Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

4-§.Qadimgi Yunoniston va Rim huquqining 
 rivojlanish xususiyatlari 
Afina va Spartada huquqning asosiy belgilari. Afina va Spartaning 
huquq tizimi o‘xshash bo‘lib, ularda huquqning qadimgi manbai odat 
hisoblangan. Ayniqsa, Spartada yozilmagan odat huquqi muhim o‘rin 
tutgan. Spartada yozma qonunchilikning shakllanishi ilotlar va 
spartaliklarning huquqiy holatini mustahkamlash bilan bog‘liq holda 
shakllandi. Bu afsonaviy qonun ijodkori Likurg nomi bilan bog‘liq. Uning 
qonunchiligi «Retra» deb atalgan hujjatlarda keltirilgan. O‘sha davrning 
tarixchisi Ksenofont ma’lumotlariga qaraganda, Likurg spartaliklarning 
savdo bilan shug‘ullanishlarini taqiqlash to‘g‘risida qonunlar chiqargan. 
Afinada miloddan avvalgi 611-yilda arxont Drakont davrida birinchi 
yozma qonunchilik tarkib topgan. Ular bizgacha yetib kelmagan, u 
o‘zining qattiq jazo tizimi bilan mashhur bo‘lgan. Miloddan avvalgi VI 
asrda Solon davrida ham ko‘plab qonunlar qabul qilingan. U o‘z 
qonunlarini 16 yog‘och taxtaga yozib qo‘ydirgan. Ammo bu ham 
bizgacha yetib kelmagan. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda qonunchilik 
faoliyati kengayib, xalq majlisining umumiy ahamiyatga ega qarorlari 
qonun kuchiga ega bo‘lgan. 
Spartada uzoq vaqtlargacha jamoa yer egaligi saqlangan. Miloddan 
avvalgi IV asrning birinchi yarmida uy va yer bilan bog‘liq hadya, 
vasiyatga oid shaxsiy mulk huquqlari joriy etilgan. Afinada esa xususiy 
mulkchilik rivojlangan. Ular turli da’volar bilan himoya qilingan. Lekin, 
mulk huquqi shakllanmagan. Fuqarolik huquqi yerga, qulga, ish 
hayvonlariga nisbatan xususiy mulkchilikning rivojlanganligi bilan 

---

 79
xarakterlanadi. Shuningdek, davlat mulkchiligi ham mavjud bo‘lib, uning 
obyekti turli ashyolar bo‘lgan.   
Spartada majburiyat huquqi uncha rivojlanmagan, Afinada esa 
majburiyatlar keng tarqalgan. Ularning shartnomalardan va deliktlar 
(beruxsat harakat natijasida zarar yetkazish)dan kelib chiqadigan turlari 
ajratib ko‘rsatilgan. Jumladan, zakalat, garov, kafillik, oldi-sotdi, ijara, 
ssuda, shaxsiy ijara, pudrat, qarz, omonat, sherikchilik, topshiriq, 
vositachilik kabi shartnomalar amal qilgan. Ko‘chmas mulklar yozma 
shartnoma predmeti bo‘lishi mumkin edi. 
Afinada nikohga kirish majburiy, ajralish erkaklar uchun erkin 
bo‘lgan. Bir nikohlik oila amalda bo‘lgan. Afinada nikoh tuzishning ikki 
shakli ajratilgan: kuyovning kelin otasi yoki homiysi bilan tuzadigan 
oddiy shartnomasi va mansabdor shaxslar yoki sud oldida nikoh tuzish. 
Ikkinchi turi merosxo‘rlar yoki olib saqlangan farzandlarga nisbatan amal 
qilgan. Ota oilada juda katta hokimiyatga ega bo‘lgan. Bolalar ota-onasini 
hurmat qilish, ularni qariganda boqishga majbur bo‘lgan.  
Spartada ayollar jamiyat va oilada katta mavqega ega bo‘lishgan. 
Nikoh asosan juft (monogomiya) shaklida bo‘lgan. Lekin, guruhiy oila 
qoldiqlari ham saqlangan. Masalan, aka-ukalar bitta xotinga ega 
bo‘lishgan. 
Afinada meros qonuniy va vasiyat bo‘yicha qoldirilishi mumkin 
bo‘lgan. O‘g‘illar bo‘lsa qizlar merosxo‘r bo‘la olmagan. Meros o‘g‘illar 
o‘rtasida teng taqsimlangan. Agar merosxo‘rlar bo‘lmasa avval ota tomon 
qarindoshlar, so‘ngra ona tomon qarindoshlar merosga taklif etilgan. 
Solon davridan boshlab vasiyat bo‘yicha meros paydo bo‘lgan. Buning 
uchun o‘g‘li bo‘lmagan vasiyat qoldiruvchi sog‘lom bo‘lishi va mustaqil 
hal etishi shart bo‘lgan.  
Afina huquqida jinoyat va jazo ibtidoiy jamoa tuzumining ko‘pgina 
qoldiqlarini saqlab qolgan. Jinoyat faqat jabrlanuvchini qiziqtirgan. 
Ayblov jabrlanuvchi tomonidan qo‘zg‘atilgan va qo‘llangan. Aybdor 
jarima to‘lagan yoki jazolangan. Jinoyatlar xususiy da’vo tartibida 
ko‘rilgan. Jinoyat huquqida faqat davlatga qarshi, dinga qarshi, oilaga 
qarshi, shaxsga va mulkka qarshi jinoyatlar turlari uchun javobgarliklar 
o‘rnatilgan. Jazolarning o‘lim, mol-mulkni musodara etib mamlakatdan 
haydash, tan jazolari, sharmanda qilish, siyosiy huquqlardan mahrum 
qilish va boshqa turlari amal qilgan. Jinoyat jamoat joyida sodir etilsa 
aybdor aniq jazolangan, kechasi sodir etilsa o‘ldirilgan. Ehtiyot chorasi 
sifatida ozodlikdan mahrum etish chorasi qo‘llanilgan. Spartada ham shu 
turdagi jinoyatlar va jazolar tizimi mavjud bo‘lgan. 

---

 80
Afinada sud ishlarini faqat to‘la huquqli fuqarolar tashabbusi bilan 
boshlangan. Ba’zi kishilar maxsus xabar beruvchilar – sikofontlar 
vazifasini o‘taganlar va ayblovni qo‘llaganlar. Alohida sud organlari – 
maxsus mansabdor shaxslar faoliyat ko‘rsatgan. Sud jarayoni muayyan 
tartibga bo‘ysungan. Sud majlisi sudyalarning yashirin ovoz berish yo‘li 
orqali chiqarilgan qarorlari bilan tugagan. 
Sud qarorlari va hukmlari ustidan gelieyaga apellatsiya tartibida 
shikoyat qilish mumkin edi. Gelieyaga, hatto xalq yig‘inida ko‘rilgan sud 
ishlari yuzasidan chiqarilgan qarorlar ustidan ham apelyatsion shikoyat 
qilinishi mumkin bo‘lgan. Gelieyaning qarori qat’iy bo‘lib, shikoyatga 
o‘rin bo‘lmagan.