A k a d e m I ya trasologik ekspertiza

interferension tasviri (tasvir lazer nurlarida olingan). 
 
Bu kabi qatlamlar texnika tilida svil deb ataladi. Svillar deraza 
oynasida, butilka shishasi va boshqa idishda, elektr lampochkasida, 
kolbalarda va boshqalarda uchraydi. Shu bilan birga sanoatda umuman 
svildan holi bo‘lgan shisha (ko‘zgu va vitrina oynasi va boshqa turdagi 
maxsus shisha turlari ishlab chiqariladi).Turmushda foydalaniladigan 

---

 239 
shishadagi svillar shishaning o‘ziga qaraganda nurni keskin sinishini 
yuzaga keltirmaydi, shu bois oddiy ko‘z bilan ularni ilg‘ab olish qiyin. 
Svillar tasvirini olish uchun shisha siniqlari orqali nuqtasimon nur 
tarqatuvchi asbobning paralel yorug‘ligi obyektdan 3 mm masofada 
o‘tkaziladi. Nurning yurishini tekis shisha yordamida o‘zgartirish mumkin. 
O‘rganilayotgan shisha siniqlari svillari  bo‘lmagan ko‘zgu oynasining 
sirtiga qo‘yiladi. Ko‘zgu orqasida 30-40 sm masofada ekran (toza qog‘oz) 
joylashtirilib, unda tekshirilayotgan shisha siniqlarining shakli va svillari 
ko‘rinib turishi kerak. Svillar tasviri bevosita ekran o‘rniga qo‘yilgan 
yuqori darajada kontrastlikka ega foto qog‘ozga qayd etiladi. Butun ish 
qorong‘i xonada amalga oshiriladi. Ushlab turish (viderjka) vaqti tajriba 
yo‘li bilan aniqlanadi. Foto qog‘ozga ishlov berish natijasida unda siniqlar 
chegaralari va svil chiziqlari paydo bo‘ladi. 
Shisha siniqlarini yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan  usulda tekshirish 
umumiy bo‘linish chizig‘i bo‘lmagan taqdirda qismlariga qarab butunni 
aniqlash asqotishi mumkin. Espert modelda shisha siniqlarini qiyoslar 
ekan, ularning hammasi bir turdagi yoritgichga tegishli ekanligini 
aniqlaydi. Buni aniqlagandan so‘ng u yon devorlari bor shisha siniqlarini 
mikroskop yoki polimer qolip yordamida ko‘zdan kechiradi. Shuningdek, 
press-qolipdan qolgan chiziqlar, do‘nglar, qubbalar (cheklovchi xalqa, 
matritsa va razyom) izlari o‘rganiladi. Bular o‘z navbatida, tekshirish 
uchun berilgan shisha siniqlari avval yaxlit bir butunni tashkil qilgan 
xulosaga kelishga imkon beradi. 
Shishaning ichki tuzilishini tashkil qiluvchi belgilarni aniqlash 
fizikaviy-kimyoviy  usullar: ultrabinafsharang nurlarda lyuminessent 
spektral tahlil, emission spektral tahlil, rentgenospektral mikrotahlil 
yordamida amalga oshiriladi. 
Matodan tayyorlangan  buyumlar qismlarini tekshirish xususiyatlari. 
Odatda, ekspertiza obyekti bo‘lib, qirqish yoki yirtish natijasida 
bo‘lingan mato parchalari hisoblanadi. Tekshirish boshida to‘qima matolar 
umumiy namuna belgilariga qarab tahlil qilinadi va taqqoslanadi. Ularga 
tola turi, mato qalinligi, iplar qalinligi va  to‘qilish yuzasining tuzilishi, 
rangi kiradi. 
Bo‘yalgan matoda bo‘yash usuliga ham e’tibor beriladi: tekis, agar u 
butunligicha bir rangga bo‘yalgan bo‘lsa, naqshli yoki bosma gulli – agar 
bir nechta rangda bo‘lsa. Bosma gulli usulda bo‘yashda tasvir va undagi 
ranglar soni bilan tavsiflanadi. 
O‘zining kimyoviy tarkibiga ko‘ra bir xil bo‘yoqqa bo‘yalmagan 
matolar rangi ko‘zga ko‘rinmas darajada farqlanishi mumkin. Ular 

---

 240 
ultrabinafsha nurlarda ko‘zga ko‘rinadigan flyuoressensiya yoki infraqizil 
nurlarda tasvirga olish orqali aniqlanadi.Solishtirilayotgan obyektlar bir 
vaqtning o‘zida bitta fotoplastinkaga tushiriladi. Olingan tasvirlarning turli 
tumanligi bo‘yoqlardagi farq borligidan dalolat beradi. Mato qalinligining 
bir xildaligi buni inkor etmaydi, zero turli bo‘yoqlar infraqizil nurlardan  
bir xil ta’sirlanishi mumkin. 
So‘ngra qirqilish joyida  yuzaki mato maydonlari va ularning tarkibiy 
tuzilishi o‘rganiladi. Bo‘linish chizig‘i bo‘ylab 1sm masofada bo‘lgan iplar 
soni aniqlanadi. Kesilgan (uzilgan) iplar ichida boshqalaridan o‘zining 
joylashishi (zichlashgan yoki siyraklashgan joylar), qalinligi, tarkibiy 
tuzilishi, rangi va rang turi bilan ajralib turadiganlari aniqlanadi va mato 
bo‘laklarini taqqoslash va qoplashda bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lishi mumkin 
bo‘lganlari ajratiladi.