M. F. Ziyoyeva 1- resðublika tibbiyot kolleji direktori

ðrofilaktik emlashlar o‘tkazilmoqda. Vaksina eðidemik o‘choqda

bo‘lgan va oldin leyshmanioz bilan og‘rimagan kishilarga qilinadi.

Nazorat savollari

1. Leyshmanioz nima?

2. Leyshmanioz tarqatuvchilariga nimalar kiradi?

3. «Leyshmanioma» nima?

403

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

4. Òeri leyshmaniozining qanday turlari farqlanadi?

5. Leyshmaniozni N.M.Mirzoyan bo‘yicha solyusurmin bilan

davolash sxemasini gapirib bering.

Òriðanosomoz (tryðanosomosis)

Kasallik qo‘zg‘atuvchilari triðanosomalardir. Òriðanosomalardan

odam uchun uch xili ðatogen hisoblanadi: Tryðanosoma gambiense

va Tryðanosoma rhodesiense Afrika triðanosomozi (uyqu kasalligi)ni

qo‘zg‘atadi va Tryðanosoma cruzi — Amerika triðanosomozi (Shagas

kasalligi)ni qo‘zg‘atadi.

Òriðanosomalar (grekcha tryðanon — ðarma va soma — tana)

tanasi ensiz (nozik), bo‘ylama bo‘lib, xivchinlar va to‘lqinsimon

membranaga ega. Òriðanosomalar tanasining uzunligi 17—28 mkm

bo‘lib, uning o‘rta qismida oval shakldagi yadrosi bo‘ladi.

Hayotining dastlabki davri ðashshaning hazm yo‘llarida, ikkin-

chisi esa — xo‘jayini organizmida o‘tadi. Umurtqali xo‘jayini (odam,

uy va yovvoyi hayvonlar) qonida aniqlanadi, kasallik tarqatuvchisi

chaqqan vaqtda ular tarqatuvchining oshqozoniga tushadi. Afrika

triðanosomozi qo‘zg‘atuvchilarining tarqatuvchilari — Glossina

turidagi qon so‘ruvchi ðashshalar yoki sese ðashshasi, Amerika

triðanosomozida esa — triatom taxtakanalari, qandala va jo‘laklardir.

Chaqqan joydan triðanosomalar qonga, limfatik tugunlarga va

limfatik tomirlarga tushadi, keyinchalik — orqa miya suyuqligiga

o‘tadi.

Bemorlarda tana harorati ko‘tarilib, terida toshmalar ðaydo

bo‘ladi.

Gambiya tiðidagi Markaziy va G‘arbiy Afrikada uchraydigan

Afrika triðanosomoziga limfatik tugunlar, ayniqsa bo‘yin, jigar va

taloq kattalashishi hamda anemiya va holsizlik xarakterlidir. Kasallik

bir necha yil davom etadi. Bu vaqtda markaziy nerv sistemasi

zararlanishi — meningoensefalit rivojlanishi natijasida ko‘ðroq uyqu

kuzatiladi. Odatda bu holat o‘lim bilan tugaydi.

Òriðanosomozning rodeziy tiði o‘tkir kechishi, uzoq vaqt davom

etadigan isitma, ichki a’zolar zararlanishining tezda  rivojlanishi

bilan farqlanadi. O‘z vaqtida davolanmasa, kasallik bemorlar kasallik

yuqtirganidan boshlab 3—9 oy ichida ikkinchi davr — uyqu davri

rivojlangunga qadar o‘lim bilan tugashi mumkin.

404

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Shagas kasalligi — og‘ir kasallik bo‘lib, bunda ichki a’zolar,

yurak mushaklari va bosh miya zararlanadi. Òana harorati ko‘tarilib,

jigar va taloq kattalashadi. Kasallik o‘tkir va surunkali shakllarda

o‘tadi, ko‘ðincha o‘lim bilan tugaydi.

Afrika triðanosomozi kasalligining boshlanishida qo‘zg‘atuvchini

kasallik yuqtirgan sese ðashshasi chaqqan joyda, ðeriferik qonda

(rodeziy tiði) yoki bo‘yin limfatik tugunlarida (gambiy tiði)

aniqlash mumkin.

Markaziy nerv sistemasining zararlanish simðtomlari ðaydo

bo‘lgan davrda ðarazitlar qonda va limfatik tugunlarda bo‘lmaydi. Bu

davrda ular orqa miya suyuqlig‘ida toðiladi.

Harakatchan triðanosomalarni aniqlash uchun natriy sitrat

bilan aralashtirilgan qon tomchisi, limfatik tugunlar ðunktati yoki

orqa miya suyuqlig‘i buyum oynasiga tomiziladi, qoðlagich oyna bilan

yoðiladi va mikroskoðda tekshiriladi. Òekshirishning Romanovskiy

bo‘yicha bo‘yalgan surtma va yirik tomchi usuli keng tarqalgan.

Òriðanosomalar tanasi osmon rangida, yadro va xivchinlari — qizil

rangga bo‘yaladi.

Mikroskoðiyada ijobiy natija olinmasa murakkabroq usul —

biologik usul qo‘llaniladi. Òekshirish materiali oq sichqonlarning teri

osti yoki mushak orasiga yuboriladi. Bu vaqtda zararlashning 2—3-

kuniyoq qonda ðarazitlar ðaydo bo‘ladi.

Kasallikning surunkali bosqichida ðarazitlar qonda juda kam

uchraydi. Bunday ðaytlarda oq sichqonlar yoki dengiz cho‘chqalari

zararlantiriladi va oziq muhitlarga ekma qilinadi, serologik usullar

qo‘llanadi.

Shaxsiy ðrofilaktikasi — ðrofilaktik ðreðaratlarni qabul qilishdan

iborat. Umumiy ðrofilaktikasi — kasallik tarqatuvchilari va ular

to‘ðlanadigan joylarda tuxumlarni yo‘q qilishdan iborat.

Nazorat savollari

1. Òriðanosomalar nima va ularning qanday tiðlari mavjud?

2. Òriðanosomozga tashxis qo‘yish usullarini gaðirib bering.

3. Òriðanosomozni biologik tekshirishni tushuntirib bering.

4. Òriðanosomozning oldini olish uchun qanday tadbirlar

o‘tkaziladi?

405

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

Lamblioz (lambliosis)

Kasallik qo‘zg‘atuvchilari — lambliyalar (Lamblia intestinalis)

vegetativ shaklda (trofozoit) uchraydi va sistalar hosil qilish

qobiliyatiga ega. Vegetativ shakli faol va harakatchan bo‘lib, ular

noksimon shaklda ko‘rinadi. Òanasining oldingi qismi to‘mtoq, orqa

qismi esa o‘tkir bo‘lib, uzunligi 9—18 mkm bo‘ladi.

Òanasining oldingi qismida so‘rg‘ich disklar mavjud. Ular 2 ta

yadro va 4 juft xivchinlarga ega. Xivchinlari qisman sitoðlazmadan

o‘tgan bo‘lib, bo‘yalganda yaxshi ko‘rinadigan ikkita bo‘ylama tutam

hosil qiladi.

Harakati xarakterli bo‘lib, ðarazit doimo o‘z o‘qi atrofida yon

tomoni bilan aylanib harakat qiladi. Preðaratda xona haroratida

lambliyalar tez nobud bo‘ladi. Oziqni butun tanasining yuzasi bilan

so‘radi. Uzunasiga bo‘linish yo‘li bilan ko‘ðayadi.

Sistalar — lambliyalarning harakatsiz shakllari hisoblanadi.

Uzunligi 10—14 mkm, oval shaklda, qobig‘i nisbatan qalin. Lugol

eritmasida sarg‘ish-qo‘ng‘ir rangga bo‘yaladi. Bo‘yalgan yetuk sistada

4 ta yadroni ko‘rish mumkin.

Lambliyalar ingichka ichakning yuqori bo‘limlarida hayot

kechiradi, so‘rg‘ich disklari yordamida vorsinkalarga yoðishib oladi.

Ular o‘t ðufagida yashay olmaydi, chunki o‘t suyuqlig‘i ta’sirida

nobud bo‘ladi. Ularning duodenal zondlash vaqtida ko‘ð toðilishi

lambliyalarning o‘n ikki barmoq ichak devorlaridan tushganligi bilan

tushuntiriladi.

Vegetativ shakllari odatda najas bilan chiqmaydi, ammo ular

ich ketganda najasda ðaydo bo‘lishi mumkin. Lambliyalar ichakning

ðastki bo‘limlariga tushganda noqulay muhitga uchraydi va u yerda

yashay olmasdan sistalarga aylanadi, ular esa odatda najas bilan

ajralib chiqadi.

Sistalar tashqi muhitda yaxshi saqlanadi, havo namligi va

haroratiga qarab tashqi muhitda bir oygacha saqlanishi mumkin.

Quritilganda tezda nobud bo‘ladi.

Odam kasallikni iflos qo‘llari, o‘yinchoqlar, oziq-ovqat mah-

sulotlari va suv orqali yuqtirishi mumkin. Sistalar ichakka tushib,

vegetativ shakllarga aylanadi. Bitta sistadan ikkita vegetativ shakl

hosil bo‘ladi.

406

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Lambliyalar keng tarqalgan bo‘lib, ayniqsa bolalarda ko‘ð uch-

raydi. Ular organizmga ko‘ð miqdorda tushganda ichak shilliq

ðardalarini mexanik ta’sirlashi va ma’lum darajada so‘rilishning

buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunda qorinda kuchli bo‘lmagan

og‘riq, qorin dam bo‘lishi (meteorizm) va quldirashi, ich kelishi-

ning buzilishi, ishtaha ðasayishi, ko‘ngil aynishi, ba’zan esa o‘ng

qovurg‘a ostida og‘riq kuzatilishi mumkin. Ayrim hollarda lambliyalar

organizmdagi boshqa ichak va o‘t yo‘llari kasalliklarining qayta

zo‘rayishiga sabab bo‘ladi.

Lambliyalarni kasallik yuqtirgan kishilarda aniqlash odatda oson.

Agar najas shakllangan holda bo‘lsa, u vaqtda surtmada mikroskoð

yordamida sistalar aniqlanadi. Lugol eritmasida bo‘yalgan surtma

ðarallel tekshiriladi.

Yangi suyuq najasda va duodenal zondlash orqali olingan mate-

rialda harakatchan vegetativ shakllarni aniqlash mumkin. Najasda

sistalarning toðilishi tashxis qo‘yish uchun yetarli tasdiq hisob-

lanadi, shuning uchun vegetativ shakllarini aniqlash maqsadida

materiallarni tekshirishning hojati qolmaydi. Ammo ko‘ð hollarda

koðroskoðiya usuli va duodenal zondlash usullarini birga olib borish

lambliozning aniqlash chastotasi (soni)ni oshiradi.

Profilaktikasi boshqa ichak invaziyalari ðrofilaktikasi bilan bir

xildir.

Nazorat savollari

1. Lamblioz qo‘zg‘atuvchilari — lambliyalar haqida gaðirib

bering.

2. Duodenal zondlashda lambliyalar uchrashi mumkinmi?

3. Ichakning qaysi bo‘limida lambliyalar sistalarga aylanadi va nima

uchun?

4. Lamblioz klinikasi va tashxisi haqida gaðirib bering.

Òrixomonoz (trichomonosis)

Kasallik qo‘zg‘atuvchilari — trixomonadalardir. Odam organiz-

mida trixomonadalarning uch turi ðarazitlik qiladi: Trishomonas

hominis — yo‘g‘on ichakda; Trishomonas tenax — og‘iz bo‘sh-

lig‘ida; Trishomonas vaginalis — siydik-tanosil (qin) yo‘llarida.

407

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

Ichak trixomonadasi noksimon shaklda bo‘lib, tanasining uzun-

ligi 8—20 mkm ga teng. Òanasining oldingi qismi (uchi)dan odatda 5

ta xivchin chiqadi. Òanasining bitta tomonidan butun uzunligi

bo‘ylab to‘lqinsimon membrana joylashgan, uning tashqi qirrasidan

nozik ið o‘tgan bo‘lib, u xivchin shaklida erkin turadi. Bo‘yalganda

sitoðlazmasida yadro va o‘q ið, ya’ni aksostil ko‘rinadi.

Òrixomonadalar tartibsiz faol harakat qiladi. Oldinga harakat

qilish bilan birga o‘z o‘qi atrofida aylanma harakat qila oladi.

Membranasi trixomonada harakati ðasaygan yoki to‘xtagandagina

tanasining bir tomonida tebranib turuvchi ðarda tarzida ko‘rinishi

mumkin.

Bo‘linish yo‘li bilan ko‘ðayadi. Sistalar hosil qilmaydi. Odam

yo‘g‘on ichagida hayot kechiradi. Ko‘ð miqdorda ich ketganda suyuq

najasda aniqlanadi. Ayniqsa bolalarda yo‘g‘on ichak kasalliklari

rivojlanganda yoki ular kechganda asoratlar kuzatilganda ma’lum rol

o‘ynaydi.

Og‘iz trixomonadasi tuzilishiga ko‘ra ichak trixomonadasiga

o‘xshaydi, uning uzunligi 6—13 mkm bo‘lib, tebranib turuvchi

membranasi tana oxirigacha yetib bormaydi va sista hosil qilmaydi.

Patogenlik ahamiyati to‘la tasdiqlangan bo‘lmasa-da, og‘iz

bo‘shlig‘i va tishlarning har xil kasalliklari (gingivit, ðaradontoz,

tishlar kariyesi)da juda ko‘ð uchrashi aniqlangan. Òrixomonadalar

o‘ðka kasalligi bilan kasallangan bemorlar balg‘amida hamda jarrohlik

yo‘li bilan olib tashlangan bronxoektazlar va o‘ðka abssesslarida

toðiladi. Bularning hammasi og‘iz trixomonadalarini aniqlash

uchun stomatologik va teraðevtik muassasalarda laboratoriya usullarini

keng qo‘llashni taqozo etadi.

Òrixomonadalar nativ yoki bo‘yalgan surtmalar hamda og‘iz

bo‘shlig‘idan — tishlar, milklar, yallig‘lanish va yiringli o‘choq-

lardan qirib olingan materiallarni, bronxial shilimshiq va balg‘amni

mikroskoðiya qilganda toðiladi. Oziq muhitlarga ekma qilish usullarini

qo‘llaganda trixomonadalarning toðilish chastotasi yanada oshadi.

Siydik-tanosil (qin) trixomonadasi noksimon tuzilishga ega

bo‘lib, uzunligi 14—30 mkm bo‘ladi. Òanasining oldingi uchida 4 ta

xivchin va to‘lqinlanib turuvchi membrana joylashgan, bu membrana

tananing o‘rta qismigacha yetib boradi. Òanasining oldingi uchiga

yaqin joyda yadro joylashgan. Butun tanasi bo‘ylab o‘q iði (aksostil)

408

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

o‘tadi hamda orqa uchining oxirida bo‘rtib chiqqan tikansimon

shaklda tugaydi. Sitoðlazmada vakuolalar mavjud.

Sista hosil qilmaydi va atrof-muhitda tez nobud bo‘ladi. Ayniqsa

ayollarda siydik va jinsiy yo‘llar ðatologiyasida ma’lum rol o‘ynaydi.

Ko‘ðincha erkaklarda uzoq vaqt davom etadigan belgilarsiz tashuv-

chanlik uchraydi. Asosiy kasalliklaridan biri — siydik va tanosil

yo‘llari trixomonozidir, uning asosiy belgilari qichishish, og‘riq va

seroz-yiringli ajratma (oqsil)lardir.

Òrixomonadalarning bu turi jinsiy yo‘l bilan yuqadi. Ular ichak-

dan qinga o‘tib, kasallik chaqirishi mumkin emas, chunki siydik-

tanosil trixomonadalari bilan ichak trixomonadalari har xil turlarga

mansub bo‘lib, ular hayot kechirishi uchun turli xil sharoitlar

talab etiladi.

Òashxis nativ va Romanovskiy usulida bo‘yalgan ðreðaratlarda

trixomonadalar toðilgan vaqtdagina tasdiqlanadi. Ular siydik-tanosil

yo‘llaridan ajralib chiqqan ajratmalar va kateter bilan olingan siydik

cho‘kmasi (sentrifuga yo‘li bilan olinadi)dan tayyorlanadi.

Mikroskoðiyaning ijobiy bo‘lmagan natijalari kuzatilgan ko‘ð

hollarda (tashuvchanlikka gumon qilinganda, davolash tugagandan

keyin nazorat uchun va hokazolar) oziq muhitlarga ekma qilinadi va

serologik usullardan foydalaniladi.

Nazorat savollari

1. Òrixomonadalarning asosiy turlarini sanab bering.

2. Òrixomonadalar odam organizmining qaysi qismida hayot

kechiradi?

3. Siydik-tanosil (qin) trixomonadasi qanday yuqadi?

4. Òashxis qo‘yishda qanday usullardan foydalaniladi?

Sðoralilar qo‘zg‘atadigan kasalliklar

Sðoralilarda ko‘ðayishning jinsiy siklida erkak hamda urg‘ochi

jinsiy hujayralarning qo‘shilishi natijasida sðora (sista) hosil bo‘ladi,

unda sðorozoitlar shakllanadi. So‘ngra turli xil yo‘llar bilan sðo-

rozoitlar bir xo‘jayinidan boshqasiga o‘tadi.

409

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

Bezgak (malaria)

Bezgak  — o‘tkir ðrotozoy kasallik bo‘lib, isitma xurujlari,

anemiya, jigar hamda taloq kattalashishi bilan kechadi.

Etiologiyasi. Odamda 4 xil qo‘zg‘atuvchilar bezgak kasalligini

chaqiradi: Plasmodium falciðarum — troðik bezgak qo‘zg‘atuv-

chisini, Plasmodium vivax — uch kunlik bezgak (vivaks-bezgak)

qo‘zg‘atuvchisini, Plasmodium ovale — ovale bezgak qo‘zg‘atuvchisi

va Plasmodium malariae — to‘rt kunlik bezgak qo‘zg‘atuvchisini

chaqiradi.

Bezgak ðlazmodiylari ikki bosqichda, ya’ni: jinsiy yo‘l bilan

(sðorogoniya), kasallik tarqatuvchi — Anoðheles turidagi bezgak

chivinlari organizmida va jinssiz yo‘l bilan (shizogoniya, grekcha

schizen — bo‘linmoq) odam organizmida ko‘ðayadi. Anoðheles

turidagi bezgak chivinlarining faqat urg‘ochilarigina qon so‘ruvchi

chivinlar hisoblanadi, chunki erkak chivinlar o‘simlik shirasi bilan

oziqlanadi.

Sðorogoniya. Kasal odamni chivin chaqqanda chivin oshqozoniga

erkak (mikrogametositlar) va urg‘ochi (makrogametositlar) jinsiy

hujayralari tushadi. Gametositlar rivojlanish jarayonida gametalarga

aylanadi, bunda mikrogametalar xivchinlarni chiqaradi, ular

hujayradan ajralib, makrogametalarga kiradi va ularni urug‘-

lantiradi, natijada zigota hosil bo‘ladi. Zigota esa ovokinetaga aylanadi

va chivin oshqozonining shilliq osti qavatiga kiradi va u bir necha

marta bo‘linish jarayonida oosista va sðorosistaga aylanadi. Sðorosista

buzilishi natijasida 10000—15000 va undan ham ortiq sðorozoitlar

chiqib, chivinning so‘lak bezlarida to‘ðlanadi. Shu vaqtdan boshlab

chivin yuqumli hisoblanadi, chunki u chaqqan so‘laklari orqali

sðorozoitlar odam organizmiga tushadi. Sðorozoitlar chivin orga-

nizmida 2—2,5 oy saqlanadi.

Shizogoniya. Bezgak qo‘zg‘atuvchisi odam organizmiga chivin

chaqqan vaqtda sðorozoitlar shaklida tushadi. Qon oqimi bilan ular

jigar ðarenximasi hujayralariga boradi. U yerda esa ularning bo‘linishi

— to‘qima shizogoniyasi kuzatiladi. Bu rivojlanish sikli bezgakning

yashirin davri hisoblanadi. Òo‘qima shizogoniyasi natijasida sðoro-

zoitlar to‘qima shizontlariga aylanadi, ular o‘sadi va ko‘ð marta

bo‘linib, katta miqdorda, ya’ni uch kunlik va ovale bezgakda 10000—

15000 tagacha, troðik bezgakda esa har bir shizontdan — 40000—

410

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

50000 tagacha to‘qima merozoitlari hosil bo‘ladi. Òo‘qima mero-

zoitlari jigar hujayralaridan qonga tushadi hamda eritrositlar ichiga

kiradi, u yerda ularning keyingi rivojlanish (eritrositar shizo-

goniya) va ko‘ðayish sikli kuzatiladi. Eritrositni shizont deyarli

to‘ldiradi, to‘liq yetilgandan keyin u yoriladi va merozoitlarga

ðarchalanadi, ular yana sog‘lom eritrositlarga kiradi. Bu bemorda

bezgak xurujiga sabab bo‘ladi. Eritrositar rivojlanish sikli davomiyligi

Plasmodium falciðarum uchun – 48 soat, Plasmodium vivax uchun

— 48 soat, Plasmodium ovale uchun — 48 soat, Plasmodium

malariae uchun esa 72 soatni tashkil qiladi. Bu bezgak hurujining

har xil muddatlarini belgilaydi.

Qo‘zg‘atuvchi rivojlanishining bir necha jinssiz sikllaridan so‘ng

bemor qonida merozoitlardan jinsiy hujayralar — gametositlar

(erkak — mikrogametositlar va urg‘ochi — makrogametositlar) hosil

bo‘ladi. Yetuk yoshga yetgan eritrositlar ðarchalangandan keyin ular

qon ðlazmasiga tushadi. U yerda ular chivin organizmiga tushmasa

nobud bo‘ladi. Chivin oshqozonida ularning urug‘lanishi va keyingi

rivojlanishi (sðorogoniya) kuzatiladi.

Eðidemiologiyasi. Infeksiya manbai bezgak bilan kasallangan

bemor yoki sog‘lom gameta tashuvchi hisoblanadi. Infeksiya tashuv-

chilar Anoðheles tiðidagi 50 dan ortiq chivinlar turi hisoblanadi.

Chivinlar suv bosgan o‘tloqlarda, ko‘llarda, hovuzlarda, botqoq-

liklar va suv omborlarida hayot kechirishi mumkin. Chivinlar

tuxumlarini oqmaydigan yoki juda sekin oqadigan suv havzalariga

qo‘yadi. Chivin organizmida bezgak ðlazmodiylari +15°C dan

oshadigan tashqi muhitning doimiy haroratidagina rivojlanishi

mumkin. Plazmodiylar yetilishi uchun +20°C oðtimal tashqi haro-

rat yetarli. Bu haroratda sðorogoniya 7—8 kun davomida 17°C ga

yaqin haroratda esa 35—40 kundan keyin yakunlanadi.

Gameta tashuvchi kishi qonini so‘rgan chivin organizmida bezgak

ðlazmodiysi rivojlanishning to‘la davrini o‘taydi. Shundan keyingina

chivin yuqumli hisoblanadi. Odam kasallikni uni infeksiya yuqtirgan

chivin chaqqanidan keyin, hamda unga bezgak kasalligi bilan og‘rigan

bemor qonini quyganda yuqtiradi. Homila bachadon ichidayoq

infeksiya yuqtirishi ham mumkin.

Bezgakka moyillik yuqori, ayniqsa bolalarda, ular endemik

tumanlarda asosiy bemorlar kontingentini tashkil qiladi.

Ma’lum endemik o‘choqqa odamlarga yuqadigan mahalliy bez-

gakdan tashqari, bezgak kasalligi keng tarqalgan mamlakatlardan

411

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

kelgan kishilar orqali ham kasallik kirib kelishi mumkin. Bizning

mamlakatimizga bezgak kasalligi chetdan kirib keladi.

Patogenezi va ðatologik anatomiyasi. Chivindan infeksiya tabiiy

yo‘l bilan o‘tganda bezgak sðorozoit infeksiya hisoblanadi. Homilaga

ona qornida o‘tganda yoki qon quyish orqali sog‘lom kishiga yuqqanda

shizont infeksiya rivojlanadi, chunki organizmga sðorozoitlar emas,

shizontlar kiradi. Shizont bezgak qisqa yashirin davr bilan xarak-

terlanadi. Sðorozoit infeksiyada yashirin davrning davom etishi

ðarazit turiga bog‘liq. Kasallik boshlanishida to‘qima shizontlari ayrim

ðorsiyalar tarzida qonga tushganda va qonda har xil bosqichlarda

bo‘lgan ðarazitlarning bir necha bor rivojlanishi vaqtidagi o‘zga-

rishlar noto‘g‘ri tiðdagi isitmaga sabab bo‘ladi. Keyinchalik ðarazitlar

sinxron rivojlanadi va bezgak xurujsimon tus oladi. Zararlangan

eritrositlar ko‘ðlab ðarchalangan vaqtda eritrositlar shizontlarining

bo‘linishi tufayli ðarazitlarning qonga tushishidan xuruj yuzaga

keladi. Bunday holat shunday belgilanadiki, bunda uch kunlik,

troðik va ovale bezgakda xurujlar har 48 soatda, to‘rt kunlikda esa

72 soatdan so‘ng takrorlanadi. Xuruj — bu qon oqimiga tushadigan

ko‘ð miqdordagi bezgak ðigmentlari va eritrositlar yorilishi natijasida

ajraladigan boshqa almashinuv mahsulotlariga qarshi organizm

reaksiyasidir. Eritrositlarning ko‘ðlab ðarchalanishi natijasida

anemiya rivojlanadi. Jigar hamda taloqning kattalashishi limfoid va

retikular hujayralarning kuchli ko‘ðayishi natijasidir. Bezgak

komasining  vujudga  kelishi  miyada  qon  aylanishining buzilishi

bilan tushuntiriladi. Òomirlar endoteliysi funksiyasining buzilishi

natijasida zararlangan eritrositlar ushlanib qoladi, yoðishadi va

ðarchalanadi, staz rivojlanadi va kaðillarlarda ðrobka (tiqin) vujudga

keladi.

Gemoglobinuriyali isitma gemoliz bilan bog‘liq va eritrositlarda

tug‘ma ravishda G—6—FDG fermenti  bo‘lmagan bemorlarda

rivojlanadi. Ferment yetishmasligi eritrositlarga nisbatan himoya

rolini bajaradigan glutatsion yetishmasligiga sabab bo‘ladi. Natijada

bezgakni davolashda ishlatiladigan qator ðreðaratlar, masalan xinin

va boshqalar ta’sirida eritrositlar tomirlar ichida ko‘ð miqdorda

gemolizga uchraydi.

Bezgakdan o‘lgan kishilarning ðarenximatoz a’zolarini tekshir-

ganda jigarda, taloqda, limfatik tugunlarda va ilikda bezgak ðigmentlari

aniqlanadi; bezgak ðigmenti yig‘ilishi tufayli jigar va taloq kulrang

412

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

bo‘ladi. Òaloq kattalashgan va qattiqlashgan bo‘lib, unda ko‘ðincha

nekrotik o‘choqlar aniqlanadi. Ko‘ðincha miokardda og‘ir distrofik

o‘zgarishlar va endokardga qon quyilishlar kuzatiladi. Ko‘ðincha

buyrakda degenerativ o‘zgarishlar, ularning kaðsulasi yoki buyrak

jomiga qon quyilishlar aniqlanadi.

Bezgak komasidan o‘lgan kishilar miyasini gistologik tekshirganda

qon kaðillarlarini yoðib tashlagan ko‘ð miqdordagi ðlazmodiylar

aniqlanadi. Staz va mayda qon tomirlariga qon quyilishlar kuzatiladi.

Klinikasi. Yashirin davr troðik bezgakda — 8—10 kun, uch

kunlik bezgakda va ovale bezgakda — 10—12 kun va to‘rt kunlik

bezgakda — 20—25 kun davom etadi.

Bezgak bilan birinchi marta kasallanganda kasallik boshida isitma

noto‘g‘ri tiðda bo‘lishi mumkin va bir necha kun o‘tgandan keyin-

gina xurujlar to‘g‘ri almashina boshlaydi. Bezgak uchun 1—3 soat

davom etadigan et uvushishi, tananing qizib ketishi (6—8 soat) va

terlash bilan kechadigan xuruj xarakterlidir. Bezgak bilan og‘rigan

bemorda isitma xuruji kunning har xil vaqtlarida kuzatilishi mum-

kin, lekin ko‘ðincha u ertalab yoki tunda qayd etiladi. Avval kuchli