O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pеdagogika instituti “Pedagogika-psixologiya” kafedrasi

 
3. Психологик консилиумларда тарбияси қийин болалар билан
иш олиб бориш
Кўпинча мактаб психологига бошқа болалардан (салбий белгиси) билан ажралиб 
турадиган болалар билан иш олиб боришга тўғри келади. Ўқитувчи ёки ота-оналар 
кўпинча психологга тарбияси қийинлик у ёки бу ўқувчига қандайдир таъсир кўрсатиш 
ҳақида илтимос қиладилар. Бундай тарбияси қийинлар орасига ҳар хил ўқувчилар 
киритилади: ўзлаштирмовчилар, тартибсизлар, ҳар хил нерв психик бузилишга 
чалинган болалар, вояга етмаган болалар иши бўйича ҳайъатда ҳисобда турувчи 
ўсмирлар, бетинч оилаларнинг фарзандлари. 
Бу эса тарбияси қийин ўқувчилар билан психологик ва педагогик иш олиб 
боришда уларга мос методларни танлаш муаммосини янада қийинлаштиради. 
Ҳозирги вақтда психологияда тарбияси қийин боланинг шахсий тараққиёти ва унинг 
хулқ-атворини тузатиш ва аниқлаш бўйича ягона нуқтаи назар йук. Мавжуд нуқтаи 
назарларнинг ҳар бири ўзининг кучли ва кучсиз томонларига эга бўлиб, амалий ишда 
уларнинг бирини танлаш кўп ҳолатларга боғлиқ. 
Биринчи нуқтаи назар сифатида психологнинг у ёки бу тарбияси қийин ўқувчига 
нисбатан ўқитувчининг маълум ижтимоий талабига жавобини кўрсатишимиз мумкин. 
Бy ҳолда ўқувчига тарбияси қийин ташхиси (диагнози) ўқитувчилар, тиббиёт 
ходимлари, вояга етмаганлар иши бўйича назорат ходимлари томонидан қўйилган 
бўлади. Психологнинг вазифаси-қийинчиликларнинг сабабларини аниқлаш ва уларга 
мос тузатиш (коррекция) методларини топишдан иборат.
Ўсмирларга таълим-тарбия беришдаги қийинчиликлар шундан иборатки, бунда 
ўсмир билан бўладиган муносабатларда унинг ҳаёти ва фаолиятини назорат қилиш 
шаклларини ўзгартириш муҳимдир. Уларга таъсир килишнинг қандайдир янги 

---

усуллари ва воситаларини топиш лозим бўлади. Бунда албатта, ҳар бир ёш билан 
алоҳида муносабатда бўлиш мақсадга мувофиқдир.
Ўсмирлик ёшида характердаги ўзгаришлар, ўз диди ва қарашларининг пайдо 
бўлиши, янги қизиқишлар ва эҳтирослар, мустақил бўлишга нисбатан кучли интилиш 
ўсмирларнинг жамият меъёрлари ва талабларидан чекланиб, ташқи меъёрларни 
шубҳа остига олиб, ўзи қимматли деб билган сифатларда ўзини намоён этишга 
уринишига олиб келади. Шунда ўзини намоён этишнинг бебошлик, ўз 
мустақиллигини кўрсатиш ниятида интизомни бузиш, шаддодлик каби безарар 
салбий шакллари ғайри ижтимоий (антисоциал) хулқ-атвор шаклларигача етиши 
мумкин. Бундай хулқ-атворни психологияда девиант, яъни жамиятда қабул қилинган 
меъёрлардан оғишган хулқ деб ҳам юритилади. «Тарбияси қийиин» болалар 
педагогик қаровсизлик натижаси ҳисобланади.
Болаларда тарбияси қийинлик, инжиқлик, салбий хулқ келиб чиқишининг 
ижтимоий сабабларидан ташқари педагогик ва психологик сабаблари ҳам мавжуд. 
Ёшларда ножўя хатти-ҳаракатлар пайдо бўлишининг сабаблари ва турткилари ҳар 
хилдир. Қонунни бузиши ёки қоидага хилоф иш қилиши даражасига қараб тарбияси 
қийин ўсмирлар жиноий қонунбузар ва оддий қоидабузар гуруҳларга ажратилади.
Шахснинг биологик ўсишидаги нуқсонлар – сезги органларининг камчиликлари, 
ўқишга салбий таъсир этувчи олий нерв фаолияти ва темпераментдаги қусурлар 
тарбияси қийинликни келтириб чиқаради. Шахснинг психик ривожланишидаги 
камчиликлар – ироданинг бўшлиги, ақл-идрокнинг заиф ривожлангани, ҳиссиётнинг 
кучсизлиги зарур эҳтиёж ва қизиқишларнинг мавжуд эмаслиги ўсмирнинг интилиши 
билан мавжуд имконияти ўртасидаги номутаносиблик каби хатти-ҳаракатларни издан 
чиқаради. Шахснинг фазилатлари таркиб топишидаги нуқсонларга қуйидагиларни 
киритиш мумкин:
à) àõëîқèé ҳèñëàðíèíã åòèøìàñëèãè; 
á) ¢қèòóâ÷è, ñèíô æàìîàñè, îèëà àúçîëàðè áèëàí íîò¢ғðè ìóëîқîò; 
â) èø¸қìàñëèê; 
ã) á¢ø âàқòíè ò¢ғðè òàқñèìëàìàñëèê âà áîøқàëàð. 
Øóíèíãäåê, øàõñíèíã, ¢қóâ ôàîëèÿòèäàãè êàì÷èëèêëàðè òîèôàñèãà қóéèäàãèëàð êèðàäè: 
1)
àқëèé ôàîëèÿò óñóëëàðèäàí êåíã ôîéäàëàíà áèëìàñëèê; 
2)
áèëèì, ê¢íèêìà âà ìàëàêàëàðíè ýãàëëàøäàãè óçèëèøëàðè; ìàêòàá ôàîëèÿòèäàãè 
¢қèòèøäàãè íóқñîíëàð; 
3)
òàðáèÿâèé ÷îðà-òàäáèðëàðäàãè õàòîëàð ҳàì øóëàð æóìëàñèãà êèðàäè.
Ìàêòàáäàí òàøқàðè ìóҳèò òàúñèðèäàãè íóқñîíëàð, ÷óíîí÷è îèëàäà ïåäàãîãèê-ïñèõîëîãèê 
áèëèìëàðíèíã åòèøìàñëèãè, îèëàâèé íèçîëàð, àæðàëèø, îòà-îíàíèíã è÷êèëèêêà âà øàҳâîíèé ҳà¸òãà 
áåðèëèøè, áàëîғàòãà åòìàãàí òåíãқóðëàðèíèíã òàúñèðè, ìàúíàâèé-ìàúðèôèé èøëàá ÷èқàðèø 
æàìîàëàðè ҳàìäà æàìîàò÷èëèê қóðøîâèäàãè êàì÷èëèêëàð òàðáèÿñè қèéèí ¢ñìèðëàð ê¢ïàéèøèãà 
ñàáàá á¢ëàäè. 
Психологияда “тарбияси қийин” болаларнинг бир қанча классификациялари 
мавжуд.