуйидагича бўлади: 0,25
АА
:0,50
Аа
:0,25
аа
. Агар 
шу вақтдан бошлаб кўпайиш фақат ўз-ўзидан бўлса, гетерозиготалар 
қисми ҳар авлодда ярмига камайиб аста-секин амалий жиҳатдан тўлиқ 
гомозиготланишга олиб келади (13-жадвал).
13-жадвал 
Ўз-ўзидан уруғланиб (инбридинг) кўпаядиган 

---

405 
популяцияда генотипларнинг нисбати 
Авлодлар 
Генотиплар 
АА 
Аа 
аа 
0 
– 
1 
– 
1
1 
2 
1 
2 
3 
2 
3 
3 
7 
2 
7 
4 
15 
2 
15 
5 
31 
2 
31 
10 
1023 
2 
1023 
n 
2
n 
- 1 
2 
2
n 
- 1 
Умумий кўринишда n авлодидаги гетерозиготаларнинг кутилаётган 
такрорланиш сонлари 
2pqx(
2
1
)
n
ни ташкил қилади, бунда 
2pq
нулинчи 
авлоддаги гетерозиготаларнинг такрорланиш сони, 
n
ўз-ўзидан уруғланиш-
дан ҳосил бўлган авлодлар сони. Агар популяцияда организмларнинг бир 
қисми ўз-ўзини уруғлантириш билан кўпайган бўлса, қолганлари 
тасодифий чатишадиган бўлса, унда қайд этилган катталик- инбридинг 
коэффициенти
F
киритилади. 
F
=
S
S

2
, бунда 
S
ўз-ўзини уруғлантирувчи 
организмлар сони. 
Қон-қариндошлик даражаси, яъни инбридинг даражаси популяция 
сонининг ўзгаришига, табиий шароитдаги сайланма чатишишлар 
борлигига, ҳамда селекция жараёнидаги кўпайишнинг ҳар хил усулларига 
боғлиқдир.