Maktabgacha yoshdagi

Diqqatning fiziologik asoslari. Miya po‘stlog‘ida diqqatning 

ko‘chib yurishi xuddi katta yarimsharlar po‘stlog‘idagi ikki 

jara yon qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonini esla tadi. Agar 

odam ning diqqati biron-bir narsaga qaratilsa, demak bu ham 

unda, miya po‘slog‘ida qo‘zg‘alish o‘chog‘i maydonga kelgani-

dan dalolat beradi. Bu paytda miyaning boshqa uchastkalari 

tormozlangan holatda bo‘ladi. Shu sababli odam ishga qattiq 

be rilib ketganda boshqa narsani payqamasligi mumkin. I.P. Pav-

lov aytganidek, katta yarimsharlarning optimal qo‘zg‘alish sodir 

bo‘lib turgan uchast kasida yangi shartli bog‘lanishlar osonlik 

bilan yuzaga keladi. Ayni chog‘da miyadagi boshqa uchast-

kalarning faoliyati esa odamning odatda ongsiz, avtomatlash-

gan deb ataluvchi faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi.

Diqqatning paydo bo‘lishida oriyentirovka refleksi katta 

rol o‘ynaydi. Bu refleks organizmning tevarak-atrofdagi har 

qanday o‘zgarishiga tug‘ma reaksiyadan iboratdir. Bu refleks 

odamlarda ham, hayvonlarda ham bor. Xona ichidagi eshi-

tilayotgan tovushga odam ham, mushuk ham qaraydi. Dars 

paytida sinf eshigining taqillashi. Bu refleksni Pavlov obraz li 

qilib «Bu nima?» deb ataydi. Diqqatning fiziologik asosi hiso-

blanmish oriyentirovka reflek sining paydo bo‘lishiga retikular 

formatsiya, analizatorlar (sezgi organlari) shart-sharoit yarat-

adi. Boshqacha qilib aytganda, har daqiqada organizmda turli 

narsalarning ta’siridan hosil bo‘lgan qo‘zg‘alishlarga nis batan 

oriyentirovka yoki tekshirish refleksini hosil qilgan narsa-

ning ta’siridan yuzaga kelgan qo‘zg‘alish kuchli bo‘ladi. De-

mak, oriyentirovka refleksi ayni chog‘da kuchli (ya’ni optimal) 

qo‘zg‘alish manbaini keltiradi.

Bosh miya yarimsharlarining po‘stida yuzaga keladigan 

kuchli, ya’ni optimal qo‘zg‘alish manbai uzoqroq saqlanib tu-

---

101

radigan, mustahkam qo‘zg‘alish bo‘ladi. Optimal qo‘zg‘alish 

manbai hosil bo‘lganda induksiya qonuniga ko‘ra, bosh miya 

po‘stining boshqa joylarida tormozlanish vujudga keladi. Nati-

jada optimal qo‘zg‘alish manbaining roli yana ham ortib ke-

tadi. Ana shu nuq tayi nazardan akademik I.P. Pavlov diqqat-

ning fiziologik asosini bosh miya po‘sti qismidagi optimal 

qo‘zg‘alish manbai tashkil qiladi, deb juda to‘g‘ri aytgan. «Mi-

ya yarimsharlarining optimal qo‘zg‘alishga ega bo‘lgan qismi-

da,– deydi I.P. Pavlov, – yangi shartli reflekslar yengillik bi-

lan hosil bo‘ladi… Shunday qilib, optimal qo‘zg‘alishga ega 

bo‘lgan joyni ayni chog‘da bosh miya yarimsharlarining ijod-

ga layoqatli qismi desa bo‘ladi. Miya yarimsharlarining sust 

qo‘zg‘algan boshqa qismlari bunday xususiyatga qobil emas. 

Ularning ayni chog‘dagi funksiyasi, juda nari borganda, te-

gishli qo‘zg‘ovchilar asosida ilgari hosil qilingan reflekslarni 

bir tartibda qayta tiklashdan iboratdir».

A.A. 

Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantalik 

prinsipi ham diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun 

katta ahamiyatga ega. Dominantalik prinsipiga muvofiq miya-

da qo‘zg‘alishning har doim ustun turadigan hukmron o‘chog‘i 

ayni shu damda miyaga ta’sir etib, unda yuzaga kеlayotgan 

hamma qo‘zg‘alishlarni qandaydir ravishda o‘ziga tortib ola-

di va bu ning natijasida boshqa qo‘zg‘alishlarga nisbatan uning  

 

hukmronligi yanada oshadi. Odatda dominanta subdomi-

nantaga, subdominanta esa dominantaga o‘tib turadi. Bu esa 

diqqatning bir narsadan ikkinchi narsaga ko‘chib turishining 

nеrv-fiziologik mеxanizmini tashkil etadi. Ko‘rinib turibdiki, 

I.P. Pavlov bilan A.A. Uxtomskiy ta’limotlari bir-biriga qara-

ma-qarshi emas, balki mazmun jihatidan o‘xshashdir. Demak, 

oriyentirovka yoki tekshirish refleksi miya yarimsharlarining 

po‘stlog‘ida optimal qo‘zg‘alishni yuzaga keltiruvchi omil-

lardan biridir. Oriyentirovka refleksi esa odam uchun hayotiy 

muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, ya’ni odamning ehtiyojlari va 

qiziqishlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan narsalar ning ta’siri 

tufayli yuzaga keladi. Bu refleksini yuzaga keltirishda bevo-

sita qo‘zg‘atuvchilardan tashqari so‘zning, nutqning ham roli 

g‘oyat kattadir. Bolalarning diqqati katta odamlar tomonidan 

---

102

aytilgan so‘zlar orqali jalb qilinadi. Demak, optimal qo‘zg‘alish 

manbaini so‘zlar orqali ta’sir etib ham yuzaga keltirish mum-

kin.

Diqqatning turlari