1. Танлама кузатиш ҳакида тушунча, уни қўллаш шартлари. Танлама кузатиш усуллари

танлама кузатиш


РЕЖА:
1. Танлама кузатиш ҳакида тушунча, уни қўллаш шартлари.
2. Танлама кузатиш усуллари.
3. Танлама кузатиш хатолари.
4. Ўртача хато ва хатонинг юқори чегарасини аниқлаш.
5. Танламанинг зарурий миқдори.
6. Танлама тўплам маълумотларини бош тўпламга тарқатиш.

Бош тўпламдан текшириш учун бирликларни танлаб олиш кузатувчи шахснинг хохишига мутлақо боғлиқ бўлмаслиги, яъни албатта тасодифий бўлиши шарт. Танлама кузатишнинг ёппасига бўлмаган кузатишлардан ажралиб турувчи муҳим хусусияти шундан иборатки, бунда тўпламдан олинадиган бирликларнинг сони (миқдори, хажми) ва уларни танлаш усули олдиндан белгилаб қўйилади.

Танлама кузатиш қуйидаги мақсадларларда қўлланилади: а) вақт ва моддий-молиявий маблағларни тежашда; б) кузатиш жараёнида сифати бузиладиган ёки қийматини бутунлай йўқотадиган бирликлар миқдорини қискартиришда; в) умумий тўплам хаддан ташқари улкан бўлиб, уни ёппасига кузатиш имконияти бўлмаганда; г) кузатиш объектини тўлароқ, чуқурроқ ўрганишда; д) ёппасига кузатиш натижаларини текшириш, назорат қилишда.
Ўрганилиши лозим бўлган тўплам бош тўплам, текшириш учун ундан танлаб олинган қисми эса танлама тўплам деб аталади. Бош ва танлама тўпламлар умулаштирувчи кўрсаткичлари куйидагилар билан тавсифланади:

Умумлаштирувчи кўрсаткичлар	Бош тўпламда	Танлама тўпламда
Тўпламдаги бирликлар сони	N	n
Тўпламда маълум хусусиятларга эга бўлган бирликлар
а) сони	M	m
б) салмоғи
Ўртача даража
Дисперсия

Танлама кузатиш маълумотлари билан бош тўпламни тавсифлаш уларнинг умумлаштирувчи кўрсаткичлари орқали амалга оширилади. Бунинг учун танлама бош тўпламнинг барча муҳим хусиятларини ўзида мужассамлаштирган бўлиши керак. Агар танламада бош тўпламнинг муҳим хусусиятлари намоён бўлса, у репрезентатив (ваколатли) дейилади.

Танлама қанчалик репрезентатив бўлишидан қатъи назар, бош ва танлама кўрсаткичлар ўртасида доимо тафовутлар бўлади. Чунки бош тўпламда танламага киритилмаган бошқа бирликлар ҳам бор. Ана шу тафовутлар танламанинг репрезентативлик хатолари дейилади. Бу хатолар фақат танлама кузатишга хос бўлиб, улар икки турга бўлинади: тасодифий хатолар ва мунтазам хатолар.