мутацион босим
деб аталади. Демак,
популяцияда ҳар хил генлар аллелларининг такрорланиш сони мутацион
босимга боғлиқ равишда, яъни тўғри ва тескари мутацияларнинг нисбатига
қараб ўзгаради. Популяцияда мутациянинг кенг тарқалиши фақат маълум
локуснинг мутабиллигига боғлиқ бўлмасдан, балки ушбу мутация орга-
низмнинг яшовчанлигига ва серпуштлилигига кўрсатадиган таъсир
меъёрига ҳам боғлиқдир. Янги пайдо бўлган ҳар қандай мутация тур учун
хос бўлган генотипнинг бир бутун тизимининг ўзгаришига олиб келади.
Шунинг учун генотип тизимида танловдан ўтмаган мутация индивидуал
ривожланишдаги организмнинг тарихан шаклланган функциялар коррел-
яцияларини бузади. Шунинг эвазига деярли кўп ҳолларда ҳар битта янги
мутация бошида зарарли бўлади ва жуда кам ҳолларда у ижобий аҳамиятга
эга бўлиб тур учун бирданига фойдали бўлиши мумкин.
Мутацион жараён популяцияда гетерогенлик пайдо бўлиши
жараёнининг асосидир. Мутацион жараён мавжудлигидан, ҳақиқатан ҳам
соф – гомозиготали линияларнинг узоқ вақт доимийлиги тўғрисида
гапириш мунозаралидир. Шунга қарамасдан тасаввур қилиш мумкинки,
абсолют гомозиготали (
АА
) мажмуа борки (
p = 1
), ундаги мутацион жараён
400
А
→
а
бир авлодда битта гаметага “
u
” такрорланиш сони даражасида
кечади.
Кейинги авлодда “
А
” ва “
а
” аллеллари
p = 1-u
ва
q = u
такрорланиш
сонларида учрайди. Аммо тўғри мутациялар билан бир вақтда “
v
”
такрорланиш сонига эга бўлган тескари мутациялар
а → А
ҳам содир
бўлади. Популяцияда мувофиқ “
p
” ва “
q
” такрорланиш сонига эга бўлган
“
А
” ва “
а
” аллеллари ҳам мавжуд. “
а
” аллелларнинг бир қисми “
v
”
такрорланиш сони билан “
А
” аллелига айланади. Бунда мутацион босим
таъсиридаги «
А
» аллелининг бир авлодда ўзгаришини
∆p=vq
-
up
тенгламаси орқали ифода қилишимиз мумкин. Мутацион жараён ҳисобига
аллелларнинг частоталари “
vq
” кўпайтмаси “
up
” кўпайтмасига тенг
бўлгунга қадар давом этиши мумкин. Кейинчалик мувозанат ҳолати юзага
келади. Мувозанат ўрнатилишидаги “
p
” қийматини
vq=up
мувозанат
ҳолати ифодасидан топиш мумкин. Бу тенгламани қайта ўзгартириб
up=v(1-p)
тенгламасини чиқарамиз, чунки
p+q=1
га тенг. Унда
p(u+v) =v,
p=v(u+v).
12-жадвал.
Панмиктик популяцияда битта мутациянинг сақланиб
қолишлик ва элиминацияланиш эҳтимоллиги (Р.Фишер, 1958)
Авлодлар
сони
Мутация бўлган вақтда
элиминациянинг
эҳтимоллиги
Фарқ
Мутация бўлган вақтда
сақланиб
қолишликнинг
эҳтимоллиги
бетараф
1 фоизли
устунликка
эга бўлиш
бетараф
1 фоизли
устунликка
эга бўлиш
1
0,3679
0,3642
0,0037
0,6321
0,6358
3
0,6259 0,6197
0,0062
0,3741
0,3803
7
0,7905
0,7825
0,0080
0,2095
0,2175
15
0,8873
0,8783
0,0090
0,1127
0,1217
31
0,9411
0,9313
0,0098
0,0589
0,0687
63
0,9698
0,9591
0,0107
0,0302
0,0409
127
0,9847
0,9729
0,0118
0,0153
0,0271
Чегара
1,0000
0,9803 0,0197
0,0000
0,0197
Аналогик равишда q қийматини ҳам аниқлаш мумкин:
q=u(u+v).
Тасаввур қиламизки,
А > а
мутациялари гаметага
u=1∙10
-5
такрорланиш
сонида,
а → А
мутациялари эса
v=5∙10
-3
такрорланиш сонида содир
бўлади. Унда мувозанатли ҳолат учун
p
ва
q
қийматларини ҳисоблашимиз
мумкин:
401
Р
=
83
,
0
10
5
10
1
10
5
5
5
5
;
q
эса унда
1 - 0,83 = 0,17
га тенг
бўлади, яъни мутацион босим йўқлигида
А
аллелининг такрорланиш
даражаси
а
аллелининг такрорланиш даражасига нисбатан анча кўп
бўлади. Популяциянинг бундай мувозанатли ҳолати
p
ва
q
катталикларининг бошланғич қийматлари етарли даражада катта бўлганда
юзага келади. Р.Фишер (1930) ҳисобларига кўра селектив нейтрал бўлган
мутация панмиктик популяцияда сақланиб қолиш эҳтимоллиги нолга тенг
экан. Агарда янгидан пайдо бўлган мутация 1 фоизли селектив устунликка
эга бўлса, унда унинг сақланиш эҳтимоллиги тахминан 2 фоизга тенг
бўлади (12-жадвал).
Шундай қилиб, мутацион жараён, мутацион босим якка ўзи
олинганда рецессив мутациянинг кенг тарқалишига етарли эмаслар.
Do'stlaringiz bilan baham: |