t
y
t
y
Δ
(
Δу
t
)
2
Δ
2
y
t
(
Δ
2
y
t
)
2
Δ
3
y
t
(
Δ
3
y
t
)
2
1956-60 6.9 47.61
- - - - - -
1961-65 7.1 50.41
0.2 0.04 - - - -
1966-70 9.0 81.00
1.9 3.61
1.70
2.89 - -
1971-75 7.0 49.00
-2.0
4.00
-3.90
15.21
-5.6
31.36
1976-80 8.6 73.96
1.6 2.56
3.60
12.96
7.5
56.25
1981-85 8.7 75.96
0.1 0.01
-1.50
2.25
-5.1
26,01
1986-90 8.0 64.00
-0.7
0.49
-0.80
0.64
0.7
0.49
1991-95 8.1 65.61
0.1 0.01
0.80
0.64
1.6
2.56
1996-00 8.2 67.24
0.1 0.01
0.00
0.00
-0.8
0.64
2001-05 7,9 62,41
-0.3
0,09
-0,04
0,01
-0,04
0,002
2006-13 7,4 54,76
-0,5
0.25
-0,20
0,04
-0,16
0,026
87,2
691,96
0,5
11,06
-0,34
34,64
-1,90
117,34
Бу ерда
t
t
t
Y
Y
Y
−
=
Δ
+1
,
t
t
t
Y
Y
Y
Δ
−
Δ
=
Δ
+1
2
,
t
t
t
Y
Y
Y
2
1
2
3
Δ
−
Δ
=
Δ
+
.
Пахта толаси xосилдорлигини ҳар беш йиллик ўртача қийматини чекли айирмалар,ҳамда
сирганувчи ўрта қийматлар(жадвал-2) усуллари билан таҳлил қилиш асосида
ε
t
бартараф этиш
мумкин бўлган
,
0
=
t
M
ε
2
σ
ε
=
t
Д
параметрли нормал тақсимланган тасодифий миқдорлиги ва уни
тренд учун таъсири аҳамиятсиз эканлиги аниқланди.
Жадвал-1 дан қуйидаги миқдорларни қийматларинитақрибантенглиги ҳам
( )
(
)
C
k
k
T
k
t
t
k
k
k
T
y
V
2
2
−
Δ
=
∑
=
,
3
2
1
V
V
V
≈
≈
чизиқли моделни тўғри танланганини билдиради.
236
Дарбин-Уотсон критериясининг
∑
∑
−
=
=
+
−
=
1
1
1
2
2
1
/
)
(
T
t
T
t
t
t
t
Y
Y
Y
d
, қиймати d= 0,02 ва унинг критик d
кр
= 1,08 қиймати билан таққослаганимизда d= 0,02
< d
кр
= 1,08 бўлганлигидан пахта толаси
xосилдорлигини автокорреляцион Y
t
=
ρY
t-1
+
ε
t
,
ρ
=СОV(Y
t
,Y
t+1
)боғланишга эга эканлиги, яъни бу
йилги xосилдорлик ўтган йилга xосилдорликларга боғлиқ бўлишлигини билдиради. Бу ерда
t
ε
–
математик кутилиши
,
0
=
t
M
ε
2
σ
ε
=
t
Д
бўлган тасодифий миқдор.
Оддий статистик танланма тўпламдан, вақтли қаторни фарқи шундан иборатки, унда кузатиш
натижалари ўзаро боғлиқ ва турғун бўлмаган тасодифий жараён бўлиши мумкин.
Вақтли қаторни хусусиятларни ўрганишда автокорреляция коэффициенти муҳим аҳамиятга эга. L
йилга (қадам,L-лаг) вақтни сўриб автокорреляция коэффициентлари ҳисобланади:
⎢
⎢
⎢
⎢
⎢
⎣
⎡
⎥
⎥
⎥
⎥
⎥
⎦
⎤
−
⎟
⎠
⎞
⎜
⎝
⎛
−
⎢
⎢
⎢
⎢
⎢
⎣
⎡
⎥
⎥
⎥
⎥
⎥
⎦
⎤
−
⎟
⎠
⎞
⎜
⎝
⎛
−
−
−
=
∑
∑
∑
∑
∑
∑ ∑
+
=
+
=
−
=
−
=
−
=
−
=
+
=
+
N
L
t
N
L
t
t
t
L
N
t
L
N
t
t
t
L
N
t
L
N
t
N
L
t
t
t
L
t
t
L
L
N
Y
Y
L
N
Y
Y
L
N
Y
Y
Y
Y
R
1
2
1
2
1
2
1
2
1
1
1
Буерда L=1 бўлганда, R
1
Y
1
, Y
2
….Y
T-1
ва Y
2
, Y
3
,…Y
T
кузатиш натижалари орасидаги корреляцион
боғланишни билдиради. Автокорреляция коэффици-енти ёрдамидаҳамвақтли қаторни муҳим ички
хусусиятларини ўрганиш мумкин. Статистик маълумотлар асосида қуйидаги жадвални тузамиз:
жадвал–2
йиллар
Y
t
-ц/га
y
t
y
t+1
y
t
y
t+2
y
t
y
t+3
y
t
y
t+4
y
t
y
t+5
1956-60 6,9 -
- - - -
1961-65 7,1 48,99 - - - -
1966-70 9,0 63,90 62,1 - - -
1971-75 7,0 63,00 49,7
48,30
- -
1976-80 8,6 60,20 77,4
61,06
59,34
-
1981-85 8,7 74,82 60,9
78,30
61,77
60,03
1986-90 8,0 69,60 68,8
56,00
72,00
56,80
1991-95 8,1 64,80
70,47
69,66
56,70
72,90
1996-00 8,2 66,42 65,6
71,34
70,52
57,40
2001-05 7,9 64,78 63,9
63,2
68,70
67,90
2006-13 7,4 58,46
60,68
59,94
59,20
64,38
∑ 87,2
634,97
580,75
507,80
447,20
379,41
Жадвал-2 дан фойдаланиб ҳисоблаганимизда R
1
=0,237, R
2
=0,172, R
3
=0,411, R
4
= 0,362, R
5
= 0,273
қийматларини нолга яқин эмаслиги,пахта толаси xосилдорлигини мавсумий бўлмаган
автокорреляцион боғланишга эга бўлишини билдиради.
Жадвал-1дан, Ўзбекистон Республикасида 1956-2013 йилларда етишти-рилган пахтадан чиққан
тола xосилдорлиги учун қуйидаги сонли характеристикаларга эга бўламиз: Минимум 6.9ц/га,
максимум 9ц/га, вариация қулочи 2.1, ўртача тола xосилдорлиги
⎯х
т
=7.92, дисперсияси
Д
т
= 0.45, вариация коэффициенти V
к
= 8.2% , ўртача квадратик четланиши
σ
=0.64, ўртача
абсалют четланиши 0.52, асимметрияси А
ς
=- 0.28, эксцессаси Е
ς
=-0.24. Бу маълумотлар ҳам
эxтимоллар назариясининг марказий лимит теоремасига асосан, пахтадан чиқадиган ўртача тола
xосилдорлиги
⎯х
т
тасодифий миқдорни нормал тақсимотга эга деб қарашимизга асос бўлади.
.
[2]да
таклиф қилинган, қуйидаги параметрик критерия билан текшириш ҳам юқоридаги хулосани
тўғрилигини тасдиқ-лайди. Агар ўрганилаётган тасодифий миқдор учун бир вақтнинг ўзида қуйидаги
шартлар бажарилса:
A
ς
< 1,5
1
σ
, Е
ς
+6/(п+1)
< 1,5
2
σ
.
237
Бу тасодифий миқдорни 95% ли кафолат билан нормал тақсимотга эга дебқараш мумкин. Бизни
мисолда
1
σ
=0,56,
2
σ
=0,58 бўлганлигидан, юқорида келтирилган шартлар бажарилади.Нормал
тақсимланган тасодифий миқдорни ўрта қийматига қуйидаги муносабат ёрдамида интервалли
статистик баxо қуриш мумкин:
(
)
(
)
(
)
y
i
T
y
i
T
T
t
Y
i
T
a
a
T
t
Y
σ
α
σ
α
;
2
;
2
1
0
−
+
≤
+
+
≤
−
−
+
+
Бу формула ёрдамидаРеспубликамизда пахта толаси xосилдорлиги 2014 йилда, 95%ли кафолат
билан қуйидагиоралиқда (7,12; 8,21) ц/га бўлади.
Пахта толаси xосилдорлигини вақтли қатор сифатида таҳлил қилиш асосида қуйидаги
хулосаларни чиқариш мумкин:
1.Республикамизда етиштирилаётган ўртача пахта толаси xосилдорлиги жуда кўп омилларга
боғлиқ бўлган тасодифий миқдордир;
2.Тасодифий миқдор
ε
t,
,
0
=
t
M
ε
2
σ
ε
=
t
Д
параметрли нормал тақсимланган
3.Пахта толаси xосилдорлиги тасодифий миқдордир;трендини чизиқли боғланишга эга Y(t) =
7,91+0,061t деб олиниши мумкин;
4.Барча ўрганилган пахта, пахта толаси, кузги буғдой экинларининг xосилдорликлари
автокорреляцион боғланишга эга
t
t
t
e
y
y
+
=
−1
ρ
;
5.Ўтказилган статистик тадқиқотлар асосида, ўрганилган қишлоқ хўжалик экинларидан келгуси
йилларда олинадиган xосилдорликлар учун 95%ли кафолат билан нуқтавий ва интервалли статистик
баxолар қурилган;
6.Умумий xолда, бу жараёнларни тургун бўлмаган динамик қатор ташкил этиши аниқланди.
Адабиётлар:
1. Я.Ф.Вайну «Корреляция рядов динамики», М.1977
2. С.А. Айвазиян «Статистическое исследование зависимостей» М. «Металургия», 1968
3. Б.Абдалимов, А.А.Файзиев, Л. Ражабова «Прогнозирование уражайности
сельскохозяйственных культур. Обеденённый научный журнал, Москва №2, 2010г, Стр.43-46.
ҚЎРИҚ ОЧИШ ТАРХИДАН.
(1946 – 1960 йиллар мисолида)
X. Хушвақтов
ТошДАУ
Ўзбекистоннинг табиий иқлими, ер-сув ва меҳнат ресурслари ҳамда асрлар давомида тўпланган
бой деxқончилик маданияти тажрибалари бу соҳани халқ хўжалигининг етакчи тармоқларидан
бирига айлантириш имконини беради. Шунинг учун ҳам совет xукумати 1941 – 1945 йиллардаги
урушдан кейин етказилган зарарни мустамлакалар орқали тўлдиришни ўз олдига мақсад қилиб
қўйди. Бу мақсадаларни амалга ошириш учун мустамлака республикаларда шу жумладан
Ўзбекистонда ҳам турли хил сиёсий ва амалий ишларни амалга оширди. Шу жумладан, қишлоқ
хўжалиги соҳасида 1946 – йил 2 – февралдаги чиқарган “Ўзбекистон ССРда пахтачиликни янада
ривожлантириш чора – тадбирлари xақида”
26
ги қароридан кейин Ўзбекистонда ҳам қўриқ ва бўз
ерларни янада кўпроқ ўзлаштириб, қишлоқ хўжалик фаолиятига киритиш ва xудудларни ишчи кучи
билан таъминлаш амалий сиёсати бу соҳага қаратилган ҳаракатларни янада кучайтирди.
Президентимиз И. А. Каримов таъкидлаганидек, “Аxолини Қарши чўлларига ташкилий равишда
кўчиришнинг бутун даври мабойнида у ерга 600 та оила кўчиб борган, холос. Бугунги кунга қадар
улардан 40 та оила яшаб қолган......”
27
. Бу қарорда Ўзбекистонда пахта етиштиришни беш йилликда
2,5 баравар кўпайтириш қатъий талаб қилинди. Марказ бу қарор қандай бажарилаётганлигини
доимий равишда назорат қилиб турди. Бу қарорда қатъий белгилаб қўйилган режаларни бажармаслик
“жиноий иш” деб баxоланди ва жиноий жавобгарликка тортилди. Бу қарорнинг ижросини бажариш
кенг кўламда амалга оширилди. Аслида, бу қонунда 1946 – 53 йилларда пахтачиликни тиклаш
белгиланган эди. Айниқса, 1949 – йил 19 мартдаги 1141 – сонли “Ўзбекистон ССРда пахтачиликни
26
Қизил Ўзбекистон. 1946 йил., 12март.
27
Каримов И. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. .- Тошкент;”Ўзбекистон”. 2012.35 - б.
238
ривожлатиришнинг келгуси чоралари xақидаги”
28
қарори эълон қилингандан кейин қўриқ ва бўз
ерларни янада кўпроқ ўзлаштириш ишлари кучайтирилди. Натижада мамлакатимиздаги қўриқ ва
бўз ерлар жумладан, Мирзачўл, Қарши, Марказий Фарона, Сурхон – Шеробод массивларидаги чўл
xудудларини ўзлаштириб бу xудудларда пахтачилик майдонларини вужудга келтириш ҳаракати авж
олди. Маълумки, янги ерларни ўзлаштириш мақсадида республиканинг аxоли зич яшайдиган ва
пахтачилик билан шуғулланмайдиган тоғли худудларидан аxолини жалб етилишига тўғри келган.
Масалан, Мирзачўл, Қарши, Жиззах, чўлларининг ўзлаштирилиши натижасида, вужудга келган
Янгиер, Гулистон, Зарафшон, Навоий, Муборак, Маржонбулоқ, Талимаржон, Пахтакор каби қатор
шаҳарларда меҳнат ресурслари ташкил топишида миграция жараёнлари муҳим аҳамият касб этган.
Шуни таъкидлаш лозимки, қўриқ ерларни ўзлаштиришнинг барча даврларида ҳам кўчирилган
оилаларнинг уй – жой масалалари оғир xолатда бўлган. Чунки, қурилиш материалларнинг йўқлиги,
маxсулотларнинг етишмаслиги кўпгина муаммоларни кетириб чиқарган. Н.С. Хрушчев қўриқ ва бўз
ерларни ўзлаштиришни амалга ошириш йўлларини кўрсатиб: қўриқ ерларни ўзлаштириш xаётий
зарур ишдир. Бундан кейин ҳам янги ерларни ўзлаштириб давлат оборотига киритиш давлатга катта
иқтисодий фойда келтиради. Лекин ерни xайдаб экин экиш энг қийини эмас, бу ерда аxоли сонини
кўпатириш керак, шундагина қўриқ ерларни ўзлаштириш жараёни тезлашади
29
. Бундан кўриниб
турибдики, янги ўзлаштирилган ерларни меҳнат ресурслари билан таъминлашга катта эxтиёжлар
бўлган. Ўзбекистон ССРда 1954 – 1958 йилларда пахтачиликни ривожлантириш тўғрисидаги
қарорини бажариш мақсадида СССР Минстрлар Совети ва КПСС Марказий Комитети қарор қилади:
1.Ўзбекистон Минстрлар Совети ва Ўзбекистон КП Марказий Комитетининг Ўзбекистон ССРнинг
колхоз ва совхозларида пахта етиштиришни 1954 йилда 3 миллион, 1955 йилда 3,3 миллион ва 1958
йилда эса 4,2 миллион таннага етказиш тўғрисидаги таклифи қабул қилинсин
30
.
Қўриқ ерларни ўзлаштирганлик учун медал тўғрисида Низом, “Қўриқ ерларни
ўзлаштирганлик учун” медал билан мукофатига, қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштирган, районда камида
икки йил ишлаган ишчи ва ходимларга тақдим этилади. Мукофот СССР Олий Совети Прездуми
номидан топширилади. Номзодлар рўйхатини колхоз раислари шунинг партия ташкилоти
секратарлари, касаба саюз ташкилотларининг раислари имзолайди
31
. Қўриқ ерларни ўзлаштиришда
ва бу худудларни меҳнат ресурслари билан таъминлашда турли рағбатлантирувчи чариқиқлар
орқали ҳам аxоли сафарбар этилган.
Республикамизнинг энг катта чўлларидан бири Сурхон – Шерабод чўллари ҳам манна шу даврда
ўзлаштирилди. 1950 – йилларнинг ўрталаридан бошлаб, Сурхон – Шерабод воxасида янги совхозлар
ташкил этилиши бошланди. Шерабод даштининг Таллимарон ва Бешқўтон массивларида янги
ерларни ўзлаштиришга жиддий киришди. Шу йили Бешқўтон массивининг янги ўзлаштирилган
ерларига 800 нафар ёш пахтакорлар кўчирилди ва пахта етиштириш билан шуғулланди
32
.
Сурхон - Шерободнинг янги чўл ва адирларини ўзлаштириш кўп ишчи кучини талаб этар эди.
1950 – 1968 йилларда 23,8 минг хўжалик 121,3 минг аxолиси билан кўчириб келтирилди. Шундан, 7,7
минг хўжалик 27,6 минг меҳнатга лаёқатли аxоли Фарғона вилоятидан ва қолганлари республиканинг
бошқа вилоятларидан кўчириб келтирилди
33
.
Марказий Фарғонанинг янги ерларини ўзлаштириш 1950 йиллардан бошаланди. Шу топда бу ерда
198 та хўжалик қатнашди. Натижада Марказий Фарғонада 5 та совхоз, 24 та кўчириб келтирилган
колхоз вужудга келди. 1964 йилдан бошлаб Марказий Фарғона ерларини ўзлаштириш давлат
бюджетига ўтказилган. Лекин аxоли яшайдиган худудларнинг географик жойлаштиришда катта
хатоликларга йўл қўйилган. Иқлим ва тупроқ хусусиятлари ҳисобга олинмаган. Оқибатда янги
массивлардаги аxоли яшайдиган худудларнинг мелератив xолати ёмонлашиб, ботқоқзорларга
айланиб, аxоли орасида безгак касаллиги вужудга келган.
Кўчирилган колхоз ва совхозларга зарур шарт шароит яратиб берилмаган. Марказий
Фарғонани ишчи кучи билан таъминлашда аxолининг қанчалик уй – жой билан таъминланганлик
28
Қизил Ўзбекистон. 1950 йил., 12март.
29
Хрушчев Н.С. Қишлоқ хўжалигини янада юксалтириш учун резервлардан тўлароқ фойдаланайлик.
Тошкент, 1960 й. 37- б.
30
Қизил Ўзбекистон. 1954. 20 май
31
Қизил Ўзбекистон,1956 й. 23 октябр.
32
Истомин М.С. Освоение новых земел в Сурхондарье.журнал, ,,Социалистическое сельское хозяйство
Узбекистана” №2. 1954. 7с
33
Эргашев Ш. Сурхон – Шеробод водийси.Т., 1976., 39-бет.
239
жиxати билан боғлиқ. Лекин xозирга кунда аxолини уй – жой билан таъминлаши умуман талабга
жавоб бермайди
34
. Янги ерларни ўзлаштиришда ишчи кучларини тайёрлаш ва қўриқ ерлардаги
қурулишларни, кейин эса бу массивларда тузиладиган хўжаликларни ана шу куч билан таъминлаш
масаласи долзарб ҳисобланган. Бунинг қанчалик муxумлигини мутахассисларнинг ҳисоб китобига
кўра масалан, Қарши чўлининг ўзлаштирилиши лозим бўлган қисмини (1 млн гектардан ортиқ) ҳар 6
гектарига 1 нафардан ишчи билан таъминлаш учун 150 минг одам керак бўлади. Бунда аxолининг
умумий сони 400 мингга етади
35
. Янги ўзлаштирилаётган худудларда иқлим шароитининг
оғирлигини ҳисобга олган xолда бу xудудларга кўчирилаётганларга маълум бир имтиёзлар белгилан,
лекин маxаллий аxоли бу имтиёзлардан фойдала олмаган аниқроғи xуқуқи бўлмаган.
Совет xукуматининг Ўзбекистонда қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштириш сиёсати xақида чет эл
олимлари ҳам ўз фикрларини билдирганланлар. Масалан, Америка ёзувчиси Г. Динерстейнинг
(Herbert S. Dinerstein. The Sovietization of Uzbekistan, p.509) номли асарида
36
келтирилишича,
Ўзбекистонда пахтазорлар кенгайтирилганлиги муносабати билан, ўзбек халқига риёкорона
ҳамдардлик изxор қилинади, бироқ пахтазорларни кенгайтириш масаласи қатъий амалга оширилади
дейилган.
Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, минтақадаги барқарорликни, хавфсизликка ва тараққиётга
хавф соладиган бир қанча муаммолар мавжудки уларни xал қилмасдан туриб тараққиётга эришиб
бўлмайди. Шу қаторида экологик муаммо ҳам долзарб ҳисобланади. Совет xукумати томонидан
амалга орширилган қўриқ ва бўз ерларнинг миқдордан ортиқ ўзлаштирилганлиги сиёсати вақт ўтган
сайин бу муаммолар макон нуқтаи назардан йириклашиб янгиларини юзага келтирмоқда. Масалан,
Орол муаммоси. Уни макон нуқтаи назардан таҳлил қилсак, бугунги кунда у умумбашарий муаммога
айланди. Орол муамоси XX асрнинг 70 – йилларидан пайдо бўлган бўлса, минтақада барча инсонлар
саломатлигига таъсир кўрсатиб, табиатнинг ўзгариши, ер ости ва ер усти сувлари таркибида туз
миқдорининг ошиши янги муаммоларни келтириб чиқармоқда. Уларни xал қилмасдан туриб,
барқарор тараққиётга, ҳар томонлама соғлом ва баркамол авлодни тарбиялашга қаратилган
вазифаларимизни амалга ошириб бўлмайди.
Do'stlaringiz bilan baham: |