1- кисм indd

, Н. Қ. Зокирова, Б. Х. Умурзаков, Н. Х. Раҳимова ва В. А. Имомовларнинг 
эътирофича: «Меҳнат бозори – ишга қобилиятли аҳолининг фаол (иш билан 
банд ва меҳнатга муҳтож аҳоли) қисми билан иш берувчилар ўртасидаги 
ўзаро муносабатларни тартибга солувчи, «меҳнат қобилияти»ни сотиш-сотиб 
олишни амалга оширувчи ҳамда ишчи кучига талаб ва таклиф ўртасидаги 
нисбатларни бевосита барқарорлаштирувчи кўп омилли, мураккаб ижтимоий-
иқтисодий жараёнлар тизимидир».
Аҳолининг иш билан бандлиги соҳаси таркибига, меҳнат бозоридан 
ташқари, аҳолининг ўзини ўзи иш билан таъминлаши, оила таркибидаги 
фаолиятлари, кадрларни тайёрлаш ва ишга жойлаштиришнинг мақсадли 
дастурлари ҳам киради. Яъни иш билан бандлик соҳаси «меҳнат бозори» 
тушунчасидан кенгроқдир. Меҳнат бозорини тартибга солиш иш билан 
бандликнинг бир қисми ҳисобланади.
Маҳаллий иқтисодчи олимлар Д. Н. Раҳимова, Г. Қ. Абдураҳмонова, 
Ш. Р. Холмўминовлар иш билан бандлик ва меҳнат бозорини макроиқтисодиёт 
билан боғлиқ ҳолда тадқиқ этиш зарурлигини уқтиришади. Иш билан бандлик 
ва меҳнат бозори умумий макроиқтисодий тизимнинг бир-бири билан боғлиқ 
элементларидир. Шунинг учун иш билан бандлик ва меҳнат бозорининг 
ҳозирги даврдаги муаммоларини ўрганиш мазкур концепцияга асосланиши 
керак, деб хисоблайдилар.
Шундай қилиб, иш билан бандлик макро, шунингдек, микродаражадаги 
(бевосита корхоналарда, ишлаб чиқариш соҳаси ва бозорда) ижтимоий-
иқтисодий муносабатларнинг турли шаклларини ўзида мужассамлаштирган 
ижтимоий умумиқтисодий категориядир. Шу маънода биз иш билан 
бандликка оид назарияларни умумлаштирган ҳолда, иш билан бандликни 
жисмоний шахсларнинг қонунга зид бўлмаган, уларнинг шахсий ва ижтимоий 
эҳтиёжларини қондириш билан боғлиқ, уларга иш ҳақи ёки меҳнат даромади 

---

III боб. Меҳнат бозори: моҳияти, шаклланиши ва ривожланиши
80
келтирадиган фаолият, шунингдек, бунда меҳнат бозорида иш кучига талаб 
ва таклифнинг миқдор ҳамда сифат жиҳатдан мутаносиблиги даражасини акс 
эттирувчи ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг пайдо бўлиши, деб баҳо 
берамиз. 
Меҳнат бозорини тартибга солиш асосий концепцияларининг таҳлили 
иқтисодий назарияда меҳнат бозорини тартибга солиш масалаларини кўриб 
чиқишда энг асосийси – давлатнинг меҳнат бозорида рўй бераётган жараёнларга 
аралашув даражасини ҳамда меҳнат бозорини тартибга солиш усуллари ва 
тадбирларини аниқлашдан иборат, деган хулоса чиқариш имконини беради. 
Амалда меҳнат бозорини тартибга солиш механизми мустақил иқтисодий 
категория сифатида тадқиқ этилмаган, фақат иқтисодиётни тартибга солиш 
механизми доирасида кўриб чиқилган, холос. 
Меҳнат бозорини тартибга солиш механизмларини шакллантириш 
зарурати иқтисодий ҳаётдаги тафовутлар, турли мамлакатлардаги ижтимоий 
қатламлар манфаатлари, вақт тафовутлари, иқтисодий тизимларнинг (улар 
доирасида меҳнат бозорини тартибга солишнинг у ёки бу усулларидан 
фойдаланилади) ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ. 
Иш билан бандлик сиёсатини такомиллаштиришда ҳар бир мамлакатнинг 
меҳнат бозорида мавжуд бўлган беҳисоб шарт-шароитлар ҳисобга олиниши 
зарур. Бунда меҳнат бозорини очиқ ёки ёпиқ, расмий ёки норасмий, айрим 
касб-ҳунар гуруҳлари меҳнат бозори ва ҳоказолар бўйича тасниф қилишнинг 
ўзи етарли эмас. Халқаро Меҳнат Ташкилоти мутахассисларининг фикрича, 
у ёки бу меҳнат бозорида фаол сиёсат олиб бориш бўйича комплекс чора-
тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда қуйидаги маълумотлар 
муҳим ҳисобланади: 
– иш билан бандлар, иш билан банд бўлмаганлар, ишсизларнинг жинсий 
ва ёш таркиби;
– иш кучи сафига қўшилаётганларнинг ўртача ёши ва бунинг меҳнаткашлар 
малакаси даражасига таъсири;
– оила даромадида ёлланиб ишлашдан олинадиган иш ҳақи, давлат 
нафақалари, мустақил иш билан бандликдан, ижарадан, кўчмас мулкдан 
олинадиган даромадлар улуши;
– урбанизация даражаси ҳамда шаҳарлардаги расмий ва норасмий иш 
билан бандлик кўламлари, қишлоқ хўжалигида ва қишлоқ хўжалигига 
тааллуқли бўлмаган соҳаларда иш билан бандликнинг даражаси;
– корхоналарни уларнинг кўлами ва мулкчилик шаклига қараб таснифлаш;
– иқтисодиётнинг халқаро рақобат учун очиқлиги, шу жумладан, миллий 
даромадда савдонинг улуши ва хорижий инвестицияларнинг аҳамияти;
– меҳнат институтлари, шу жумладан, иш берувчилар ҳамда меҳнаткашлар 
ташкилотларининг ривожланганлиги ва самарадорлиги;

---

81
– меҳнат қонунчилигининг кўлами, қамраб олиш даражаси, бу қонунчи-
ликнинг ижро этилиши, меҳнаткашларнинг ижтимоий ҳимоя қилиниши ва 
ижтимоий суғурта.
Мавжуд қоидаларни умумлаштириш асосида, фикримизча, макроиқти-
содий жиҳатдан меҳнат бозорини тартибга солиш механизми қуйидагича 
тадқиқ этилиши лозим:
– биринчидан, бозор иқтисодиёти динамик ҳодиса сифатида ҳамда унинг 
ривожланиш тенденциялари: иқтисодий тизим ривожланишининг муҳим 
қонуниятларини акс эттирган ҳолда;
– иккинчидан, ижтимоий-иқтисодий тизимнинг таркибий қисми сифа-
тида: бунда унинг иқтисодий, ижтимоий, демографик ва илмий-техникавий 
муҳит таъсирига берилишини ҳам ҳисобга олиш лозим;
– учинчидан, иш билан бандлик муносабатларини тартибга солишнинг энг 
муҳим объекти сифатида: бунда унинг иқтисодий ва ижтимоий таркибларининг 
ўзаро боғлиқлигини ҳисобга олиш зарур;
– тўртинчидан, меҳнат бозорини тартибга солиш турли субъектларининг 
ўзаро боғлиқлиги сифатида: бунда тартибга солиш турли объектларга йўнал-
тирилган бўлиши лозим;
– бешинчидан, тартибга солишнинг бозор ва бозорга тааллуқли бўлмаган 
хусусиятлари асосида: бунда меҳнат бозори муносабатлари объектив хусусияти 
ҳамда унинг амал этиш жараёнларига субъектив таъсир кўрсатилиши ҳам 
ҳисобга олиниши лозим бўлади.