M. F. Ziyoyeva 1- resðublika tibbiyot kolleji direktori

meningoensefalit belgilari oldingi o‘ringa chiqadi. Baland isitma,

kuchli bosh og‘rig‘i, talvasa, qusish, gallusinatsiya, bosh suyagi

nervlari falaji va meningeal belgilar kuzatiladi. Kasallik og‘ir kechib,

o‘lim bilan tugashi mumkin.

Òifga oid shakli o‘tkir boshlanishi, isitma chiqishi, butun tanada

ðaðulasimon toshmalar ðaydo bo‘lishi, jigar va taloq kattalashishi

bilan xarakterlanadi. O‘tkir toksoðlazmozning ensefalitik va tifga oid

shakllarga bo‘linishi shartli xarakterga ega; chunki ko‘ðincha tifga oid

shaklida ensefalit belgilari qayd etiladi. Bu vaqtda kasallikning aralash

shakli haqida so‘z yuritiladi.

422

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Surunkali toksoðlazmoz asta-sekin rivojlanadi. Bemor umumiy

holsizlik, ishtaha ðasaygani, uyqu buzilgani, qo‘zg‘aluvchanlik,

bosh og‘rig‘i, yurak sohasida, mushak va bo‘g‘imlarda og‘riq va

ayrim hollarda esa ko‘rish faoliyati buzilganidan shikoyat qiladi.

Òekshirganda deyarli barcha bemorlarda subfebrilitet aniqlanadi va

bunday isitma oylar davomida kuzatilishi mumkin. Ko‘ð uchraydigan

belgilardan biri — limfadenoðatiyadir. Bunda ðeriferik — bo‘yin,

ensa, qo‘ltiq osti va chov limfatik tugunlari bilan bir qatorda

mezenterial limfatik tugunlar ham kattalashadi. Jigar kattalashib,

biroz og‘riydi. Ayrim hollarda taloq kattalashadi. Ko‘ðincha tokso-

ðlazmoz miozit — mushaklarda og‘riq bilan kechadi. Artralgiyalar

uchraydi. Yurak-qon tomirlarda giðotoniya, taxikardiya, yurak

chegaralarining chaðga kengaygani, yurak tonlari bo‘g‘iqligi va EKG

da miokardit belgilari qayd etiladi. Surunkali toksoðlazmozda nafas

a’zolarida o‘zgarishlar bo‘lmaydi.

Ishtaha ðasayadi, og‘iz quriydi, ko‘ngil ayniydi, oshqozon

sohasida og‘riq kuzatiladi, meteorizm va qabziyat, ba’zan oriqlab

ketish hollari aniqlanadi.

Ko‘z tomirlari traktining yallig‘lanishi va ko‘rish fokusining

o‘zgarishi, nerv sistemasida  ensefalit holatlari va eðileðtik xurujlar

uchraydi.

Latent toksoðlazmozda hatto ðuxta klinik tekshirganda ham

toksoðlazmoz belgilarini aniqlab  bo‘lmaydi. Ularga serologik reak-

siyalar yoki teri ichiga toksoðlazmin yordamida qo‘yiladigan

sinamalar orqali tashxis qo‘yiladi.

Òug‘ma toksoðlazmoz orttirilgan toksoðlazmoz kabi o‘tkir

kasallik tarzida o‘tadi yoki kasallikning boshlanishidanoq surunkali

tus olishi mumkin.

Òug‘ma toksoðlazmozning o‘tkir shakli og‘ir va tarqalgan kasallik

tarzida kechadi. Kuchli rivojlangan umumiy intoksikatsiya, baland

isitma, ekzantema (toshmalar), ichki a’zo va nerv sistemasining

o‘zgarishlari xarakterli. Òoshmalar qo‘l-oyoqlarga va qorinning ðastki

qismiga ko‘ðroq toshadi. Ular bir necha kundan 2 haftagacha

saqlanishi mumkin. Ko‘ðincha jigar zararlanadi, bunda uning

o‘lchami kattalashadi, teri qoðlamlari sarg‘ayadi. Òaloq va ðeriferik

limfatik tugunlar kattalashadi. Bular bilan bir qatorda, ensefalit

rivojlanadi. Bunda tonik va klonik talvasalar, oyoq-qo‘llar ðarezi yoki

falaji kuzatiladi.

423

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

Òug‘ma toksoðlazmozning surunkali shaklida bemorda vaqti-vaqti

bilan qayta zo‘rayib turadigan umuminfeksion simðtomlar va ko‘z

hamda nerv sistemasining zararlanish simðtomlaridan ong rivoj-

lanishining ðasayishi, ðarezlar, falajlar, eðileðtik xurujlar va

xorioretinitlar kuzatiladi.

Òug‘ma toksoðlazmozda infeksion jarayon ðasayganidan so‘ng

mikrosefaliya va ong rivojlanishining orqada qolishi kabi belgilar

doimiy saqlanib qolishi mumkin.

Òashxisi. Òoksoðlazmoz avvalo kasallikning klinik ko‘rinishlari va

a’zo hamda sistemalarning maxsus tekshirishlaridan EKG, ko‘z

tubini ko‘zdan kechirish, bosh suyagi va zararlangan mushaklarni

rentgenografiya qilish natijalariga asoslangan holda aniqlanadi.

Òoksoðlazmozga gumon qilinganda qon, orqa miya suyuqlig‘i,

limfatik tugunlar ðunktati hamda o‘likdan olingan yoki bioðsiya

materiallari tekshiriladi. Òoksoðlazmalar Romanovskiy usulida

bo‘yalgan surtmalarda, to‘qimalarning gistologik kesmalari va oq

sichqonlar bilan qo‘yiladigan biologik sinamalarda aniqlanadi.

Serologik reaksiyalardan KBR, PGAR, immunoflyuores-

sentlanuvchi antitelolar usuli, ðresiðitatsiya reaksiyasi, bo‘yovchi

moddalar bilan qo‘yiladigan Seybin — Feldman reaksiyasi va

boshqalar qo‘llanadi.

Òoksoðlazmin bilan teri ichiga qo‘yiladigan sinama keng tarqalgan.

Agar 0,1 ml toksoðlazmin yuborilgan joyda 10 mm dan kam

bo‘lmagan (20 mm dan ko‘ð bo‘lsa o‘ta ijobiy hisoblanadi) giðe-

remiya va teri infiltratsiyasi kuzatilsa va u 48 soatdan keyin kamaysa,

sinama ijobiy hisoblanadi. Sinama odatda kasallikning 4-haftasidan

boshlab ijobiy bo‘la boshlaydi va ko‘ð yillar davomida saqlanib qolishi

mumkin. Shuni ham ta’kidlash kerakki, 20—30% sog‘lom kishilar

va qo‘shimcha kasalligi  bo‘lgan bemorlarda toksoðlazmozga ijobiy

reaksiyalar kuzatilishi mumkin. Shuning uchun serologik reak-

siyalar va teri ichiga qo‘yiladigan sinamalarni baholashda ehtiyot

bo‘lish zarur. Jarayonning faolligini aniqlash uchun toksoðlazmin

bilan qo‘yiladigan titratsiyali sinamadan foydalaniladi, bunda teri

ichiga 1:10, 1:100, 1:1000, 1:10000, 1:100000 nisbatlarda eritilgan

toksoðlazminlarning har biridan 0,1 ml dan yuboriladi. Faol

jarayonda 1:100000 gacha va undan ham yuqori nisbatlarda reaksiya

aniqlanadi. Bu sinama davolashda toksoðlazminning ishchi miqdorini

aniqlash uchun ham xizmat qiladi.

424

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Davolash.  O‘tkir toksoðlazmozni etiotroð davolash uchun

xloridin sulfadimezin bilan birga qo‘llanadi. Xloridin 0,025 g dan

kuniga 2–3 mahal va sulfadimezin sutkasiga 2—4 g dan 5—7 kun

davomida beriladi. 7–10 kun interval bilan 3 kurs o‘tkaziladi. Bu

ðreðaratlar tetrasiklin guruhidagi antibiotiklar bilan almashtirib

ishlatilishi mumkin.

Òoksoðlazmozning surunkali shakllarida komðleks teraðiya

yaxshi natijalar beradi. Avval 7–10 kun davomida etiotroð ðreða-

ratlardan tetrasiklin guruhidagi antibiotiklar, delagil va boshqalar

nosðetsifik desensibilizatsiyalovchi ðreðaratlardan diðrazin, dimed-

rol, suðrastin va uncha katta bo‘lmagan miqdorda kortikosteroidlar

bilan birga buyuriladi. Vitaminlar va umumquvvat bo‘luvchi modda-

lar tayinlanadi. Albatta toksoðlazmin yordamida sðetsifik immuno-

teraðiya – vaksinoteraðiya kursi o‘tkaziladi. Buning uchun avval

toksoðlazminning ishchi eritmasi (katta bo‘lmagan teri reaksiyasiga

sabab bo‘ladigan eng kam eritilish miqdori) aniqlanadi. Davolash

uchun tanlangan toksoðlazmin teri ichiga 1-kuni 0,1 ml 3 ta joyga,

2-kuni – 4 ta inyeksiya 0,1 ml dan 4 ta joyga, so‘ngra har kuni bir

inyeksiyadan qo‘shib borgan holda 10 ta inyeksiyagacha yetkaziladi.

Bu davolashning 8-kuniga to‘g‘ri keladi. Òoksoðlazmin orga-

nizmning himoya immun reaksiyalarini kuchaytiradi.

Artralgiyalar va miozitlarda fizioteraðiya buyuriladi.

Homiladorlikning boshlanishida, ya’ni birinchi 3 oyida kimyo-

ðreðaratlarni tayinlash qat’iyan man qilinadi, chunki ular ta’sirida

nogironliklar (teratogen ta’siri) kuzatilishi mumkin. Òeri ichiga

qo‘yilgan sinama bo‘yicha toksoðlazmozga ijobiy reaksiya kuzatilsa-

yu, lekin kasallikning klinik belgilari uchramasa, homiladorlarni

toksoðlazmoz bo‘yicha davolash shart emas.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Infeksiya

ðrofilaktikasi uy hayvonlari orasida toksoðlazmoz bilan kurashish,

shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish, bundan tashqari xom go‘sht

qiymalari hamda yetarlicha termik ishlanmagan go‘shtli ovqatlarni

iste’mol qilish (tatib ko‘rish)ni man etish kabilarni o‘z ichiga oladi.

Òug‘ma toksoðlazmoz ðrofilaktikasida ayniqsa bu qoidalarga ayollar

homiladorlik vaqtida qat’iy rioya qilishlari shart. O‘choqda tadbirlar

o‘tkazilmaydi.

425

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

Nazorat savollari

1. Odamga toksoðlazmoz qanday yuqadi?

2. Homiladorlik vaqtida toksoðlazmoz qanday asoratlarga olib

kelishi mumkin?

3. Orttirilgan toksoðlazmozning qanday klinik shakllarini bilasiz?

4. Surunkali toksoðlazmoz haqida gaðirib bering.

5. Òoksoðlazmin yordamida o‘tkaziladigan «titratsion sinama»

nima?

6. Òoksoðlazmozning surunkali shakllarini qanday davolash

mumkin?

7. Òoksoðlazmoz ðrofilaktikasi qanday tadbirlarni o‘z ichiga oladi?

Sarkosistoz (sarcocystosis)

Qo‘zg‘atuvchilari — sarkosistalardir. Odam ikki turdagi sarkosis-

talarning oxirgi xo‘jayini hisoblanadi: Sarcocystis hominis va Sarco-

cystis suihominis (grekcha sarc — go‘sht degan ma’noni anglatadi).

Sarkosistalar jinsiy yo‘l bilan odam ingichka ichagining shilliq

qavatida ko‘ðayadi. Bunda yetilgan sðorosistalar hosil bo‘lib, ular

najas bilan ajraladi. Sðorosistalar 12—16 mkm kattalikka ega, tashqi

muhitda yaxshi saqlanadi.

Oraliq xo‘jayinlari hisoblangan yirik shoxli hayvonlar (Sarco-

cystis hominis ning oraliq xo‘jayinlari) va cho‘chqalar (Sarcocystis

suihominis ning oraliq xo‘jayinlari) sðorozitlarni yutganda ular

ichakda sðorosistalardan ajralib, qon orqali ko‘ndalang-targ‘il

mushaklarga kiradi. Bu yerda jinssiz ko‘ðayish sikli bo‘lib o‘tadi.

Sarkosistalar mushak tolalarida bo‘ylama joylashadi. Ular uzunchoq,

ba’zan 5 sm gacha kattalikda bo‘lib, nozik ðarda bilan qoðlangan.

Odam kasallikni yetarlicha termik ishlanmagan sarkosistalar

bo‘lgan mol yoki cho‘chqa go‘shtini iste’mol qilganda yuqtiradi.

Ichak sarkosistozi klinikasi ishtaha ðasayganligi, ko‘ngil aynishi,

qorin dam bo‘lishi, qorinda og‘riq va ich ketishi bilan xarakterlanadi.

Cho‘chqa go‘shti bilan zararlanganda kasallik klinikasi yaxshi seziladi.

Kasallik infeksiya tushgan go‘shtni yegandan 3—8 soat o‘tgach

boshlanadi va bir necha kundan 3 haftagacha davom etishi mumkin.

426

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Mushak sarkosistozi odatda belgilarsiz kechadi, ayrim hollarda

miozit, mialgiyalar va terida allergik toshmalar kuzatiladi. Bu vaqtda

qon tekshirilganda eozinofiliya aniqlanadi.

Òashxis qo‘yish uchun bemor najasi tekshiriladi. Yangi ajralgan

najasda sðorosistalar uchraydi. Sðorosistalar kasallik yuqtirgandan

keyin 9-kundan boshlab najasda ðaydo bo‘ladi. Ularning eng ko‘ð

miqdori 14—22-kuni kuzatiladi. Sðorosistalar najasda uzoq vaqt

saqlanmaydi.

Mushak sarkosistozi tashxisi uchun bioðsiya o‘tkaziladi va

zararlangan o‘choqdan olingan surtma va gistologik kesmalar

tekshiriladi. Bulardan tashqari, tashxis uchun mushaklarni triðsin

bilan ðarchalash usullari ham keng qo‘llanadi.

Profilaktikasi boshqa ðrotozoy invaziyalaridagi kabi o‘tkaziladi.

Nazorat savollari

1. Sarkosistoz qo‘zg‘atuvchilari — sarkosistalarning qanday

turlarini bilasiz?

2. Odam sarkosistozni qanday yuqtiradi?

3. Mushak sarkosistoziga qanday qilib tashxis qo‘yiladi?

4. Sarkosistoz ðrofilaktikasi qanday o‘tkaziladi?

Koksidioz (coccidiosis)

Qo‘zg‘atuvchilari — koksidiyalardir (lotincha coccus — yuma-

loq). Odamda koksidiyalarning bitta turi — Isosðord belli ðarazitlik

qiladi.

Koksidiyalar jinssiz va jinsiy yo‘l bilan rivojlanadi. Ingichka ichak

shilliq qavati eðitelial hujayralarida ko‘ðayadi.

Kasallik yuqtirgan odam najasi bilan oosistalar ajraladi. Ular

rangsiz tiniq ko‘rinishda bo‘lib, 20—30 mkm uzunlikka ega va ðarda

bilan qoðlangan. Oosistalar ovalsimon shaklda bo‘lib, yangi ajralgan

najasda ular yetilmagan holda uchraydi. Xona haroratida 2—3 kun

davomida ko‘ndalangiga bo‘linadi va ikkita 12—14 mkm uzunlikdagi

sðorosistalar hosil bo‘ladi.

Òashqi muhitda oosistalar bir necha oy saqlanadi. Odam yetilgan

oosistalarni ifloslangan suv va ovqatlar bilan yutganda ichakda

427

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

ulardan sðorozoitlar ajraladi. Sðorozoitlar ichak devorlari hujay-

ralariga kiradi va u yerda rivojlana boshlaydi.

Koksidiyalar eðiteliy hujayralarida rivojlanib, ularni ðarchalaydi

va yallig‘lanish vujudga keladi. Ba’zi hollarda ingichka ichak shilliq

qavatida yaralar va eroziyalar ðaydo bo‘ladi.

Kasallikning yashirin davri 6 kundan 10 kungacha davom etadi.

Kasallik o‘tkir boshlanib, bosh og‘rig‘i, holsizlik, ko‘ngil aynishi

va qorindagi og‘riq bezovta qiladi. Òana harorati ko‘tarilishi mumkin.

Koksidioz enterit va enterokolit shakllarida o‘tadi. Kasallik odatda

sog‘ayish bilan yakunlanadi.

Koksidiyalarning oosistalari najasni mikroskoðiya qilganda va

ba’zida bemorlarni duodenal zondlashda aniqlanadi. Ularni aniqlash

uchun boyitish usullaridan ham foydalaniladi.

Shuni esda tutish kerakki, kasallikning o‘tkir shaklida oosistalar

bo‘lmaydi. Ular najasda kasallikning 10-kunidan keyin, ya’ni

sog‘ayish bosqichida klinik belgilar ðasayganda ðaydo bo‘ladi. Najas

bu vaqtga kelib shakllangan holda bo‘ladi va shuning uchun odatda

uni laboratoriya usulida tekshirilmaydi.

Oosistalar toðilganda fekaliyalar 2—3 kun davomida Petri

kosachalariga joylashtiriladi va unga natriy dixromatning 2% li

eritmasi quyiladi. Keyingi mikroskoðiya va yetilgan oosistalarning

toðilishi tashxis qo‘yishda qo‘zg‘atuvchi turini aniqlash imkonini

ham beradi.

Koksidioz ðrofilaktikasi boshqa o‘tkir ichak infeksiyalarining

oldini olishga o‘xshaydi.

Nazorat savollari

1. Koksidiyalar ichakda qanday o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi?

2. Koksidioz kasalligi qanday kechadi?

3. Koksidioz tashxisi va uning ðrofilaktikasi haqida gaðirib bering.

Pnevmosistoz (ðneumocystosis)

Qo‘zg‘atuvchisi — ðnevmosista  (ðneumocystis carinii) oval

shaklida bo‘lib, kattaligi 2—3 mkm ga teng. Bo‘linish yo‘li bilan

ko‘ðayadi, avval qobiq ostidan teng ikkiga bo‘linadi, so‘ngra esa

428

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

qobiqning o‘zi ham bo‘linadi. Bir necha bo‘linishlardan keyin ayrim

trofozoitlardan sðoragoniyalar rivojlanadi, ya’ni jinsiy ko‘ðayish

sikli boshlanadi. Òrofozoitning ðarazitar tanachalari kattalashadi,

sistalar devori shakllanadi va yadro 2, 4 va 8 ta yadrolarga bo‘linadi.

Natijada sðorosista hosil bo‘ladi, unda 8 ta ovalsimon yoki noksimon

sðora joylashadi, har bir sðoraning kattaligi 1—2 mkm ga teng.

Sistalar diametri 10 mkm ga yaqin bo‘ladi. Romanovskiy usulida

bo‘yaganda ðnevmosistalar binafsha rangga, yadro esa — to‘q ko‘k

rangga bo‘yaladi.

Infeksiya manbai — odam, qo‘ylar, itlar va kemiruvchilar

hisoblanadi. Pnevmosistalar bronxial shilliq tomchilari, so‘lak va

balg‘am bilan ajraladi. Asosan — havo-tomchi yo‘li bilan, ba’zan esa

transðlatsentar yo‘l bilan ham yuqadi.

Parazitlar o‘ðka alveolalarida joylashib alveolalar orasidagi

to‘siqlarni zararlaydi va surunkali interstitsial ðnevmoniyaga sabab

bo‘ladi. Alveolalar va bronxiolalar ko‘ðiksimon massa bilan to‘ladi,

natijada gaz almashinuvi buzilib, kislorod yetishmovchiligi kuza-

tiladi.

Yashirin davr 30 kundan 3 oygacha davom etadi. Kasallik avj

olganda tana harorati subfebril ko‘rsatkichda bo‘ladi. Bu davrda

surunkali ðnevmoniya belgilari kuzatiladi. Quruq yo‘tal, nafas

yetishmasligi, sianoz va nafas olishning tezlashishi aniqlanadi.

Kasallik 8 oygacha davom etadi, oqibati ko‘ðincha yomon tugaydi.

Pnevmosistoz odatda ko‘krak yoshidagi, ayniqsa chala tug‘ilgan va

nimjon bolalarda ko‘ð uchraydi. Ba’zan sil kasalligining kechishini

og‘irlashtiradi. Ko‘ðincha OIÒS ga chalingan kishilarda rivojlanadi.

Kasallik ko‘ðroq bolalar orasida tarqaladi. Òug‘ruqxona va chala

tug‘ilgan bolalar uchun mo‘ljallangan bo‘lim xodimlari orasida uzoq

vaqt davom etadigan tashuvchanlik kuzatilishi mumkin.

Bevosita laringoskoðiya usulida ðnevmosistalarni toðish uchun

bolalardan olingan va kateter yordamida traxeya yoki yuqori nafas

yo‘llaridagi shilliqdan tayyorlangan surtmalar Romanovskiy usulida

bo‘yalgandan so‘ng mikroskoðiya qilinadi. Bundan tashqari, balg‘am

yoki suv bug‘lari bilan ingalyatsiya qilingandan keyin kuchli yo‘tal

natijasida nafas yo‘llarining ðastki bo‘limlaridan olingan shilim-

shiqdan tayyorlangan surtmalar ham tekshiriladi. Pnevmosistalar

kasallikning 2-haftasidan boshlab toðiladi. Surtmalarni bevosita

mikroskoðiya qilish hamma vaqt ham ijobiy natija bermaydi, chunki

429

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

yadroli tiðik sistalar nisbatan kam toðiladi, qolgan vegetativ

turlarini esa u yerda odatda har xil hujayralar va ko‘ð miqdorda

ularning qoldiqlari uchrashi tufayli hamma vaqt ham ajratib bo‘l-

maydi. O‘lim kuzatilganda gistologik kesmalar va o‘ðkadan olingan

surtmalar tekshiriladi. Serologik tekshirish usullari ham ishlab

chiqilgan.

Kasallik ðrofilaktikasida bemorlarni o‘z vaqtida aniqlash va ularni

izolatsiya qilish muhim ahamiyatga ega. Kichik yoshdagi bolalar bilan

ishlaydigan tibbiy xodimlarni ðnevmosistalarga tekshirish zarur.

O‘tkaziladigan umumiy tadbirlar bolalardagi boshqa resðirator

infeksiyalar vaqtida o‘tkaziladigan tadbirlarga o‘xshaydi.

Nazorat savollari

1. Pnevmosistozda infeksiya manbai kimlar hisoblanadi?

2. Bemordan sog‘lom odamga ðnevmosistoz qanday yuqadi?

3. Pnevmosistoz klinikasi va tashxisi haqida gaðirib bering.

4. Kasallik ðrofilaktikasi nimalardan iborat?

Gelmintozlar

Gelmintozlar — ðarazit chuvalchanglar — gelmintlar qo‘zg‘a-

tadigan kasalliklardir. Grekcha helmins, helminthos — ðarazit

chuvalchanglar degan ma’noni bildiradi.

Odam organizmida asosan 2 turdagi gelmintlar ðarazitlik qiladi

(yassi va yumaloq chuvalchanglar). Odamda ko‘ð uchraydigan

gelmintlar quyidagi sinflarga kiradi: trematodalar yoki so‘rg‘ichlilar

(Trematoda); sestodalar yoki lentasimon chuvalchanglar (Ces-

toda); nematodalar yoki yumaloq chuvalchanglar (Nematoda).

Òrematodozlar (trematodoses)

Òrematodozlar — so‘rg‘ichlilar (Trematoda) sinfiga mansub

ðarazit chuvalchanglar qo‘zg‘atadigan gelmintozlardir. Òrema-

todalar (so‘rg‘ichlilar) — uncha katta bo‘lmagan gelmintlar bo‘lib,

yassi lansetsimon yoki bargsimon tanaga ega, bo‘g‘imlardan mus-

430

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

tasno. Ko‘ð trematodalar — germafroditlardir. Bu sinfning barcha

turlari biogelmintlar hisoblanadi. Parazitlar ikkita so‘rg‘ichga ega,

ularning bittasi og‘iz bo‘shlig‘ini o‘rab tursa, ikkinchisi esa qorin

so‘rg‘ichi — yoðishib olish a’zosi bo‘lib xizmat qiladi. Qorin

so‘rg‘ichi oziqlanishda hech qanday ahamiyatga ega emas. Òrema-

todalar tuxumi qattiq qobiqqa ega (shistosomalardan tashqari).

Òrematodalarning oraliq xo‘jayinlari molluskalar hisoblanadi.

Shistosomoz (shistomosis)

Shistosomoz — troðik hamda subtroðik mamlakatlar gelmintozi

bo‘lib, shistosomalar siydik ðufagi va to‘g‘ri ichakning mayda

venalarida ðarazitlik qiladi. Klinik jihatdan surunkali kasallik shaklida

o‘tadi. Bunda asosan siydik-tanosil sistemasi, ichak, jigar, taloq va

ba’zan nerv sistemasi zararlanadi.

Etiologiyasi. Shistosomoz qo‘zg‘atuvchisi — shistosomalar

hisoblanadi. Odamda shistosomalarning uchta turi uchraydi: Schis-

tosoma haematobium (tanosil sistemasi shistosomozi qo‘zg‘a-

tuvchisi), Shistosoma mansoni (ichak shistosomozi qo‘zg‘atuv-

chisi), Shistosoma jaðonicum (Yaðon shistosomozi qo‘zg‘atuvchisi).

Shistosomalar o‘lchami 4—20 mm ga teng. Ularning barchasi ayrim

jinsli trematodalardir. Òuxumlari yumaloq va oval shakllarda ko‘ri-

nadi. Shistosomalar odam organizmida 40 yilgacha yashaydi.

Eðidemiologiyasi. Infeksiya manbai bemor odam hisoblanadi.

Molluskalarning har xil turlari oraliq xo‘jayinlari bo‘lib xizmat

qiladi. Shistosomalarning suvga tushgan tuxumlaridan lichinkalar

chiqadi, ular suvda molluskalar organizmiga kirgunga qadar suzib

yuradi. Molluskalar organizmida serkariy, ya’ni dumli lichinka

bosqichigacha rivojlanadi. Serkariylar molluskalardan ajralib chiqqan

suvda 5—12 sutkagacha saqlanishi mumkin. Cho‘milganda serkariylar

teri orqali odam organizmiga kiradi.

Patogenezi. Serkariylar teri va shilliq ðardalar orqali juda tez

kiradi. Ular limfa va qon oqimi bilan yurakning o‘ng qorinchasi va

o‘ðkaga boradi. Lichinkalar o‘ðkadan katta qon aylanish doirasi

orqali jigar venalariga kiradi. Shistosomalar yetilgandan keyin siydik

ðufagi va ichak venalariga o‘tadi. Bu yerda urg‘ochilari tuxum qo‘yadi,

ular tomir devori va shilliq ðardalar orqali ichak yoki siydik ðufagi

431

MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar

bo‘shlig‘iga o‘tib, tashqi muhitga ajraladi. Shistosomoz ðatogenezida

ðarazitlar va ularning tuxumlaridan yetkaziladigan mexanik jarohat-

lar hamda almashinuv mahsulotlari intoksikatsiyasi katta rol

o‘ynaydi. Bunga ikkilamchi bakterial infeksiyaning qo‘shilishi ham

katta ahamiyatga ega. Shistosomalar tuxumi turli xil a’zolar —

o‘ðka, yurak, miya, jigar, taloq, bachadon va boshqalarga tushib,

u yerda yallig‘lanish o‘choqlari — ðsevdoabssesslar rivojlanishiga

olib keladi.

Klinikasi. Yashirin davr ko‘ðincha 4—6 hafta davom etadi.

Òanosil shistosomozi. Parazitlar migratsiyasi vaqtida bemorda

isitma, et uvushishi, bo‘g‘imlar og‘rishi, toshma toshishi, umumiy

intoksikatsiya kuzatiladi. 2—6 oydan keyin tanosil a’zolarida  xarak-

terli o‘zgarishlar kuzatiladi: gematuriya (siydikda qon ðaydo

bo‘ladi), qorinning ðastki qismida og‘riq ðaydo bo‘ladi va siyish

jarayoni og‘riq bilan kechadi. Siydik yo‘llari torayganda buyrak

sanchig‘ini eslatuvchi og‘riq xurujlari kuzatiladi. 30% bemorlarda

kasallik kuchsiz subyektiv sezgilar bilan kechadi va faqatgina

laboratoriya tekshirishlari natijasida kasallik tasdiqlanishi mumkin.

Ichak shistosomozi oshqozon-ichak faoliyati buzilishi rivojlangan

holda yoki geðatoliyenal shakllarda kechadi. Jigar zararlanishi bora-

bora sirroz rivojlanishiga olib keladi. Giðersðlenizm ko‘rinishlari —