1. Танлама кузатиш моҳияти ва уни қўллаш сабаблари. Танлама кузатиш репрезентатив хатолари

Танланма кузатиш

Режа:

1. Танлама кузатиш моҳияти ва уни қўллаш сабаблари.
2. Танлама кузатиш репрезентатив хатолари.
3. Бош тўплам параметрларини танлама статистикалари ёрдамида баҳолаш.
4. Танлама тўплам зарурий сонини аниқлаш.
5. Танланма кузатиш натижаларини бош тўпламга тарқатиш йўллари.
Танлама кузатиш дейилганда статистикада ўрганилиши лозим бўлган тўпламдан зарурий миқдордаги бирликларни махсус усуллар билан танлаб олиниши ва уларнинг бош тўпламга тарқатилиши тушунилади.
Танлама кузатиш қуйидаги мақсадларда қўлланилади:

• 
  вақт ва моддий маблағларни тежаш;
  
• 
  кузатиш жараёнида сифати бузиладиган ёки қийматини бутунлай йўқотадиган бирликлар миқдорини қисқартириш;
  
• 
  умумий тўплам ҳаддан ташқари катта бўлиб, уни ёппасига кузатиш имконияти бўлмаганда;
  
• 
  кузатиш объектини тўлароқ ўрганиш;
  
• 
  ёппасига кузатиш натижаларини текшириш, назорат қилиш.
  

Ўрганилиш лозим бўлган тўплам бош тўплам, текшириш учун ундан танлаб олингани эса танлама тўплам деб аталади. Бош ва танлама тўпламларнинг умумлаштирувчи кўрсаткичлари қуйидаги жадвалда келтирилган.
1-жадвал
Бош ва танлама тўпламларни тавсифловчи кўрсаткичлар

Умумлаштирувчи кўрсаткичлар	Бош тўпламда	Танлама тўпламда
Тўпламдаги бирликлар сони	N	n
Тўпламда маълум хусусиятларга эга бўлган бирликлар
а) сони	M	M
б) салмоғи
Ўртача даража
Дисперсия

Танлама кузатиш маълумотлари билан бош тўпламни тавсифлаш уларнинг умумлаштирувчи кўрсаткичлари орқали амалга оширилади. Бунинг учун танлама бош тўпламнинг барча муҳим хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган бўлиши керак. Агар танламада бош тўпламнинг муҳим хусусиятлари намоён бўлса, у ҳолда у репрезентатив (ваколатли) дейилади.

Танлама қанчалик репрезентатив бўлишидан қатъий назар, бош ва танлама кўрсаткичлар ўртасида доимо тафовутлар бўлади. Чунки бош тўпламда танламага киритилмаган бошқа бирликлар ҳам бор. Ана шу тафовутлар танламанинг репрезентативлик хатолари дейилади. Бу хатолар фақат танлама кузатишга хос бўлиб, улар икки турга бўлинади: тасодифий ва мунтазам.
Бош тўпламдан бирликларни танлаб олиш қоидаларига қараб, танлаш қуйидаги усулларда амалга оширилиши мумкин: тасодифий, механик, типик, серияли (уяли) комбинацияли ва районлаштириб танлаш.