Hayvonot olami {Fauna}
Oq ayiq sistematikasi
Dunyo➡� Hayvonot
Tip➡� Xordalilar
Kenja tip➡� Boshsikletlilar
Sinf➡� Sut emizuvchilar
Turkum➡� Yirtqichlar
Oila➡� Ayiqlar
Urug‘➡� Ayiq
Tur ➡� Oq ayiq
Rekombinant DNK olish ‼�
( Genetik rekombinantsiya natijasida Vektor
konstruksiya yaratish )
🐜Chumolilarning yashash tarzini o’rganish
borasida olib borilgan so’nggi tadqiqotlar ilgari
insoniyatga ma’lum bo’lmagan bir nechta
faktlarni taqdim etdi. Bu tadqiqotlardan ma’lum
bo’ldiki, barcha jonzotlar va hasharotlar ichida
yashash tarzi insonlarnikiga eng o’xshab
ketadigani chumolilar ekan. Buni chumolilarda
uchraydigan quyidagi holatlarda ko’rishimiz
mumkin:
(a) Chumolilar vafot etgan sheriklarini insonlar
kabi dafn qilishadi.
(b) Ularda murakkab tuzulmaga ega mehnat
taqsimoti shakillangan, ularning alohida ish
boshqaruvchilari, nazoratchilari, o’nboshilari
hamda ishchilari va boshqalar mavjud.
(c) Ular har zamonda bir o’zaro gaplashib olish
uchun yig’ilib turishadi.
(d) Ularda o’zaro axborot almashinishning
takomillashgan usuli mavjud.
(e) Ularning o’z “bozor” lari borki, u yerda
narsalar ayirboshlashadi.
82
(f) Ular uzun qishki mavsum uchun don
yig’ishadi, agar don kurtak tuga boshlasa, ular
o’sha tomirlarni qirqib turishadi, go’yoki, agar
qo’yib berishsa, don chirib qolishini
bilishadiganday. Agar yig’ib qo’ygan donlari
yomg’irdan tufayli nam tortib qolsa, ularni
quyosh nuriga olib chiqib qo’yishadi, qurigach
yana qaytarib inlariga olib kirishadi; namlik
ta’sirida donlar ildiz otib, keyinchalik sifati
buzilishini ular biladiganday go’yo.
🌹TO'PGUL va MEVA🍎
🌹 TO'PGULLAR 🌹
Bir biriga yaqin joylashgan bir nechta gullar
yiĝindisi -TÒPGUL
Tòpgullar ikki xil :
1. Oddiy
2. Murakkab
ODDIY TÒPGULLAR :
1. Oddiy shingil - ( KARAM , SHOLĜOM ,
REDISKA , TURP , JAĜ JAĜ )
2. Oddiy qalqonsimon - ( OLMA , NOK ,
GILOS , OLCHA )
3. Oddiy boshoq - ZUBTURUM
4. Sòta - MAKKAJÒXORI uruĝchili guli
5. Kallak(bosh)cha - SEBARGA
6. Oddiy soyabon - ( PIYOZ )
7. Savatcha - ( KUNGABOQAR , QOQIÒT )
8. Kuchala - ( YONĜOQ , OQQAYIN , TOL )
MURAKKAB TÒPGULLAR :
1. Murakkab soyabon - ( SABZI , UKRÒP ,
PETRUSHKA , SHASHIR , BODIYON )
2. Murakkab boshoq - ( BUĜDOY , ARPA ,
JAVDAR , BUĜDOYIQ )
3. Murakkab shingil - ( NASTARIN , TOK )
🍎 MEVA 🍎
Mevalar ham 2 xil :
1. Soxta meva
2. Chin meva
Meva etiga kòra :
1. Hòl meva
2. Quruq meva
HÒL MEVA :
1. Rezavor meva - ( UZUM navlari , POMIDOR
, QORAQAT , ITUZUM )
2. Qovoq meva - ( QOVOQ , TARVUZ ,
QOVUN , HANDALAK , TOMOSHAQOVOQ
, BODRING )
3. Danakli meva - ( ÒRIK , OLXÒRI , OLCHA
, GILOS )
4. Olma meva .
QURUQ MEVA :
1. CHatnamaydigon ( donli òsimliklar )
2. Chatnaydigon :
a) kòsak meva - ( ĜÒZA , LOLA ,
BANGIDEVONA , MINGDEVONA ,
CHUCHMOMA )
b) Dukkak - ( NÒXAT , MOSH , LOVIYA ,
BURCHOQ , OQ AKATSIYA )
c) Qòzoq va qòzoqcha - ( KARAM ,
QURTANA , REDISKA , TURP )
Qanotcha mevali òsimliklar - ( ZARANG ,
QAYRAĜOCH , SHUMTOL )
HUJAYRALAR EVOLUTSIYASI
Eukariotlarning kelib chiqishi.
Biz hayot paydo bo'lishi , Hujayra va Tirik
tabiatning qanday paydo bo'lganligi haqida aniq
malumotlarga ega emasmiz. Bu shunchaki faraz
iltimos ishonib qolmag !!!
Paleontologiya dalillariga ko'ra Prokariot
hujayra 3,5 milliard yil oldin paydo bolgan deb
taxmin qilinadi. Taxminlarga ko'ra Eukariotlar
Prokariotlardan kelib chiqqan.
Eukariot hujayrani kelib chiqishini tushuntrishda
3 ta katta Gipoteza mavjud :
1. Simbioz gipotezasi ✅
2. Invaginatsiya gipotezasi. ✅
3. Ko'p genomli gipoteza. ✅
83
📌 Simbioz gipotezasi.
Simbioz ikki va undan ortiq turlarning
birgalikda yashashidir. Ya'ni hamkorlikda
yashaydilar.
Simbioz gipotezasiga ko'ra eukariot hujayr bir -
biri bilan simbioz holda yashovchi , har xil
tiplarga mansub , ko'p hujayralardan hosil
bo'ladi.
Simbioz gipotezasiga ko'ra : mitoxondriya va
xloroplast mustaqil kelib chiqishga ega
tuzilmalar xisoblanadi.
M : mitoxondriyalar aerob prokariotlardan kelib
chiqqan deyiladi.
Yadroning paydo bolishi hojayin hujayraning
DNK siga bogliq boladi , degan taxmin mavjud.
Yadro hosil bo'lgandan so'ng , membranalaridan
endoplazmatik to'r , Golji majmuasi va undan
esa Lizosoma va Vakuola hosil bo'lgan deyiladi.
✅
📌 Invaginatsiya gipotezasi.
Bu gipotezasiga ko'ra , eukariot hujayra
organellalari hujayra membranasining ichkariga
botib krishi ( invaginatsiyasi ) natijasida hosil
bo'lgan deb tushuntiriladi.
Bu gipoteza orqali Mitoxondriya , xloroplast ,
yadroning qo'sh membranali ekanluhini
tushuntrish oson. ✅
📌 Ko'p genomli gipoteza.
Ushbu gipotezaga ko'ra Eukariotlar
prokariotlardan Genomni koplab bolaklarga
bo'linishi va ular malum funksiyani bajarishi
natijasida hosil bo'lgan deb tushuntiriladi. ✅
====================
🐟XORDALILAR TIPI SISTEMATIKASI�
📌 Togayli baliqlar sinfi:
➡�-Akulalar turkumi- tikanli akula,gigant
akula, kit akula
📌. Suyakli baliqlar sinfi:
➡�-Suyak- togayli baliqlar turkumi- bakra
baliq, soxta kurakburun baliq (qilquyruq),
beluga, sterlyad
➡�-Losossimonlar turkumi- losos, keta,
gorbusha (bukri baliq), gulmoy (forel)
➡�-Karpsimonlar turkumi- qora baliq, zogora
baliq, moybaliq, oqcha baliq, laqqa, oq amur,
xumbosh
📌. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi:
➡�-Dumlilar turkumi- salamandra, triton
➡�-Dumsizlar turkumi- kol baqasi, yashil
qurbaqa
📌. Sudralib yuruvchilar sinfi
➡�-Tangachalilar turkumi- sariq ilon,
urchuqsimon kaltakesak, gekkon, echkiemar,
dasht agamasi, bogma ilon, shaqildoq ilon, qum
bogma iloni, kapcha ilon, kolvor ilon, qora ilon,
charx ilon, qalqontumshuq ilon, suvilon, kobra,
chipor ilon
➡�-Toshbaqalar turkumi- orta osiyo
toshbaqasi, botqoq toshbaqasi, dengiz toshbaqasi
➡�-Timsohlar turkumi- Nil timsohi, alligator,
Hindiston gaviallari
📌.Qushlar sinfi:
➡�-Chumchuqsimonlar turkumi- chugurchuq,
hakka, qaldirgoch, zagcha, qarga, chittak,
chumchuq, gongqarga
➡�-Kaptarsimonlar turkumi- kok kaptar,
musicha
➡�-Gozsimonlar turkumi- goz, ordak, oqqush,
churrak, suqsun
➡�-Yapaloqqushlar turkumi- yapaloqqush,
ukki, boyogli, boyqush
📌. Sutemizuvchilar sinfi:
➡�-Qolqanotlilar turkumi- malla shomshapalk,
taqaburun korshapalk, quloqdor korshapalak,
terili korshapalk, katta shomshapalak.
➡�-Kemiruvchilar turkumi- sichqon,
kalamush, qoshoyoq, ondatra, nutriya, sugur,
yumronqoziq, tiyin.
➡�-Yirtqich sutemizuvchilar turkumi-
a) Borisimonlar oilasi: bori, chiyabori, tulki,
qorsak, yenotsimon it, xonaki itlar
b) Mushuksimonlar oilasi: yolbars, qoplon,
silovsin, ilvirs, mushuk, gepard
c) Suvsarsimonlar oilasi: borsiq (qashqaldoq),
suvsar, qunduz, olaqozan, latcha, norka
d) Ayiqsimonlar oilasi: oq ayiq, qongir ayiq
84
➡�-Kurakoyoqlilar turkumi- grenlandiya
tyuleni, debgiz mushugi, morj
➡�- Kitsimonlar turkumi- kitlar, kasha lot,
delfin, kasatka
➡�-Juft tuyoqlilar turkumi- sigir, qoy, echki,
zubr, saygoq, jayron, bugu, jirafa, morxor, alqor
➡�-Toqtuyoqlilar turkumi- prejevalskiy oti,
eshak, karkidon, tapir, zebra, qulon
➡�-Primatlar turkumi- o`rgimchak maymun
yashil martishka, pavian, gorilla, shimpanze,
orangutan, gibbon, oq peshona kaputsin
================================
BIOMOLEKULALAR HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA
Kirish
Tushlikda nima yeganingizni eslang. Tushlik
uchun yeydigan mahsulotingizni birortasida
orqasida "Mahsulot tarkibi to'g'risida dalillar"
yorlig'i bormi? Agar shunday bo'lsa, siz oziq-
ovqat oqsilini, uglevodni yoki yog 'tarkibini
ko'rib chiqqan bo'lsangiz, bu yerda biz
muhokama qiladigan bir qancha yirik biologik
molekulalar bilan tanishishingiz mumkin. Agar
siz oziq-ovqatingizdagi yirik biologik
molekulalar nima degan savollingizga javob, bu
sizning tanangizni rivojlanishi uchun zarur
bo'lgan qurilish materiallari bilan ta'minlamoqda
- chunki sizning tanangiz ham juda katta
biologik molekulalardan iborat!
Bu yirik biomolekulalar: uglevodlar (shakar ),
lipidlar (yog'lar) ), oqsillar va nuklein kislotalar
(DNK va RNK ). Bu sizning tanangizdagi
yagona molekulalar, degani emas, balki sizning
eng muhim yirik molekulalaringizni ushbu
guruhlarga bo'lish mumkin. Biomolekulalarning
to'rt guruhi birgalikda hujayraning quruq
og'irligining ko'p qismini tashkil qiladi.
Katta biologik molekulalar organizmda keng
ko'lamli ishlarni bajaradi. Ba'zi uglevodlar
energiya ehtiyojlari uchun yoqilg'ini saqlaydi va
ba'zi lipidlar hujayra membranalarining asosiy
tarkibiy qismidir. Nuklein kislotalari irsiy
axborotni saqlaydi va keyingi avlodga o'tkazadi.
DNK da oqsil tuzilmasi to'g'risidagi axborot
saqlanadi. Oqsillarning o'zlari, funktsiyalari eng
keng doirasiga ega: maxsus ishlarni bajaradigan
mashinalarga o'xshaydi.
Uglevodlar, lipidlar, nuklein kislotalar va
oqsillarni batafsil keyingi mavzularimizda ko'rib
chiqamiz. Ushbu molekulalarni hosil qiladigan
va parchalaydigan juda ko'p kimyoviy
reaktsiyalarga ega hisoblanadi.
Monomerlar va polimerlar
Ko'pgina biologik molekulalar polimerlar ,
takroriy kichik molekulali oddiy organik
molekulalardan tashkil topgan uzun zanjirlar
yoki monomerlar deb ataladigan qurilish
materiallari . Agar siz monomerni munchoq kabi
tasavvur qilsangiz, unda polimerni marjonga
o'xshash, bir qator munchoqlar bir-biriga
bog'langan deb tassavur qilishingiz mumkin.
Ko'pincha uglevodlar, nuklein kislotalar va
oqsillar tabiatda polimerlar shaklida uchraydi.
Polimerik tabiati va katta (ba'zan juda katta)
o'lchamga ega bo'lishi tufayli ular kichikroq
molekulalarning birlashishi natijasida hosil
bo'lgan makromolekulalar ,
(makro-katta ) molekulalar deb tasniflanadi .
Lipidlar odatda polimer emas va boshqa organik
moddalardan kichikroqdir. "Makromolekula"
atamasini to'rtta yirik biologik molekulalarning
umumiy nomi sifatida ko'proq ishlatadilar. Shuni
esda tutingki, lipidlar yirik biologik
molekulalarning to'rtta asosiy turlaridan biri,
ammo ular umuman polimerlarni hosil qilmaydi.
Polimerlarni sintezlanishi
Monomerlardan polimerlar qanday hosil bo'ladi?
Biomolekulalar ko'pincha suvsizlanish sintezi
reaktsiyalari orqali birlashadi , bunda bitta
monomer boshqa monomer bilan kovalent bog'
hosil qiladi va bu jarayonda suv molekulasini
chiqaradi. Reaktsiyada suv molekulasining
yo'qolishi yangi bog'lanishning paydo bo'lishi
bilan kechadi.
Quyidagi rasmda shu reaksiya ifodalangan oqsil
misolida
Aminokislotalar o'rtasida peptid bog' hosil
bo'lishi
Suv molekulasi chiqarilishi bilan ikkita
aminokislotalar molekulasi o'rtasida peptid bog'
hosil bo'ladi. Xuddi shu jarayonga qo'shimcha
monomerlar qo'shilsa, zanjir uzunroq bo'lib,
polimer hosil qilishi mumkin.
Polimerlar takroran keladigan monomer
birliklaridan tuzilgan bo'lsa ham, ularning shakli
va tuzilishida xilma-xillik mavjud. Uglevodlar,
nuklein kislotalar va oqsillarning barchasi bir
85
nechta turli xil monomerlarni o'z ichiga olishi
mumkin va ularning tarkibi va ketma-ketligi
ularning faoliyati uchun muhimdir. Misol uchun,
DNK da nukleotid monomerlarning to'rt turi A,
G, T, C bor.Shuningdek, oqsilning monomeri
aminokislotalar bo'lib, yigirma xili mavjud.
Hatto bitta turdagi monomer ham turli xil
xususiyatlarga ega turli xil polimerlarni hosil
qilishi mumkin. Masalan, kraxmal, glikogen va
sellyuloza - barchasi glyukoza monomerlaridan
tashkil topgan uglevodlardir , ammo ularning
birikishi va shakllari turlicha.
Gidroliz
Qanday qilib polimerlar monomerga aylanadi?
Polimerlar gidroliz reaktsiyalari orqali
monomerlarga bo'linadi , ularda suv molekulasi
qo'shilishi bilan bog'lanishlar buziladi.
Masalan, maltozani gidroliz reaktsiyasida suv
molekulasi ikkita glyukoza monomeriga
ajratadi.
Sintez reaktsiyalarida biomolekulalarni hosil
qiladi va odatda energiya talab qiladi, gidroliz
reaktsiyalari esa molekulalarni parchalaydi va
umuman energiya sarflanmaydi, balki ajralib
chiqadi. Uglevodlar, oqsillar va nuklein
kislotalar shu turdagi reaktsiyalar orqali hosil
bo'ladi va parchalanadi, ammo ishtirok etgan
monomerlar barchasi tarkibida har xil bo'ladi.
Bizni kuzatishda davom eting………….
==================================
==============
MUTATSION O'ZGARUVCHANLIK
KIRISH
Asosan har bir hujayralarimizda 46
xromosoma mavjud. U DNK va oqsildan iborat
tuzilma, 23 juftdir. Ushbu xromosomalar o'n
minglab genlarni o'z ichiga oladi, ular sizning
tanangizga qanday rivojlanish kerakligini
ta'minlaydi.
XROMOSOMA
Genom mutatasiyasi
Genom bu – organizmning gaploid to'plamidagi
xromosomalar yig'indisi hisoblanadi. Masalan
odam genomida 23 xromosoma bor.
Genom mutatsiyalari:
1. Poliploidiya;
2. Aneuploidiya;
Poliploidiya ikki xil bo‘ladi: avtopoliploidiya va
allopoliploidiya. Avtopoliploidiya bir turga
mansub organizm xromosomalarining karrali
ortishi. Avtopoliploidlar Muvozanatli (4n, 6n, 8n
va hokazo) va muvozanatsiz (3n, 5n, 7n va
hokazo)ga ajraladi. Allopoliploidlar har xil turga
mansub organizm xromosomalarining
birlashishidan hosil bo‘ladi. Allopoliploidiya
turlararo duragay organizmlardagi xromosoma
to‘plamini karrali ortishidir.
Aneuploidiya
Aneuploidiya hodisasi xromosomalar soni
ortishi yoki kamayishi bilan aloqador.
Ayrim holatlarda meyoz jarayonida
xromosomalar ikki qiz hujayraga teng
taqsimlanmasligi mumkin. Bunda bir gametaga
bitta, ikkita yoki uchta xromosoma ortiqcha,
ikkinchi gametaga shuncha xromosoma kam
taqsimlanadi. Aneuploidiya o'ziga xos nomlarga
ega:
Monosomik - Agar zigotada bitta xromosoma
kam bo'lsa; (2n – 1)
Nullisomik - Agar zigotada bir juft xromosoma
kam bo‘lsa; (2n-2)
Trisomik - Agar zigotada bitta xromosoma
ortiqcha bo‘lsa; (2n+1)
Tetrasomik - Agar zigotada bir juft xromosoma
ortiqcha bo‘lsa; (2n+2)
Xromosomalarning meyoz bo'linishda ajralishi
Xromosoma sonining buzilishi juft yoki bir xil
xromosomalar yoki opa-singil xromatidlari
meyoz I yoki II davrida (yoki mitoz paytida)
ajralmasligi oqibatida kelib chiqadi.
Meyoz I. Quyidagi diagrammada, agar homolog
xromosomalar ajralmasa, meyoz I paytida
qanday gametalar (tuxum yoki sperma) hosil
bo'lishi ko'rsatilgan.
Meyoz II. ham sodir bo'lishi mumkin, bunda bir
juft xromatidlar ajralmay qoladi, va natijada
ba'zi gametlarda ortiqcha yoki yetishmayotgan
xromosomalar mavjud:
Aneuploidiya natijasida kelib chiqqan genetik
kasalliklar
Autosoma xromosomalar soni ning o‘zgarishi
tufayli chiqadigan kasallikka misol qilib, «Daun
sindromi»ni olish mumkin. «Daun
sindromi»ning kelib chiqishiga 21-juft
gomologik xromo somaning bittaga ortib ketishi,
ya’ni trisomik holatda bo‘lishi sababchidir.
«Daun sindromi»ga uchragan shaxslar
86
kariotipida xromosomalar soni 47 ta bo‘ladi.
Bu kasallik autosoma xromosomalarning
o‘zgarishi natijasida vujudga kelganligi sababli,
ayol va erkaklarda uchraydi.
Bu kasallikka chalingan bemor larga xos belgilar
quyidagilardan iborat: bemorning boshi nisbatan
kichik, yuzi va peshonasi keng, ko‘zlari kichik,
bir-biriga yaqin joylashgan, og‘zi yarim ochiq,
aqli zaif, bepusht bo‘ladi.
Daun sindromi kasalligi – 45 (45A +XX) yoki
(45A + XY)
Klaynfelter sindromi kasalligi - 47 (44A +
XXY) yoki 48 (44A + XXXY)
«Shereshevskiy-Terner sindromi» kasalligi – 45
(44A + XO)
X – trisomiya kasalligi – 47 (44A + XXX)
Xromosoma mutatsiyalari
Xromosoma strukturasining o‘zgarishi bilan
bog‘liq mutatsiyalar xromosoma mutatsiyalari
deb nomlanadi.
Ularga quyidagilar kiradi:
Deletsiya – xromosoma o‘rta qismining
yo‘qolishi;
duplikatsiya – xromosomalar ayrim qismlarining
ikki marotaba ortishi;
inversiya – xromosoma ayrim qismining o‘z
o‘rnini 180 gradusga o‘zgarishi;
translokatsiya –nogomologik xromosomalarning
o‘zaro ayrim bo‘laklari bilan o‘rin almashishi.
Gen mutatsiyasi
Gen mutatsiyasi molekular darajada ro‘y beradi.
Gen mutatsiyasi ko‘p hollarda fenotipda yangi
belgini rivojlantiradi. Gen mutatsiyalari
nukleotidlarning soni ortishi, o‘rin almashishi
bilan kechadi. DNKdagi nukleotidlarning o‘rin
almashishi ikki xil:
Qolgan barcha ma'lumotlarni 9-10 sinf
darslilaridan o'zlashtiring.
1893-yili golland vrachi Eykman aholi va
jonivorlarning guruch iste’mol
qiluvchilari orasida “Beri-beri” bilan xastalanib,
Qo’l-oyoqlari tortishib hamda
bo’yni qotib, shol bo’lib qolishidan vafot
etuvchilarni kuzatdi.u kasallangan
tovuqlarga guruch o’rniga guruch kepagi
berganda tovuqlarda tuzalib ketar
edi.Ammo u guruch kepagidagi davolovchi
moddani aniqlay olmadi.
1912-yilda polyak olimi Funk Eykman to’plagan
ma’lumotlar asosida
kaptarlarni laboratoriya sharoitida oq guruch
bilan boqdi . Bunda “Beri-beri”
bilan kasallangan kaptarlar nobud bo’ldi.Funk
guruch kepagidan ajratib olgan
modda esa kaptarlarni tuzatdi.Bu modda “Hayot
moddasi”(lotincha :Vita hayot) deb nomlandi.
==================================
==
Ulotriksning ko'payishiga doir ma'lumotlar !
Ulotriks ko'p hujayrali , chuchuk suvda
tarqalgan suv o'ti bo'lib , jinsiy va jinssiz
usulda ko'payadi !
Jinssiz ko'payishda ulotriks 4 yoki 8 ta
hujayralarga bo'linadi , yosh hujayra ona hujayra
qobig'ini yorib suvga chiqadi . Ular 4 ta
xivchini yordamida suvda suza boshlaydi . Bu
hujayralar zoosporalar deb ataladi .
Ulotriksning jinsiy ko'payishida teng
kattalikdagi ikkita xivchinli izogametalar hosil
bo'ladi . Ular juft - juft bo'lib qo'shilib zigota
hosil qiladi . Zigota qalin po'st bilan qoplanadi
va tinim davrini o'tagach to'rtta hujayraga
bo'linadi . To'rtta hujayraning barchasi o'sib
ulotriksning yangi ipini hosil qiladi .
Bitta zoosporadan yagona ulotriks ipi hosil
bo'ladi , zoospora to'rtta xivchinga ega !
Ikki xil gametadan 4 ta ulotriks ipi hosil
bo'ladi ,
=======================
Amitoz
Hujayra yadrosining bo'linish urchug'i hosil
qilmasdan va xromosomalarni teng miqdorda
bo'lmasdan ikkiga bo'lishi amitoz deb ataladi.
Biologiya faniga amitoz tushunchasini ilk
marotaba 1841-yilda nemis biologi Robert
Remak kiritgan. Aynan amitoz atamasini esa
1882-yilda gistolog olim Valter Flemming taklif
etadi. O'z holatiga ko'ra amitoz juda ham
kamdan-kam kuzatiladigan hodisa bo'lib, u
87
odatda hujayrada normal mitotik sikl
buzilganda yuz beradi. Bu holat hujayraning
qarishi va mitoz siklining izdan chiqaruvchi
omillar ta'sirida yuzaga kelishi mumkin. Bunday
hujayralar odatda ko'p o'tmay nobud bo'ladi.
Sutemizuvchilardagi homila pardasi va o'sma
hujayralarda amitoz kuzatilishi haqida
ma'lumotlar bor.
Amitoz vaqtida yadrolarning interfaza vaqtidagi
morfologik ko'rinishi to'liq saqlanadi, yadro
qobig'i va yadrochalarni yorug'lik mikroskopida
osongina ko'rish mumkin bo'ladi. Amitozda
DNK replikatsiyasi kuzatilmaydi, xromotinlar
spirallashmaydi. Mitoz davrida kuzatiladigan
xromosomalarning butunlar nofaol holatga
o'tishi amitozda kuzatilmaydi. Amitozda
bo'linish urchug'i hosil bo'lmaganligi bois
faqatgina yadroning o'zi ikkiga bo'linadi,
sitokinez kuzatilmaydi. Hosil bo'lgan ikki
yadrodagi xromosomalar soni turlicha miqdorda
bo'lishi mumkin. Amitoz natijasida ko'p yadroli
hujayra hosil bo'ladi.
Endi aynan amitoz haqidagi ayrim
tushunchalarga ham to'xtalib o'tsak.
O'zbekistondagi maktab darsliklarida
bakteriyalar amitoz usulida bo'linadi deb
yozilgan, bu yanglish ma'lumot. Chunki
prokariot organizmlar hujayrasi binar bo'lish
usulida bo'linadi. Bu mitoz emas, bunda hujayra
teng ikkiga bo'linadi, lekin binar bo'linishda
DNK replikatsiyasi kuzatiladi. Amitozda esa
yo'q. Qolaversa amitozda hujayrada sitokinez
kuzatilmaydi, binar bo'linishda esa kuzatiladi.
Amitoz tushunchasi fanga kiritilganiga 100 yilda
oshgan bo'lsada negadir u haqidagi tadqiqot
ishlari nihoyatda kam.
==========================
Allel va noallel genlar haqida G.Mendel.
🔴 Buyuk olim G.Mendel no‘xat o‘simligi ustida
olib borgan genetik tadqiqotlar natijasida irsiy
omillar (endilikda genlar), uning allel va noallel
tiplari haqidagi dastlabki ilmiy dunyoqarashni
shakllantirdi. Uning fikricha:
🔴 organizmlarning har bir belgisi ayrim irsiy
faktor (gen) tomonidan boshqariladi;
🔴 har qaysi irsiy faktor ikki xil - dominant va
retsessiv allel holatida bo‘ladi;
🔴 bitta belgining alternativ (keskin
farqlanuvchi) holatda rivojlanishini ta’min
etuvchi genlar keyinchalik allel genlar deb
ataladigan bo‘ldi. Bu atamani boshqacha bir gen
allellari deb ham yuritiladi;
🔴 ikki va undan ortiq belgilarning namoyon
bo‘lishini ta’min etuvchi genlar noallel genlar
deb belgilandi.
Mendel allel genlar (bir gen allellari) o‘zaro
ta’sir qilgan holatda faoliyat ko‘rsatishining bitta
qonuniyatini - to‘liq dominantlik hodisasini
kashf etdi.
🔴 Keyingi tadqiqotlar allel va noallel genlarning
o‘zaro ta’sir etib faoliyat ko‘rsatishining
murakkabligini va xilma-xilligini isbotladi.
🔴 Bir gen allellarining o‘zaro ta’sirida
belgilarning irsiylanishi.
Hozirgi zamon genetika fanining Mendel
yaratgan genetik tahlil metodini turli biologik
ob’ektlarda qo‘llash natijasida olingan
dalillariga asoslanib, bir gen allellarining o‘zaro
ta’sir etib faoliyat ko‘rsatishining quyidagi
tiplari - to‘liq dominantlik, to‘liqsiz (chala)
dominantlik, kodominantlik va ko‘p allellik
hodisalari aniqlandi.
==================================
========
==================================
=====
BIOGEOGRAFIK VILOYATLAR.
Yer yuzida tarqalishiga ko'ra o'simliklar va
hayvonlar bir xilda tarqalmagan. Hayvonlar va
o'simliklarni quruqlikda tarqalishiga qarab
olimlar sayyoramizni 6 ta guruxga ajratadilar.
Bunda ular sutemizuvchilar , qushlar , ochiq va
yopiq urug'li o'simliklar sudralib yuruvchilar ,
suvda va quruqlikda yashovchilar , qurulikdagi
88
sporali o'simliklarni tarqalishini asos qilib
oldilar.
Asosiy Biogeografik viloyatlar
1. Avstraliya
2. Neotropik
3. Hindomalay
4. Habashiston
5. Polearktik
6. Neoarktik
Quyida ushbu biogeografik viloyatlarga batafsil
to'xtalib o'tamiz.
🔰AVSTRALIYA BIOGEOGRAFIK
VILOYATI.🔰
🛑 Hududlari --- > Yangi zelandiya , Yangi
gvineya , Polineziya , Tasmaniya orollari. ☑�
🛑 Tuban Sutemizuvchilari --- > O'rdakburun ,
yexidna. ☑�
🛑 Xaltali Sutemizuvchilar --- > Kenguru ,
xaltali krot , xaltali tiyin , xaltali bo'ri , xaltali
ayiq ☑�
🛑 Yo'ldoshli Sutemizuvchilar --- >
Sichqonsimon kemiruvchilar , ko'rshapalaklar ,
dingo iti ☑�
🛑 Qushlar --- > Jannat qushlari , xashaki
tovuqlar , kapachi qushlar , lira qushi , qanotsiz
kivi , emu tuyaqushi. ☑�
🛑 Sudralib yuruvchilar --- > Taxminlariga ko'ra
paleozoy erasi sudralib yuruvchilariga o'xshash
☑�
🛑 O'simliklar --- > Evkalipitlar , janubiy
qoraqayin , daraxtsimon paparotniklar ☑�
🔰NEOTROPIK BIOGEOGRAFIK
VILOYATI.🔰
🔴 Hududlari --- > Janubiy va Markaziy Amerika
, Meksikaning tropik qismi , Karib arxipelagi.
☑�
🔴 Sutemizuvchilar --- > Gajak dumli maymun ,
gajak dumli ayiq , pampas mushugi , dengiz
cho'chqasi , janubiy amerika tulkisi. ☑�
🔴 Tuban Sutemizuvchilar --- > Oppossum ,
Zirhlilar , chumolixor , yalqov. ☑�
🔴 Qushlar --- > Kolibri , yapaloq qush , Nandu
☑�
🔴 Sudralib yuruvchilar --- > Alligatorlar ,
iguana , ilonlar uchraydi. ☑�
🔰HINDOMALAY BIOGEOGRAFIK
VILOYATI
⭕� Hududlari --- > Hindiston , Hindixitoy ,
Seylon , Yava , Sumatra , Tayvan , Filippin
orollaridan tashkil topgan. ☑�
⭕� Sutemizuvchilar --- > Orangutan , Tupaylar
( chala maymunlar ) , hind fili , yo'lbars ,
bambuk ayig'i , antilopalar , tapir , nasoroglar.
☑�
⭕� Qushlar --- > Yovvoyi bankiv tovuqlari ,
qirg'ovullar , tovuslar. ☑�
⭕� Sudralib yuruvchilar --- > Zaharli ilonlar ,
har xil kaltakesaklar , timsohlar. ☑�
⭕� O'simliklar --- > Bambuk , Banan , qora
daraxt. ☑�
🔰HABASHISTON BIOGEOGRAFIK
VILOYATI
🛑 Hududlari ---- > Afrikaning markaziy ,
janubiy qismi , Madagaskarni egallagan.
🛑 Sutemizuvchilar --- > Martishka , lemur ,
arslon , fil , begemot , oq va qora ikki shoxli
nosoroglar , jirafa zebra , giyena itlari , gorilla ,
shimpanze ☑�
🛑 Sudralib yuruvchilar --- > Agamalar ,
xameleonlar. ☑�
🛑 O'simliklar --- > Baobob , qizil daraxt , palma
, akatsiya , daraxtda o'simliklar - epifitlar. ☑�
🔰POLEARKTIK BIOGEOGRAFIK
VILOYATI🔰
🔘 Hududlari --- > Yevropa , Osiyoning
shimoliy va markaziy qismi , Afrikaning
shimoliy qismini egallagan. ☑�
🔘 Sutemizuvchilar --- > Ot , sayg'oq , yelik ,
kabarga , tog' echkisi , los , yovvoyi qo'y ,
qo'ng'ir ayiq , bo'ri , tulki , qunduz , vixuxol ,
ko'rshapalaklar. ☑�
89
🔘 Qushlar --- > Kar , tustovuq , chittak. ☑�
🔘 O'simliklar --- > Archalar , pixta , qora
qarag'ay , qarag'ay , eman , terak , tol , akatsiya ,
gledechiya. ☑�
🔰NEOARKTIK BIOGEOGRAFIK
VILOYATI. 🔰
🔵 Hududlari --- > Shimoliy amerika ,
Grenlandiya , Bermud va Aleut orollari. ☑�
🔵 Sutemizuvchilar --- > Sixshox kiyik , tog'
echkisi , ilvirs , muskusli qo'y , badboy kaltadum
, yenot , daraxt jayralari. ☑�
🔵 Ikkid hududa ham uchraydigon hayvonlar (
Polearktik - Neoarktik ) --- > qunduz , bug'u ,
los , tulki , suvsar , oq ayiq , oq sichqon , oq
tovushqon , yumronqoziq , silovsin ☑�
==================================
============
BIOGEOGRAFIK VILOYATLAR.
Yer yuzida tarqalishiga ko'ra o'simliklar va
hayvonlar bir xilda tarqalmagan. Hayvonlar va
o'simliklarni quruqlikda tarqalishiga qarab
olimlar sayyoramizni 6 ta guruxga ajratadilar.
Bunda ular sutemizuvchilar , qushlar , ochiq va
yopiq urug'li o'simliklar sudralib yuruvchilar ,
suvda va quruqlikda yashovchilar , qurulikdagi
sporali o'simliklarni tarqalishini asos qilib
oldilar.
Asosiy Biogeografik viloyatlar
1. Avstraliya
2. Neotropik
3. Hindomalay
4. Habashiston
5. Polearktik
6. Neoarktik
Quyida ushbu biogeografik viloyatlarga batafsil
to'xtalib o'tamiz.
🔰AVSTRALIYA BIOGEOGRAFIK
VILOYATI.🔰
🛑 Hududlari --- > Yangi zelandiya , Yangi
gvineya , Polineziya , Tasmaniya orollari. ☑�
🛑 Tuban Sutemizuvchilari --- > O'rdakburun ,
yexidna. ☑�
🛑 Xaltali Sutemizuvchilar --- > Kenguru ,
xaltali krot , xaltali tiyin , xaltali bo'ri , xaltali
ayiq ☑�
🛑 Yo'ldoshli Sutemizuvchilar --- >
Sichqonsimon kemiruvchilar , ko'rshapalaklar ,
dingo iti ☑�
🛑 Qushlar --- > Jannat qushlari , xashaki
tovuqlar , kapachi qushlar , lira qushi , qanotsiz
kivi , emu tuyaqushi. ☑�
🛑 Sudralib yuruvchilar --- > Taxminlariga ko'ra
paleozoy erasi sudralib yuruvchilariga o'xshash
☑�
🛑 O'simliklar --- > Evkalipitlar , janubiy
qoraqayin , daraxtsimon paparotniklar ☑�
🔰NEOTROPIK BIOGEOGRAFIK
VILOYATI.🔰
🔴 Hududlari --- > Janubiy va Markaziy Amerika
, Meksikaning tropik qismi , Karib arxipelagi.
☑�
🔴 Sutemizuvchilar --- > Gajak dumli maymun ,
gajak dumli ayiq , pampas mushugi , dengiz
cho'chqasi , janubiy amerika tulkisi. ☑�
🔴 Tuban Sutemizuvchilar --- > Oppossum ,
Zirhlilar , chumolixor , yalqov. ☑�
🔴 Qushlar --- > Kolibri , yapaloq qush , Nandu
☑�
🔴 Sudralib yuruvchilar --- > Alligatorlar ,
iguana , ilonlar uchraydi. ☑�
🔰HINDOMALAY BIOGEOGRAFIK
VILOYATI
⭕� Hududlari --- > Hindiston , Hindixitoy ,
Seylon , Yava , Sumatra , Tayvan , Filippin
orollaridan tashkil topgan. ☑�
⭕� Sutemizuvchilar --- > Orangutan , Tupaylar
( chala maymunlar ) , hind fili , yo'lbars ,
bambuk ayig'i , antilopalar , tapir , nasoroglar.
☑�
⭕� Qushlar --- > Yovvoyi bankiv tovuqlari ,
qirg'ovullar , tovuslar. ☑�
90
⭕� Sudralib yuruvchilar --- > Zaharli ilonlar ,
har xil kaltakesaklar , timsohlar. ☑�
⭕� O'simliklar --- > Bambuk , Banan , qora
daraxt. ☑�
🔰HABASHISTON BIOGEOGRAFIK
VILOYATI
🛑 Hududlari ---- > Afrikaning markaziy ,
janubiy qismi , Madagaskarni egallagan.
🛑 Sutemizuvchilar --- > Martishka , lemur ,
arslon , fil , begemot , oq va qora ikki shoxli
nosoroglar , jirafa zebra , giyena itlari , gorilla ,
shimpanze ☑�
🛑 Sudralib yuruvchilar --- > Agamalar ,
xameleonlar. ☑�
🛑 O'simliklar --- > Baobob , qizil daraxt , palma
, akatsiya , daraxtda o'simliklar - epifitlar. ☑�
🔰POLEARKTIK BIOGEOGRAFIK
VILOYATI🔰
🔘 Hududlari --- > Yevropa , Osiyoning
shimoliy va markaziy qismi , Afrikaning
shimoliy qismini egallagan. ☑�
🔘 Sutemizuvchilar --- > Ot , sayg'oq , yelik ,
kabarga , tog' echkisi , los , yovvoyi qo'y ,
qo'ng'ir ayiq , bo'ri , tulki , qunduz , vixuxol ,
ko'rshapalaklar. ☑�
🔘 Qushlar --- > Kar , tustovuq , chittak. ☑�
🔘 O'simliklar --- > Archalar , pixta , qora
qarag'ay , qarag'ay , eman , terak , tol , akatsiya ,
gledechiya. ☑�
🔰NEOARKTIK BIOGEOGRAFIK
VILOYATI. 🔰
🔵 Hududlari --- > Shimoliy amerika ,
Grenlandiya , Bermud va Aleut orollari. ☑�
🔵 Sutemizuvchilar --- > Sixshox kiyik , tog'
echkisi , ilvirs , muskusli qo'y , badboy kaltadum
, yenot , daraxt jayralari. ☑�
🔵 Ikkid hududa ham uchraydigon hayvonlar (
Polearktik - Neoarktik ) --- > qunduz , bug'u ,
los , tulki , suvsar , oq ayiq , oq sichqon , oq
tovushqon , yumronqoziq , silovsin ☑�
==================================
=================
HASHAROTLARNING AHAMIYATI VA
KELIB CHIQISHI.
Hasharotlar ahamiyatiga ko'ra 2 xil :
1. Foydali 2. Zararli
📌 1. Hasharotlarning foydasi
O'laksaxo'r va go'ngxo'r qo'ng'izlar ---- >
Pashsha qurtlari hayvonlar murdasi va tezagi
bilan oziqlanadi ya'ni tabiiy sanitar.
Ko'pchilik hasharotlar ---- > O'simliklarni
changlantiradi. Burchoqdoshlar ,
gulxayridoshlar , qoqidoshlar , lolaguldoshlar ,
piyozdoshlar va boshqa oila vakillari hasharotlar
yordamida changlanadi.
Tukli arilar ---- > Beda va sebarganing
changlatuvchisi hisoblanadi.
Yovvoyi arilar ---- > Grechixa , kungaboqar va
anjirning changlatuvchisi hisoblanadi.
📌 2. Zararli hasharotlar.
Zararkinanda hasharotlarning 700 dan ortiq turi
ma'lum .
Donli ekinlarga ---- > Osiyo chigirtkasi va xasva
✅
Poliz ekinlariga ---- > shiralar ✅
Mevalarga ---- > olma qurti ✅
Kartoshkaga ---- > kolorado qo'ng'izi ✅
Jundan tayyorlangan kiyimlarga ---- > kuyalar
✅
Donlarning ichki qismini yeb bitiradi ---- > mita
va uning lichinkasi. ✅
📌 Parazit va kasallik tarqatuvchi hasharotlar.
Bitlar ---- > terlama ✅
Kalamush burgasi ---- > o'lat ✅
Bezgak chivini ---- > Bezgak kasalligi. ✅
Pashshalar ---- > ichburug' , sarg'ayma , sil ✅
kabi kasallik keltrib chiqaruvchisini tarqatadi.
📌 Zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashish.
1. Biologik kurash
2. Kimyoviy kurash.
91
1. Biologik kurash ---- > Tirik mavjudotlar
orqali kurash !
M : yirtqich honqizi qo'ng'izi , tillako'z ,
Yaydoqchilardan trixogramma , gabrobrakon ,
inkarziya , Hashoratxo'r qushlar ,
sutemizuvchilar va boshqa hayvonlar orqali
kurash. ✅
2. Kimyoviy kurash ---- > Har xil kimyoviy
moddalar orqali kurashish. ✅
📌 Hasharotlarning kelib chiqishi.
Tuban tuzilgan halqali chuvalchanglar ---- >
Trilobitsimonlar ---- >o'rgimchaksimonlar
|
Qisqichbaqasimonlar
|
Hasharotlar
Ya'ni hasharotlar sinfi Qisqichbaqasimonlardan
kelib chiqqan deb taxmin qilinadi.
==================================
===
QUSHLAR SINFI.
📌 Qisqacha tarif ---- > Havo muhitiga
moslashgan issiqqonli hayvonlar. Tanasi pat
bilan qoplangan. Naysimon suyaklari
bo'shlig'iga havo to'lgan. Yuragi 4 kamerali
arteriya va vena qoni to'la ajralagan. Nafas
olishda O'pka va Havo haltachalari ishtirok
etadi.
Ko'k kaptarning tashqi tuzilishi.
📌 Gavda bo'limlari ---- > Kaptarning gavdasi
bosh , bo'yin , tana , oyoq dan iborat.
📌 Bosh ---- > Uncha katta bo'lmagan yumoloq
bosh uzun va harakatchan bo'yin orqali tanaga
tutashgan. Boshining ikki yonida ko'zlari ,
ulardan orqaroqda quloq teshiklari joylashgan.
📌 Qanot ---- > Tanasi pat bilan qoplangan
bo'lib , Patlar tuzilishiga ko'ra 2 xil bo'ladi.
1. Kontur patlar --- > Pat ingichka va qattiq
o'zakdan va ikki tomondagi yelpig'ichdan
iborat. O'zakdan birlamchi tartib o'siqchalar ,
birlamchi tartib o'siqchalardan ikkilamchi tartib
o'siqchalar chiqadi. Ikkilamchi tartib
o'siqchalarda ilmoqchalar bo'lib , bir - biri bilan
qo'shilib yaxlit patni xosil qiladi.
Joylashuviga ko'ra kontur patlar.
- > Kontur - qoplag'ich ( tana yuzasidagi patlar )
- > qoqish ( qanotlar )
- > boshqarish ( dum )
- > momiq patlar.
2. Parlar -- > Asosan suv qushlarida uchraydi.
Issiqlikni saqlash vazifasini bajaradi. Ikkilamchi
tarib o'siqchalar bo'lmaydi.
📌 Oyoqlari ---- > Oyoqlari 4 barmoqli , pastki
qismi - iligi va barmoqlari muguz tangachali
dag'al teri bilan qoplangan. ✅
Qushlar terisida bezlar rivojlanmagan. Faqat suv
qushlarining dumi asosida dumg'aza bezi
bo'ladi. Qush tumshug'i yordamida bezdan
yog'simon suyuqlikni siqib chiqarib , latlariga
surkab turadi. Bu suyuqlik qush patini
egiluvchan va qayishqoq qiladi va suv
yuqtirmaydi.
QUSHLARNING ICHKI TUZILISHI.
📌 Hazm qilish sistemasi.
Og'iz ---- > halqum ---- > qizilo'ngach ---- >
jig'ildon ---- > ikki bo'lmali oshqozon ( bezlida
yumshaydi , muskullida maydalanadi ) ---- >
ichak ---- > kloaka.
Qushlarning tishlarinbo'lmaydi. Shuning uchun
oziqni butun yutadi.
Kloakasiga jinsiy organlariningvchiqarish yo'li
va siydik yo'li ham ochiladi. Kloakada siydik
axlat bilan aralashib tashqi muhitga chiqariladi.
✅
📌 Nafas olish sistemasi ---- > Qushlarning
o'pkasi murakkab tuzilgan pufakchalardan iborat
bo'lib , lufaklar kapilyar qon tomirlar bilan
qoplangan.
Nafas olishda o'pka bilan birga havo xaltachalari
ham ishtirok etadi.
Nafas yo'nalishi :
Burun ---- > O'pka ---- > havo haltachalari ---- >
O'pka ---- > burun ---- > tashqi muhit.
92
Yani bir marta olgan havosidan 2 marta nafas
oladi.
Qush tinch turganda --- > 26 marta
Uchganda 400 marta nafas oladi. ✅
📌 Qon aylanish sistemasi ---- > ikkita doiradan
iborat. Yuragi 4 kamerali ikkita yurak bo'lmasi (
o'ng va chap )
ikkita yurak qorinchasi ( o'ng va chap )
Arteriya va vena qoni batamom ajralgan.
Qon aylanish yo'nalishi :
Katta qon aylanish doirasi.
Yurak chap qorinchasi ---- > Aorta ---- >
Arteriya ---- > Kapilyar ---- > Gazlar
almashinuvi ---- > Venalar ---- > kovak venalar -
--- > yurak o'ng bo'lmachasi . ✅
Kichik qon aylanish doirasi.
Yurak o'ng qorinchasi ---- > O'pka arteriyasi ----
> O'pka kapilyarlari ---- > gazlar almashinuvi ---
- > O'pka venalari ---- > yurak chap bo'lmachasi.
Qush yuragi tinch turganda --- > 165 marta
Qushlar yuragi uchganda --- > 550 marta
qisqaradi. ✅
📌 Sezgi organlari.
- > ko'zi juda yaxshi rivojlangan. Ayrin
qushlarning ko'zi Odamnikidan 100 marta
yaxshiroq ko'radi.
- > Rangni yaxshi ajrata olishadi.
- > Yaxshi eshitadi.
- > Hidni yaxshi ajrata olmaydi. ✅
📌 Nerv sistemasi.
Bosh miyasi yirik va murakkab tuzilgan. Xilma -
xil xarakatlarni amalga oshiradi chunki
Miyachasida burmalar ko'pva Oldingi miyasi
yaxshi rivojlangan.
Qushlar turli tovushlar orqali aloqa qiladi.
Sayrash bilan birga notinchlik , qo'rqinch ,
chaqiriq va boshqa hususiyatlaribbilan o'zaro
aloqa qiladilar.
Qarg'a , mayna , qorayaloq va to'tilar so'zlarni
ham qaytara oladilar. ✅
==================================
=========
Teridagi sezgi analizator retseptorlari ✔�
1. Og'riq
2. Siypalash
3. Sovuq
4. Issiq
5. Bosim
Terida eng yuza joylashgan retseptor Og'riq ,
eng chuqur retseptor Bosim retseptorlari
hisoblanadi
🍀 Yo'sinilar bo'limi ☘�
🔘 ko'payishi jinsiy (gametofit) va jinssiz
(sporofit) bo'g'inlarning gallanishi orqali amalga
oshadi
🔘 yo'sinlarda jinsiy bo'g'in ustunlik qiladi
🔘 yo'sinlar suvo'tlardan kelib chiqqan
🔘 bo'yi 4-5 mm dan 40 sm gacha boradi
🔘 tanasi bargsimon tallomdan iborat
🔘 lekin ko'pchilik poya-bargli o'simliklardir
🔘 ularning ildizi bo'lmaydi, ular tuproqqa
rizoidlar orqali birikib turadi
🔘 boshqa yuksak o'simliklardan farqi: ildizi va
o'tkazuvchi sistemalari yo'qligidir. Taraqqiyotda
ortda
🔘 ko'payishi:
✔� jinssiz: sporalar orqali
✔� jinsiy: ko'p hujayrali a'zolar (boshqa
tubanlardan farqi)
☑� ko'p hujayrali jinsiy a'zolari
1⃣ anteridiy (erkaklik)
2⃣ arxegoniy (urg'ochilik)
☑� urug'lanishi suvda, harakatchan
spermatozoidlar orqali amalga oshadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Funariya
🔘 bo'yi 1-3 sm, bir uyli o'simlik
🔘 och yashil rangli gilamchalar hosil qiladi
🔘 erta bahorda ariqlar bo'yida, zax bosgan
devorlarda, oftob kam tushadigan yerlarda ko'p
uchratish mumkin
🔘 poyasi ingichka, bargchalari poyada ketma-
ket o'rnashadi
🔘 poyasining tubi tuproqqa rizoidlari
yordamida birikib turadi
🔘 uning barglari bir qavat hujayralardan tashkil
topib, xlorofill donachalari bor
93
🔘 bu barglarda yorug'da karbonat angidrid gazi,
suv va mineral tuzlardan kraxmal va boshqa
organik moddalar hosil bo'ladi
🔘 ko'payishi ancha murakkab: novdalarining
uchida barglarining orasida jinsiy a'zolar yetiladi
✔� anteridiylarda ko'p miqdorda 2 xivchinli
harakatchan spermatozoidlar hosil bo'ladi
✔� arxegoniylarda bittadan tuxum hujayra
yetiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ ko'payish sikli 🔄
▶� yog'ingarchilikda yo'sinlar ustini suv bosib,
anteridiy va arxegoniylarning uchi ochiladi
▶� spermatozoidlar anteridiydan suvga chiqadi
▶� xivchinlari bilan harakatlanib, arxegoniy
ichiga kiradi
▶� kolbasimon arxegoniy ichida spermatozoid
tuxum hujayra bilan qo'shilib, zigota hosil qiladi
▶� vaqt o'tgach, zigota o'sib, sporofitni hosil
qiladi
▶� sporofit - sporangiyband va uning uchida
joylashgan spora hosil qiladigan ko'sakcha -
sporangiydan iborat
▶� sporangiyda sporalar yetiladi, so'ng to'kiladi
va tarqaladi
▶� sporadan jinsiy bo'g'in - gametofit
rivojlanadi
▶� spora nam tuproqqa tushgach o'sadi va ko'p
hujayrali, shoxlangan ingichka yashil ip hosil
qiladi
▶� ip shoxlarida kurtaklar hosil bo'ladi
▶� keyinchalik har bir kurtakdan yangi poya-
bargli funariya yo'sini o'sib chiqadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
Shunday qilib,
✔� zigotadan jinssiz bo'g'in
✔� sporadan jinsiy bo'g'in
boshlanadi.
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Yo'sinlar - yuksak o'simliklarning tubani
hisoblanadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Yoʻsinlarda
Gametofit — Jinsiy boʻgʻin:
➡� 1. Sporadan rivojlanadi
➡� 2. Yashil ip
➡� 3. Kurtak
➡� 4. Avtotrof
➡� 5. Har bir kurtakdan yangi o'simlik
➡� 6. Zigota hosil qiladi
➡� 7. Har bir arxegoniyda bitta tuxum hujayra
➡� 8. Arxegoniy kolba shaklda
➡� 9. Jinsiy a'zolari koʻp hujayrali
➡� 10. Anterediy 2 xivchinli
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
Sporafit — Jinssiz boʼgʻin:
➡� 1. Zigotadan rivojlanadi
➡� 2. Sporangiyband
➡� 3. Sporangiy
➡� 4. Spora
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🌴 Qirqbo'g'imlar bo'limi 🌴
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ qirqbo'g'imlar
🔘 ko'p yillik o'simlik
🔘 ko'payishi: jinsiy va jinssiz bo'g'inlarning
gallanishi
🔘 vegetativ yo'l bilan ham ko'payadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Dala qirqbo'g'imi
🔘 ildizpoyali ko'p yillik o't
🔘 daryo, kanal va ariqlar bo'yidagi sernam
yerlarda uchraydi
🔘 poyasi bor, shoxlangan va bo'g'imlarga
bo'lingan (nomi ham shundan olingan)
🔘 uning shoxlari shu bo'g'imlardan chiqadi va
halqa hosil qilib joylashadi
🔘 barglari mayda, poya va shoxlardagi
bo'g'imlarda halqa hosil qilib joylashadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Ko'payish sikli 🔄
▶� erta bahorda dala qirqbo'g'imining
ildizpoyasidagi kurtaklardan bahorgi - generativ
novda o'sib chiqadi
94
✔� bu novda qo'ng'ir rangli, shoxlanmagan,
uchida spora beruvchi bitta boshoq bo'ladi
✔� spora beruvchi boshoqlarda sporofillar
(shakli o'zgargan barg) halqa hosil qilib
o'rnashadi
✔� sporofillari ostida 6-8 ta sporangiy
joylashadi va unda sporalar yetiladi
▶� sporalar yetilgach, tashqariga chiqadi, suv
va shamol yordamida tarqaladi
▶� o'sish uchun qulay sharoitga tushgan
sporalarning ayrimlaridan
✔� erkak gametafit
ayrimlaridan esa
✔� urg'ochi gametafit
unib chiqadi.
☑� Erkak gametafit
🔺 yashil, chetlari bo'lingan o'simta
🔺 undagi anteridiylarda ko'p xivchinli
spermarozoidlar yetiladi
☑� urg'ochi gametafit
🔹 erkak gametafitdan biroz kattaroq
🔹 undagi arxegoniyda tuxum hujayra yetiladi
▶� yog'ingarchilikda spermatozoidlar tuxum
hujayraga kelib tushadi (urug'lanadi) va zigota
hosil bo'ladi
▶� zigotadan murtak, murtakdan esa sporafit
hosil bo'ladi
▶� yozda dala qirqbo'g'imining ildizpoyasidan
yozgi - vegetativ novda o'sib chiqadi
✔� bu novda nozik, yashil va shoxlangan
bo'ladi
✔� fotosintezni amalga oshiradi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Sershox qirqbo'g'im
🔘 dala qirqbo'g'imidan farqi:
▫� bahorgi novdasining yo'qligi
▫� spora beruvchi boshoqlari shoxlangan
novdalar uchida hosil bo'lishi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
☑� dorivorligi - ularning poya va shoxlaridan
tayyorlangan damlama va qaynatma siydik
haydovchi dori sifatida ishlatiladi
✅ Qirqbo'g'imlarda
Gametofit — Jinsiy boʻgʻin:
🖌 1. Sporadan rivojlanadi
🖌 2. Ayrim jinsli
🖌 4. Erkaklik o'simtasi - yashil chetlari
boʻlingan
🖌 5. Urg'ochi jinsi erkagidan kattaroq
🖌 6. Zigota hosil qiladi
🖌 7. Avtotrof
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
Sporafit — Zigotadan rivojlanadi
🖌 1. Murtak
🖌 2. Sporofit
🖌 3. Poya bargli o'simlik
🖌 4. Autotrof
🖌 5. Yashil
🖌 6. Poyasi va shoxlari boʼgʼimlarga boʼlingan
🖌 7. Boshoq
🖌 8. Sporafillarning ostki tomonida 6 - 8 ta
sporangiy
🖌 9. Spora hosil qiladi
🖌 10. Mustaqil oziqlanadi
🖌 11. Ildizpoyali
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🌿 Qirqquloqlar bo'limi 🌿
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Qirqquloqlar
🔘 ildizpoyali, ko'p yillik o't
🔘 faqat tropik va subtropik mintaqalarda
daraxtsimon vakillari uchraydi
🔘 yer betiga qirqquloqlarning bir to'p patsimon
qirqilgan uzun barglari o'sib chiqadi
🔘 yosh barglarning uchi o'ralgan bo'lib, barg
o'sgan sari yozila boradi
🔘 qirqbo'g'imlardan farqi:
🔸 bargining yirikligi
🔸 spora beruvchi boshoqlarining bo'lmasligi
🔘 ularning sporalari barglari ostki tomonida
yoki chetida joylashgan qo'ng'ir rangli bo'rtma
(sorus) lar ichida joylashgan sporangiylarda
yetiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Ko'payish sikli 🔄
95
▶� soruslardagi sporangiylar ichida yetilgan
sporalar sporangiy po'sti yorilgach tashqariga
chiqadi va shamol yoki suv yordamida tarqaladi
▶� nam tuproqqa tushgan sporadan gametofit
o'sib chiqadi
✔� gametafitining bo'yi 1 sm, yashil, yupqa va
yuraksimon o'simta bo'lib, pastki qismidagi
rizoidlari bilan tuproqqa yopishib turadi (lekin
uzoq yashamaydi)
✔� gametafitda
🔹 anteridiy - ko'p xivchinli spermatozoidlar
yetiladi
🔸 arxegoniy - tuxum hujayra
yetiladi
▶� yomg'ir paytida anteridiy va arxegoniyning
uchi ochiladi
▶� anteridiydagi spermatozoidlar
arxegoniydagi tuxum hujayra bilan qo'shilib,
zigota (urug'langan tuxum hujayra) hosil qiladi
▶� zigota murtak hosil qiladi
murtak o'sib sporofit (yangi qirqquloq) ga
aylanadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
☑� Vegetativ ko'payishi - ildizpoyalari orqali
amalga oshadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Zuhrasoch qirqqulog'i
🔘 ildizpoyali, ko'p yillik o't
🔘 bargi keng nashtarsimon, uzunligi 10-40 sm,
2-3 karra patsimon bo'lingan, qisqa bandli
🔘 barglarining ostki tomonida soruslar
joylashgan, sporangiylarida sporalar yetiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Suv qirrqulog'i
🔘 bir yillik, ildizsiz o'simlik
🔘 poyasi ingichka va kalta
🔘 poyasidagi bo'g'imlarda uchtadan barg
joylashgan
🔘 ikkita bargi butun bo'lib, suv yuzasida
🔘 uchinchi bargi esa ipsimon qirqilgan bo'lib,
suv ostida turadi
🔘 soruslari - suv ostidagi barglari asosida
joylashgan
🔘 ularda ikki xil sporalar yetiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Qirqquloqlarda
Gametofit — Jinsiy bo'g'in:
🔎 1. Sporadan rivojlanadi
🔎 2. 2 jinsli gametofit
🔎 3. Yashil yupqa yuraksimon
🔎 4. Autotrof
🔎 5. Rizoidga ega
🔎 6. Arxegoniy (Tuxum hujayra)
🔎 7. Anteridiy ( Spermatozoid)
🔎 8. Zigota hosil qiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
Sporafit — Jinssiz bo'g'in:
🔎 1. Ildizpoyali ko'p yillik o't
🔎 2. Poya bargli o'simlik
🔎 3. Sorus
🔎 4. Sporangiy
🔎 5. Spora
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🔥 BILIB QO‘YING 🔥
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
📔 Koʻrish analizatorining ketma-ketligi =
retseptor → koʻrish nervi → oʻrta miya (oldingi
2 ta tepalik poʻstloqosti) → oraliq miyaning
gipotalomik sohasi → bosh miya
yarimsharlarining ensa qismidagi koʻrish nerv
markazi
📓 Eshitish analizatorining ketma-ketligi =
retseptor → eshitish nervi → miya koʻprigi →
oʻrta miya (orqa 2 ta tepalik poʻstloqosti) →
bosh miya poʻstlogʻi chekka qismining pastki
sohasi
📘 Vetsibulyar analizatorining ketma-ketligi =
retseptor → vetsibulyar nerv → miya koʻprigi
→ miyacha → bosh miya yarimsharlaridagi
muvozanat nerv markazi
📙 Teridagi ogʻriq va qichish analizatorining
ketma-ketligi = retseptor → sezuvchi nerv →
orqa miyaning quyi qismidagi nerv markazlari
→ oraliq miyaning poʻstloqosti → bosh miya
yarimsharlari poʻstlogʻi orqa markaziy pushtasi
96
📗 Taʼm bilish analizatorining ketma-ketligi =
retseptor → til halqum nerv tola → uzunchoq
miya → oraliq miya koʻrish doʻmbogʻi
(talamus) → bosh miya poʻstlogʻi chekka
qismining yuqori va oʻrta sohasi
📕 Muskul, pay, boʻgʻim analizatorlari =
retseptor → sezuvchi nerv → bosh miya
yarimsharlarida joylashgan.
📖 MUTOLA VAQTI 📖
🍃🍃🍃BARG 🍃🍃🍃
🍃BARG - òsimlikning suv buĝlativchi , nafas
oluvchi , fotosintez qiluvchi asosiy vegetativ
organi .
📌Barg 2 qismdan :
1. Barg yaproĝi
2. Barg bandi dan iborat.
📌Ayrim òsimlikkar barg bandining pastki
qismda Yonbargchalar mavjud
📌Bandiga kòra :
✔�1. Bandli bargli òsimliklar ( ikki
uruĝpallalilar )
✔�2. Bansiz bargli òsimlikkar ( bir uruĝpallali
òsimliklar )
🍃Bargdagi tomirlar asosan 2 ta vazifani :
✔�1. Bargni tarangligini
✔�2. Bargda moddalar xarakatini
taminlaydi
✔�Tomirlanishiga kòra :
🔹�1. Patsimon , panjasimon (ikki
uruĝpallalilarda )
🔹�2. Parallel , yoysimon ( bir uruĝpallalilarda )
🍃ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR :
📌Barg bandida bitta barg joylashsa - ODDIY
BARG ( OLMA , NOK , ÒRIK , SHAFTOLI ,
TUT , TOK , YANTOQ , ĜÒZA , ROVOCH )
📌Barg bandida bir nechta barg joylashsa -
MURAKKAB BARG ( SOXTA KASHTAN ,
YONĜOQ , NA'MATAK , SHIRINMIYA ,
BEDA , QULUPNAY , LOVIYA , NÒXAT ,
YERYONĜOQ )
ODDIY BARGLAR :
1. Patsimon
2. Panjasimon
3. Uch bòlakli
MURAKKAB BARGLAR :
1. Toq patsimon
2. Juft patsimon
3. Panjasimon
4. Uch bargchali
☘�Uch bargchali murakkab bargli òsimliklar - (
SEBARGA , BEDA , LOVIYA , MOSH )
Juft patsimon - (YERYONĜOQ )
Toq patsimon - (SHIRINMIYA , YONĜOQ)
Toq bargchalar òrnida gajaklar paydo bòlgan
òsimliklar - ( NÒXAT , BURCHOQ )
Ikki yoki uch karra bòlingan patsimon bargli
òsimliklar - ( TOTIM , SHOYI AKATSIYA )
Qipiqsimon bargli -( SAKSOVUL VA
QANDIM)
🍃Barglari yirik 50 70 hatto 1 - m gacha
boradigon ( ROVOCH , OJUD , KOVRAK )
kabi òsimliklar mavjud .
NOVDADA BARGLAR JOYLASHISHI :
📌1. Ketma ket - ( OLMA , ÒRIK , DÒLANA ,
TERAK , TUT , TOK , ATIRGUL ,
OQQURAY , ĜO'ZA , POMIDOR )
97
📌2. Qarama qarshi - ( RAYHON , YALPIZ ,
CHINNIGUL , LIGUSTURUM , DALACHOY
, KIYIKOT , MAVRAK , GAZANDA ,
KAMPIRCHOPON )
📌3 Halqa hosil qilib - ( SAMBITGUL ,
QIRBÒĜIM , QUMRIÒT )
Yoruĝlikka bòlgan munosabatiga kòra :
✔�1. Yoruĝsevar - ( KUNGABOQAR ,
KARTOSHKA , POMIDOR , ĜÒZA ,
YANTOQ )
✔�2. Soyasevar - ( XINA , BINAFSHA ,
YOVVOYI QULUPNAY )
♻�Novdada barglar qanchalik kòp va qalin
bòlmasin , ular xamma vaqt quyosh nuri
bevosita tushib turadigon xolatda quyoshga
ògrilib turadi !!!
==================================
==========
🔰TIZIM ----> deganda bir butunlikni tashkil
etuvchi kompanentlarning malum izchillikdagi
o'zaro bog'lanishlari va tasirlari tushiniladi❗�
❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�
🔰MOLEKULA ---> ushbu bosqichda tirik tizim
biologiyalik faol yirik molekulalar yani
oqsillar,nuklein kislota,uglevadorodlarning
faoliyat ko'rsatishida nomoyon bo'ladi❗�
❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�
🔰HUJAYRA ---> tirik o'rganizmning
tuzilish,rivojlanish va funksional birligidir❗�
❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�
🔰TO'QIMA ---> kelib chiqishi bajaradigan
vazifasi tuzilishi o'xshash bo'lgan hujayralar
yig'indisi
🔰ORGAN ---> ko'pchilik hayvonlarda bir
necha turdagi to'qimalarning tuzilishi va
funksional yig'indisi hisoblanadi❗�
❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�
🔰ORGANIZM ---> mustaqil xayot kechiruvchi
yaxlit bir yoki kop hujayrali tirik tizimidan
iborat❗�
❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�
🔰BIOGEOTSENOZ ---> bir-biri va atrof-muhit
bilan o'zaro munosabatda bo'ladigan
organizmlarning populatsiyalariga biogeotsenoz
deyiladi❗�
��� QON ���
🌡LIMFA ----> tiniq, biroz sarg'ish suyuqlik
limfa tomirlari bo'ladi🌡
��������
🌡QON ----> odam tana massasining 7% ni
tashkil etadi🌡
��������
🌡QON ----> osmotik bosimi 7,6-8,1ga teng🌡
��������
🌡QON ----> katta yoshli odam organizmida
5litrga yaqin qon boladi🌡
��������
🌡QON ----> plazmasining 90%ni suv tashkil
qiladi🌡
� BILIB QO‘YING �
❗� Ontogenez -- organizmlarning shaxsiy
rivojlanish jarayoni
❗� Lichinkali ontogenez -- yassi
chuvalchanglar, baqalar, hashorotlar
❗� Lichinkasiz ontogenez -- sudralib
yuruvchilar, qushlar
98
❗� Ona qornida rivojlanish -- yuksak
sutemizuvchilar va odam.
❗� Embrional davr -- zigota hosil bo'lib
tug'ilgungacha bo'lgan davr
❗� Postemrional davr -- embrionni tug'ilishidan
o'limigacha bo'lgan davr
❗� Maydalanish -- urug'langan tuxum hujayrani
bo'linib, blastulani hosil qilishi
❗� Blastula -- maydalanishdan hosil bo'lgan
ko'p hujayrali embrion.
❗� Blastosel -- blastulaning ichi suyuqlik bilan
to'lgan birlamchi tana bo'shlig'i
❗� Gastrulyatsiya -- embrion hujayralari
o'smaydi va bo'linmaydi. Dastlabki
ixtisoslashish belgilari paydo bo'ladi
❗� Ixtisoslashish -- embrionni ayrim qismlari va
hujayralarini vazifasi jihatidan farqlanishi.
❗� Organogenez -- o'zak organlarining (nerv
nayi, horda, ichak naychasi) hosil bo'lishi.
DNK xilini topish
▬▬▬▬▬▬▬▬▬
🔴 Geterogametalilarda (XY)
n+1 (n - xromasoma)
Masalan ...
Odamda 23 + 1 ta
🔵 Gomogametalilarda (XX)
n = ga teng (n - xromasoma)
Masalan ...
Odamda 23 ta
Xromatidalar tetradasini
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
🔴 Geterogametalilarda (XY)
n-1 (n - xromasoma)
Masalan ...
23 - 1 = 22 ta
🔵 Gomogametalilarda (XX)
n = ga teng (n - xromasoma)
Masalan ...
Odamda 23 ta
==================================
========================
Anemofill va Anemoxor nima?
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
🌾 Shamol yordamida changlanadigan
o‘simliklar - anemofill (yunoncha «anemos» -
shamol, «filiya» - yaxshi ko‘raman) oʻsimliklar
deyiladi.
Bularga...
Bugʻdoy, arpa, suli, sholi, tol, terak, yongʻoq
kabi oʻsimliklar kiradi.
🌾 Meva va urugʼlari shamol yordamida
tarqaladigan o‘simliklar - anemoxor (yunoncha
«anemos» - shamol, «chorea» - tarqalish)
o‘simliklar deyiladi.
Bularga...
🍃 1 tutam popuk (tuk) lari hisobiga
tarqaladigan - terak, tol, qoqioʻt, qoʻgʻa
🍃 Qanotchalari hisobiga tarqaladigan -
qayragʻoch, shumtol, saksovul, cherkez,
boyalich, baliqkoʻz, zarang, rovoch, jud kabi
oʻsimliklar kiradi.
📖 MUTOLA VAQTI 📖
QALQONOLDI , GIPOFIZ , AYRISIMON ,
BUYRAK USTI BEZLARI , ULARNING
TUZILISHI VA FUNKSIYASI.
( Yangi Anatomiya - 2019 nashri !!! )
📌 Qalqonoldi bezlari.
4 ta bo'lakdan iborat. Qalqonsimon bez orqa
yuzasida joylashgan bo'lib , uning to'qimasiga
botib kirgan.
Qalqonoldi bezi Paratgarmonni ishlab
chuqaradi.
Paratgarmon qonda kalsiy va fosfor
almashinuvini boshqarib turadi. Nerv va muskul
qo'zg'aluvchanligiga ta'sir qiladi.
99
Paratgarmon ko'p ishlab chiqarilsa.
- > qonda kalsiy miqdori ortadi
- > suyaklar yumshab deformatsiyaga uchraydi.
- > Nerv muskul sistemasi qo'zg'aluvchanligi
pasayib , tana muskullari bo'shashadi.
- > Odam holsizlanadi , tez charchaydi
Paratgarmon kam ishlab chiqarilsa.
- > Qonda kalsiy miqdori kamayadi.
- > nerv - muskul qo'zg'aluvchanligi ortadi.
- > Qovoq va lablar pirpirab uchadi , qo'llar
qaltiraydi. ( tetaniya )
📌 Gipofiz bezi.
No'xat shaklda , Bosh miya ostki yuzasida
joylashgan. Og'irligi 0,5 - 0,6 g bo'ladi. Bu bez
qon tomirlari orqali Gipotalamus orqali qon
tomirlari bilan bog'langan.
Gipofizning 3 ta bo'lagi mavjud.
1. Oldingi bo'lak ( Somatotrop ishlab chiqaradi.
) ✅
2. O'rta bo'lak ( Intermidin ishlab chiqaradi. ) ✅
3. Orqa bo'lak ( Vazoprosen ( ADG ) ishlab
chiqaradi. ) ✅
Somatotrop --- > Bu garmon bo'y o'sishiga tasir
ko'rsatadi. Garmon ko'p ishlab chiqarilsa
Gigantizm , kam ishlab chiqarilsa Nanizm kelib
chiqadi.
Katta yoshdagi odamlarda bu garmonni ko'p
ishlab chiqarilishi --- > Akromegaliya kasalligini
keltrib chiqaradi. ( Panja suyaklari
yo'g'onlashadi , til va burun tez o'sishi
kuzatiladi. )
Gipofizning 3 ta bo'lagidan boshqa garmonlar
ham ishlab chiqariladi :
- > Adrenokortikortikoid gormoni ( Buyrak usti
bezini ishini boshqaradi. ) ✅
- > Trioptrop gormoni ( Qalqonsimon bez ishini
boshqaradi. ) ✅
- > Gonadotrop gormoni ( jinsiy bezlar ishini
boshqaradi. ) ✅
📌 Epifiz bezi.
O'rta miya soxasida joylashgan bo'lib asosan
melatonin garmonini ishlab chiqaradi.
Melatonin --- > Organizmda ligment
almashinuviga ta'sir ko'rsatadi. Epifiz gormoni
Gipofizning Gonadotrop garminiga tasir etib
bolani vaqtidan oldin balog'atga yetishini
sekinlashtiradi.
Epifiz funksiyasi bola 7 yoshga yetguncha
kuchayadi , keyin susayib boradi. ✅
📌 Ayrisimon bez.( Timus )
Ko'krak qafasida , to'sh suyagining orqasida
joylashgan.
Chaqaloqlarda 12 g , 14 - 15 yoshda 30 - 40 g
gacha yetadi. Keyin bola ulg'ayishi bilan
kichrayib boradi.
Ayrisimon bez Timozin garmonini ishlab
chiqaradi.
Timozin :
- > Bolani vaqtida balog'atga yetishini
taminlaydi. ✅
- > Limfotsitlar hosil bo'lishini kuchaytrib
immun sistemani shakllanishiga ijobiy ta'sir
ko'rsatadi. ✅
Buyrak usti bezi.
O'ng va Chap Buyrak ustida joylashgan.
Birmuncha yassilashgan piramida shaklida.
Har bir bez 2 qismdan iborat va quyidagi
garminlarni ishlab chiqaradi.
1. Po'stloq ( suv , tuz , oqsil va uglevodlar
almashinuviga tasir ko'rsatuvchi moddalar ishlab
chiqaradi. Androgem va Esterogen jinsiy bezlar
faoliyatini kuchaytiradi. ) ✅
2. Mag'iz ( adrenalin - > garmoni nerv
qo'zg'alishi kuchaytrib , yurak qisqarishi , nafas
olish va qon aylanish jarayonlariga tasir etadi.
Achchiqlanganda va qo'rqqanda adrenalin ishlab
chiqarilishi keskin ortadi. Bunda :
- > Qon tomirlar torayadi ✅
- > Yurak urishi tezlashadi ✅
- > Qon bosimi ortadi ✅
- > Uglevod almashinuvi tezlashadi. ✅
==================================
========================
🔷 MITOZ 🔷
🔻PROFAZA — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
100
🔻METAFAZA — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
🔻ANAFAZA — 4n 4c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni
tetraploid toʻplami
🔻 TELOFAZA — 2n 2c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🔷 MEYOZ 🔷
� 📍PROFAZA I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
� 📍METAFAZ I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
📍�ANAFAZA I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
📍�TELOFAZA I — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
�🔗 INTERKINEZ — 1n 2c
📍� PROFAZA Il — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
� 📍METAFAZA Il — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
� 📍ANAFAZ Il — 2n 2c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
📍TELOFAZA Il — 1n 1c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
==================================
========================
📚 Simbioz (yunoncha - «sym» - birga, «bios» -
hayot) - birgalikda yashaydigan organizmlarning
har ikkalasi yoki bittasi ushbu munosabatdan
o‘ziga foyda oladi.
📚 Sklerofitlar (yunoncha - «scleros» - qattiq) -
tuproqda namlik yetarli bo‘lmagan sharoitda
o‘sadigan, tuproqdagi namni zo‘r berib
shimadigan o'simliklar.
📚 Stenobiontlar (yunoncha - «stenos» - tor,
cheklangan, «biontos» - yashovchi) - nisbatan
doimiy muhit sharoitida yashashga moslashgan,
harorat, namlik, atmosfera bosimi kabi
omillarning tor ko‘lamda o‘zgarishigagina
bardosh bera oladigan o‘simlik va hayvonlar.
📚 Sukkulentlar (lotincha - «succulentus» -
sersuv) - o‘z to‘qimalari va organlarida suvni
zaxirada saqlaydigan o‘simliklar.
📚 Suksessiya (lotincha - «successio» - o ‘rin
almashish) - ma’lum hududdagi ekosistemalarni
izchillik bilan inson va tabiat omillari ta’sirida
boshqa ekosistemalarga aylanishi.
📚 Taksis (yunoncha - «taxis» - joylashuv) -
bakteriyalar, bir hujayrali hayvonlar, bir
hujayrali suvo’tlari va yuksak o‘simliklarning
jinsiy hujayralarining tashqi omillar (yorug‘lik,
kimyoviy moddalar, kislorod) ta ’sirida harakati.
📚 Trofik daraja - ekologik piramidani tashkil
qiluvchi organizmlar yig‘indisi.
📚 Fitosenoz (yunoncha - «phyton» - o‘simlik,
«koidos» - umumiy) - muayyan
hududdagi o‘simliklar jamoasi.
📚 Fotoperiod - yil fasllari bilan belgilanadigan
kun uzunligi.
101
📚 Fotoperiodizm (yunoncha - «photos» -
yorug‘lik va davr) - kun uzunligining mavsumiy
o‘zgarishlariga nisbatan tirik organizmlarning
javob reaksiyalari.
📚 Fototropizm (yunoncha - «trope» - burilish) -
yorug‘lik ta’sirida o‘simliklarning
harakatlanishi, bunda harakat yo‘nalishi
yorug‘lik yo‘nalishiga bog‘liq.
📚 Evribiontlar (yunoncha - «eurys» - uzun,
«bios» - hayot) - keng tolerantlik chegaralariga
va ekoiogik sharoitda sezilarli o‘zgarishlarga
ega bo‘lgan, katta hududlami egallay oladigan
organizm turlari.
📚 Ekologik nisha - turning biotizim sifatida
mavjudligi, yashashini belgilab beruvchi barcha
abiotik va biotik omillarning yigʼindisi.
📚 Gigrofitlar (yunoncha — «hygros» — nam,
«phyton» — o'sim lik) - nam tuproq va yuqori
namlikka ega havoda o‘sadigan o‘simliklar.
📚 Gidrobiontlar (yunoncha - «hydor» - suv,
«bios» - hayot) - suv muhitida yashovchi
organizmlar.
📚 Gidrosfera - yerning suvli qobig‘i.
📚 Gomologik (yunoncha - «gomonos» -
o‘xshash) - kelib chiqishi va tuzilishi oʻxshash
organlar yoki ularning qismlari
==================================
========================
🔰 Bo'lmachalar sistola (qisqargan) holda
bo'lganda
🔴 Qorinchalar diastola (bo'shashgan) holda
bo'ladi.
2 va 3 tavaqali klapan ochiq bo'ladi.
🔵 Yarimoysimon klapan yopiq bo'ladi.
Aorta va o'pka arteriyasida bosim yuqori bo'ladi.
🛑Bo'lmachalar diastola (bo'shashgan) holda
bo'lganda:
🔴 Qorinchalar sistola (qisqargan) holda bo'ladi.
🔵 Ikki va uch tavaqali klapan yopiq bo'ladi.
🔘Yarimoysimon klapan ochiq bo'ladi.
⚫� Aorta va o'pka arteriyasida bosim past
bo'ladi.
==================================
========================
❗�FOYDALI QO'LLANMA❗�
📌Shox-shabbasi yoyiq daraxtlar
🔴olma
🔴òrik
🔴yonģoq
🔴shaftoli
🔷Shox-shabbasi ģuj va tik🔷
🔵qaraģay
🔵terak
◻�Shox-shabbasi sharsimon◻�
⚪�shamshod
⚪�sadaqayraģoch
◼�Daraxtlar har xil umr kòradi misol
uchun
◼�
⚫�baobab-4000/5000 yil
⚫�archa,sarv- 1000 yil
⚫�soxta kashtan - 2000 yil
⚫�chinor - 800 yil
⚫�òrik va yonģoq-70/100 yil
♻�Butalar
✅poyasi yoģochlashgan
✅bitta yo bir nechta poya hosil qiladigan
✅sershox
✅bòyi 2-3 m dan oshmaydi
✅kòp yillik
✅Toģlar yonbaģrida keng tarqalgan
102
🔰Butalarning vakillari🔰
🔻Yovvoyi🔻
🔺irģay
🔺singirtak
🔺na'matak
🔺zirk
🔺bodomcha
🔺uchqat
🔶madaniy🔶
🔸anor
🔸limon
🔸qoraqat
🔸ligustrum
🔸nastarin
📍Yarimbutalar📍
📍poyasini yuqori qismini qishda sovuq urib
ketadigan kòp yillik òsimliklar
🔷Vakillari🔷
🔹izen
🔹keyreuk
🔹teresken
🔹sarsazan
🔹shuvoq
🖇Kòp yillik òsimliklar🖇
�yer usti qismi qishda qurib òsish kurtagi
tuproq ostida qishlaydi
�ayniqsa toģlarda keng tarqalgan
🔗Kòp yillik òsimlik vakillari🔗
🔗beda
🔗ģumay
🔗sachratqi
🔗pskom piyozi
🔗kiyikòt
🔗sallagul
🔗qoqiot
🔗Shirinmiya
🔗iloq
🔗lola
🔗qamish
🔗andiz
🔗yalpiz
🔗kovrak
🔗gulsafsar
🔔Ikki yillik òtlar🔔
📣1-yil yer yuzida barg(tòpbarg) hosil qiladi,
ildizi va bargida oziq moddalar tòplaydi
📣2-yil poya chiqaradi va gullab meva tugadi
📕Vakillari📕
📕lavlagi
📕sabzi
📕sholģon
📕sigirquyruq
📒Bir yillik òsimliklarni esda qolishi qiyin
vakillari📒
📒oq shòra
📒jaģ-jaģ
📒machin
📒qora ituzum
📒baliqkòz
📒turkiston ismaloģi
📒momaqaldirmoq
📒qòytikan
📒kanakunjut
📒makkajòxori
==================================
========================
1. Fotosintezning yorug'lik (a) va qorong'ilik (b)
bosqichida bosil bo'ladigan moddalarni
aniqlang.
1) kislorod (O); 2) Org-H; 3) C6H12O6 4) ATF
5) ADF+H³PO⁴ 6)CO2
A) a-1, 2, 3: b-4, 5, 6
B) a-4, 5, 6: b-1, 2, 3
C) a-3, 5: b-1, 2, 4
D) a-1, 2, 4: b-3, 5
Javoblarni
ga
yo‘llang!
103
2. Ayollarning nafas havosi erkaklarning rezerv
havosidan 550 ml ga kam. Erkaklarning
qoʻshimcha havosi ayollarning rezerv havosidan
200 ml ga koʻp. Ayollarning qoʻshimcha havosi
erkaklarning nafas havosidan 1,75 marta koʻp.
Ayollarning qoʻshimcha havosi erkaklarning
rezerv havosidan 110 ml ga kam. Ayollarning
nafas havosi 400 ml boʻlib erkaklarning
qoʻshimcha havosidan 3,375 marta kam boʻlsa
ayollar va erkaklar oʻpkasining tiriklik sigʻimi
qanchaga farq qiladi.
A) 1520
B) 980
C) 480
D) 390
Javoblarni
ga
yo‘llang!
3. Mokekulyar massasi 55000 D boʻlgan oqsil
translyatsiya jarayonida i-RNK ning 15 % i
ishtirok etishidan hosil boʻlgan. Shu RNK ni
transkripsiyalagan DNK dagi umumiy
nukleotidlarning 25 % ini A tashkil etsa, jami
[H================================
========== bogʻlar ... tani tashkil etadi. (1 ta
aminokislotaning massasi 110 D)
A) 15 000
B) 20 000
C) 25 000
D) 35 000
Javoblarni
ga
yo‘llang!
4. DNK dagi jami fosfodiefir bogʻlar soni A
sonidan 700 taga G sonidan 646 taga koʻp
boʻlib, shu DNK da 1152 ta
[H================================
========== bogʻ bor. Shu DNK dagi A sonini
aniqlang.
A) 170
B) 198
C) 252
D) 302
Javoblarni
ga
yo‘llang!
5. Makkajoʼxori diploid navi tetraploid navidan
olingan chang donasi bilan changlantirildi.
Urugʼlanish jarayonidan soʼng hosil boʼlgan
bitta murtak hujayrada (a) va bitta (b)
endosperm hujayrasida (b) nechta xromosoma
boʼladi?
A) a-30; b-40
B) a-30; b-70
C) a-40; b-70
D) a-70; b-30
Javoblarni
ga
yo‘llang!
6. Oqsil sintezida 180 ta tripletdan foydalanilgan
i-RNK zanjiridagi nukleotidlarning 25% ini A
tashkil etadi. G va S foizi A foizidan 2,4 marta
katta boʻlib ularning foizlari nisbati mos
ravishda 0,5:0,7 boʻlsa, DNK ning i-RNK
zanjirini sintezlamagan zanjirida G soni... tani
tashkil etadi. Nuqtalar oʻrnidagi sonni toping.
A) 81
B) 135
C) 189
D) 324
Javoblarni
ga
yo‘llang!
104
7. Yangi transkripsiyalangan i-RNK da ekzonlar
40% ni tashkil etadi. Sitoplazmagan chiqqan i-
RNK dan 150 ta aminokislotadan iborat oqsil
sintezlangan boʻlsa, bu oqsil haqidagi axborot
saqlovchi DNK dagi fosfodiefir bogʻlar, jami
nukleotidlar, va i-RNK uzunligini (nm) toping.
A) 2248; 2250; 765
B) 2249; 2250; 382,5
C) 1124; 1125; 382,5
D) 2248; 2250; 382,5
Javoblarni
ga
yo‘llang!
8. Glukoza parchalanganda 9320 kj issiqlik
energiyasi ajraldi. Glukozani hosil qilish uchun
120 molekula H ni koʻchuruvchi organik
birikma sarflandi. Glukozaning necha foizi toʻliq
parchalanmagan.
A) 30 %
B) 40 %
C) 60 %
D) 70 %
Javoblarni
ga
yo‘llang!
9. DNK fragmentida 188 ta kimyoviy bogʼ(lar)
mavjud boʻlib, undagi
[H================================
========== bogʻlar va fosfodiefir bogʻlar
ayirmasi 32 ga teng boʻlsa, A+T necha foizni
tashkil etadi.
A) 12,5 %
B) 25 %
C) 37,5 %
D) 75 %
Javoblarni
ga
yo‘llang!
10. 2 ta DNK ning 1 - bo’lagi EcoRI, 2 - bo’lagi
BamHI restriktazalari yordamida 15 ta bo’lakka
bo’lindi. Dastlabki DNK bo’lagi va bo’laklarga
bo’lingan DNK dagi vodorod bog’lar farqi 116
ta bo’lsa, EcoRI nechta bo’lakka bo’lgan?
A) 6
B) 7
C) 8
D) 5
Javoblarni
ga
yo‘llang!
[28.10.20
18:37==============================
============
11. Sportchi organizmidagi qon hajmi taxminan
5 litirni tashkil qiladi. Qon tahliliga koʻra, qon
plazmasining solishtirma ogʻirligi 1,025 ni
tashkil qiladi. Qon plazmasi qonni 60% ni
tashkil qilsa, undagi natriy xloridni (a) va yogʻni
(b) grammini aniqlang.
A) a - 47,25 g; b - 42 g
B) a - 27,7 g; b - 26,4 g
C) a - 30,5 g; b - 28,8 g
D) a - 9 g; b - 8 g
Javoblarni
ga
yo‘llang!
12. O’rta hisobda skelet muskullari 30 kg
bo’lgan odamning bir kecha-kunduzda iste’mol
qilgan ovqatidan hosil bo’lgan energiya 5244
kkalni tashkil etsa, shu odamning ovqatdagi
oqsildan hosil bo’lgan energiyaning hammasi
105
asosiy moddalar almashinuvini ta’minlash uchun
sarf bo’ldi. Agar ovqatdagi yog’ va uglevod teng
miqdorda energiya hosil qilgan bo’lsa ovqat
tarkibidagi lipaza tomonidan parchalangan
organik moddaning massasini aniqlang
A) 420
B) 185,2
C) 200
D) 210
Javoblarni
ga
yo‘llang!
13. Bakteriofag irsiy molekulasi tarkibida 150
juft nukleotid mavjud bo’lib, shu bakteriofag
bakteriyani asosiy xromosomaga
rekombinatsiyalashib qolishi natijasida profak
xolatga o’tib qoldi va bakteriya genomidagi
nukleotidlarni 10 % ga ortirib yubordi. Bu
profak xolatdagi bakteriofag tashqi muxitning
spontam mutatsiyalari natijasida ekssiziya bo’lib
, shu jarayonda bakteriyaning xalqsimon DNK
sidagi nukleotidlar 8 % ga kamaydi.
Ekssiziyadan so’ng bakteriya DNK sida nechta
dezoksiriboza mavjud bo’ladi?
A) 3000
B) 3036
C) 3300
D) 1518
Javoblarni
ga
yo‘llang!
14. 2 ta DNK da 1000 ta nuklotid bor. T
yigʻindisi 270. 1-DNKda 25 % T 2-sida 20 % G
bor boʼlsa 1-DNK da T nukleotidlar sonini
hisoblang?
A) 80
B) 120
C) 150
D) 160
Javoblarni
ga
yo‘llang!
15. Anvarning tana massasi 50 kg bo'lib, tana
massasining 24% ini suyak sistemasi tashkil
qiladi. Anvar tanasidagi qon midorini (a) va
suyak sistemasida qanchasini fosfat tuzlari (b)
tashkil etishini aniqlang.
A) a - 5; b - 7,2
B) a - 3,5; b - 4,8
C) a - 4,9; b - 0,5
D) a - 3,5; b - 0,7
Javoblarni
ga
yo‘llang!
16. Chaqaloq ma'lum miqdordagi ona sutini
iste'mol qilganda undagi uglevoddan hosil
bo'lgan energiyani ma'lum qismi issiqlik sifatida
tarqalib ketadi, qolgan energiya ATF bog'larida
to'planadi. Chaqaloq qancha sut iste'mol
qilganida uglevoddan hosil boʻlgan 760 kj
energiya ATF bog'larida yig'iladi. (1 kkal = 4,3
kj) 100 gr sutdagi uglevoddan hosil bolgan
energiya qiymati 65 kkal ga teng.
A) 300 gr
B) 500 gr
C) 600 gr
D) 850 gr
Javoblarni
ga
yo‘llang!
106
17. Xushboʻy hidli noʻxatning oq gultojibargli
navlarini chachishtirishdan olingan birinchi
avlodning guli qizil rangda (AaBb) boʻldi. F² da
olingan avlodning qancha qismi tahliliy
chachishtirish qilinganda fenotip jihatdan
ajralish bermaydi.
A) 9/19
B) 3/4
C) 1/4
D) 1/2
Javoblarni
ga
yo‘llang!
18. Xrizantema o’simligining birlamchi jinsiy
hujayralari soni x tani tashkil qilib,
urug’lanishda spermiylarning y% qatnashdi.
Urug’lanishda qatnashgan spermiydagi
xromosomalar soni urug’lanishda qatnashmagan
spermiydagi xromosomalar sonidan 2016 taga
kam. Jami hosil bo’lgan spermiylardagi
xromosomalar soni urug’lanishda ishtirok etgan
va ishtirok etmagan spermiylardagi
xromosomalar soni farqidan 8064 taga ko’p
bo’lsa, y ni aniqlang.
A) 30 %
B) 45 %
C) 35 %
D) 40 %
Javoblarni
ga
yo‘llang!
[28.10.20
18:37==============================
============
30. Labaratoriyada 3 ta volvoks koloniyasi
mavjud, ikkinchi volvoks koloniyasi birinchisiga
nisbatan 10 ta kam noksimon hujayra saqlaydi,
uchinchi volvoks koloniyasi esa ikkinchi
volvoks koloniyasidan 10 ta kam noksimon
hujayra saqlab, 3 ta koloniyadagi jami xivchinlar
540 ta bo’lsa, ikkinchi volvoks koloniyasidagi
jami noksimon hujayralar umumiy hujayralarni
qancha qismini tashkil etadi
A) 3/4
B) 3/5
C) 2/3
D) 1/3
Javoblarni
ga
yo‘llang!
19. Ma'lum bir hududda tarqalgan hind maynasi
populyatsiyasi 10000 ta individdan iborat bo'lib,
A genining tarqalishi 40 % ga, B genining
tarqalishi esa 80 % ga teng bo'lsa, ushbu
populyatsiyadagi digeterozigotali organizmlar
sonini aniqlang.
A) 12000 ta
B) 876 ta
C) 1536 ta
D) 1672 ta
Javoblarni
ga
yo‘llang!
20. Asosiy moddalar almashinuvini taminlash
uchun 6 soatda 540 kkal energiya sarflaydigan
sogʻlom odam tanasida necha gramm eritrotsit
bor. (1mm³ qon=1ml=1 gr deb olinsin)
A) 29 g
B) 31,5 g
C) 43,5 g
D) 62 g
Javoblarni
ga
yo‘llang!
107
21. A o'simlikning murtak xaltasi va B
o'simlikning endospermasidagi xromosomalar
yig'indisi 180 ta. Ularning anafaza yakunidagi
xromosomalar yig'indisi esa 140 ta bo'lsa, B
o'simlikning arxeosporasidagi xromosomalar
sonini aniqlang.
A) 40 ta
B) 36 ta
C) 52 ta
D) 90 ta
Javoblarni
ga
yo‘llang!
22. 2-bosqichda 480 kj energiya issiqlik
energiyasi sifatida tarqalsa, 3-bosqichda ATF da
to’plangan energiya (a) va xloraplastda qancha
molekula ATF hosil bo’lgan (b) aniqlang.
A) a-5760, b-2280
B) a-6400, b-3200
C) a-5760, b-4320
D) a-6400, b-4460
Javoblarni
ga
yo‘llang!
23. Fotosintez jarayonida 40 mol suv
parchalandi. Nomaʼlum unum bilan ajralgan
glukoza toʼliq parchalanishi hisobiga 57 ta ATF
hosil boʼldi. Shu jarayonlarda nechta ATF
sarflangan. ATF ni hosil boʼlish unumini toping.
A) 30 mol ATF; 90%
B) 60 mol ATF; 45%
C) 30 mol ATF; 15%
D) 80 mol ATF; 55%
Javoblarni
ga
yo‘llang!
24. Energiya almashinuvining uchinchi
bosqichida 72 ta ATF hosil bo’ldi. Ushbu
energiya almashinuvining barcha bosqichlanda
jami ATF da to’plangan energiyaga teng
miqdorda energiya odam tanasida ertalabki
nonushtadan so’ng hosil bo’lsa uning qanchasi
tana harorati doimiyligini ta’minlash uchun
sarflanadi?
A) 2026,66
B) 3040
C) 1520
D) 1013.33
Javoblarni
ga
yo‘llang!
25. Bug'doy donining rangi polimer tipda
irsiylanadi. Pushti rang tetraploid navli bug'doy
o'zaro chatishtrilganda olingan donning murtak
xaltasidagi polimerlar sonini toping.
A) 12
B) 24
C) 32
D) 8
Javoblarni
ga
yo‘llang!
26. РНК да 15 та урацил булиб, умумий
занжирнинг 20% ташкил килса, ДНК
узунлиги неча нанометр ва у нечта
аминокислотани кодлайди?
А) 25,5 нм, 75 та аминокислота
Б) 25,5 нм, 25 та аминокислота
С) 55 нм, 25 та аминокислота
Д) 25,5 нм, 50 та аминокислота
108
Javoblarni
ga
yo‘llang!
27. Uglevod parchalanishining 3-bosqichida 612
mol ATF hosil bo’ldi. 2 va 3 bosqichlarda jami
qancha issiqlik energiyasi ajralgan.
A) 21760
B) 10880
C) 20614
D) aniq emas
Javoblarni
ga
yo‘llang!
28. Agar tovuqning somatik hujayrasida 78
tadan xromasoma boʻlsa, uning tuxum
hujayralarida xromasoma holati qanday boʻladi.
A) 37 + Y; 37 + X
B) 39 + X; 39 + Y
C) 38 + X; 38 + X
D) 38 + Y; 38 + X
Javoblarni
ga
yo‘llang!
29. Anvarning yoshi 19 da bo'lib, buyrak
nefronlari orqali siydik uzluksiz filtirlanishi
natijasida 10 soatda 100 mingta nefronlarda
qancha birlamchi siydik filtrlanishini toping.
(tinch holatda)
A) 0,502 litr
B) 1,28 litr
C) 2,08 litr
D) 3,12 litr
Javoblarni
ga
yo‘llang!
==================================
========================
Tana massalari
📌 broyler jo'jalarning og'irligi 1,4-1,5 kg,
📌 tuxum yo'nalishidagi tovuq zotlari (rus oq
tovug'i, lekgorn) 1,6-2,4 kg,
📌 tuxum go'sht yo'nalishidagi tovuq zotlari
(zagorsk, nyugempshir, pervomaysk) 2,5-4.0 kg,
📌 go'sht yo'nalishidagi tovuq zotlari (kornuel,
plimutrok) 3.0-4.5 kg,
📌o'rdaklarning ikki oylik jo'jalari og'irligi 2,6
kg,
📌 soxta kurak burun baliq 2 kg,
📌 tasqara 6-12 kg,
📌 zogo'ra baliq 8-16 kg,
📌 kurka 16 kg,
📌 bakra baliq 30 kg,
📌 Imperator pingvini 45 kg,
📌 tuyaqush 100 kg (tuxumining vazni 1,5 kg),
📌 hisor qo'ylarining vazni 150 kg ga,
(dumbasining og'irligi 25 kg),
📌 to’ng’iz 200-240 kg,
📌 tridakna 250 kg,
📌 Prjevalskiy oti 300 kg,
📌 dengiz toshbaqasi 300 kg,
📌 oq ayiq 800 kg,
📌 Go'shtdor Shortgorn zotli sigirlarning
o'rtacha vazni 650 kg, buqalari esa 1 000 kg
📌 ko’k kit 150 t
==================================
========================
Bosqichlari:
Yorug‘lik bosqichi
1�⃣ 1 - fotoliz (suv dissotsiyalanishi).
24H2O = 24H+ + 24OH
2�⃣ 2 - radikallar birikishi (OH-)
24OH = 12H2O + 6O2
3�⃣ 3 - vodorodni koʻchiruvchi kofermentlar
sintezi (NADH2)
109
24H+ + 12OB = 12OBH2
4�⃣ 4 - fosforlanish reaksiyasi (ATF sintezi)
18ADF + 18H3PO4 = 18ATF
Qorong‘ulik bosqichi
6CO2 + 12OBH2 + 18ATF = C6H12O6 +
6H2O + 18ADF + 18H3PO4 + 12OB(Organik
birikma)
Javob: D) a - 1,2,4 : b - 3,5 ✔�
==================================
========================
Oʻpkaning tiriklik sigʻimini
Qoʻshimcha havo + rezerv havo (zaxiradagi) +
nafas havosi tashkil etadi.
1) 400 • 3,375 = 1350 bu erkakdagi qoʻshimcha
havo
2) 400 + 550 = 950 bu erkakdagi rezerv havo
3) 1350 - 200 = 1150 bu ayoldagi rezerv havo
4) 950 - 110 = 840 bu ayoldagi qoʻshimcha havo
5) 840 : 1,75 = 480 bu erkakdagi nafas havo
6) Erkakda tiriklik sigʻimi
480 + 1350 + 950 = 2780
7) Ayolda tiriklik sigʻimi
400 + 840 + 1150 = 2390
8) 2780 - 2390 = 390
Javob: D) 390 ✔�
==================================
========================
📊 Variantlarda koʻp soʻralgan.
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
💪 Odam organizmida yurak 4 ta kameradan
yani 2 ta boʻlmacha va 2 ta qorinchadan iborat
boʻlib, ularning navbatma-navbat sistola va
diastola holatda boʻlishi yurak siklini tashkil
etadi.
🛡 Boʻlmachalar sistola holatida boʻlganda
qorinchlar diastola holatida boʻladi va
aksincha...
🎯 Klapanlar holati
━━━━━━━━━━━━
🔵 Oʻng boʻlmacha sistola yoki oʻng qorincha
diastola vaqtida 3 tavaqali klapan - ochiq,
yarimoysimon klapan - yopiq holatda boʻladi.
🔵 Oʻng qorincha sistola yoki oʻng boʻlmacha
diastola vaqtida 3 tavaqali klapan - yopiq,
yarimoysimon klapan - ochiq holatda boʻladi.
🔴 Chap boʻlmacha sistola yoki chap qorincha
diastola vaqtida 2 tavaqali klapan - ochiq,
yarimoysimon klapan - yopiq holatda boʻladi.
🔴 Chap qorincha sistola yoki chap boʻlmacha
diastola vaqtida 2 tavaqali klapan - yopiq,
yarimoysimon klapan - ochiq holatda boʻladi.
==================================
========================
📕 Qo‘shimcha ma'lumot
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
🐛 Bronza qoʻngʻiz qorin boʻlimi koʻkrak
boʻlimi bilan harakatsiz birikkan
🕷 Butli oʻrgimchak ustki jagʻlarining 1-
boʻgʻimi harakatchan tirnoqsimon oʻsimtadan
iborat.
� Qushlarda yuqori jagʻ va koʻkrak umurtqalari
bir-biri bilan oʻzaro harakatsiz birikkan.
Qovurgʻalar va pastki jagʻlari harakatchan
birikkan.
🐟 Baliqlarda umurtqa pogʻonasi kalla suyagi
bilan harakatsiz birikkan.
🐸 Baqada umurtqa pogʻonasi boʻyin umurtqasi
orqali kalla suyagi bilan harakatchan birikkan.
� Kaltakesakda umurtqa pogʻonasi bilan kalla
suyagi oʻzaro harakatchan birikkan.
110
🐢 Toshbaqada koʻkrak umurtqasi orqa kosasi
bilan harakatsiz, umurtqa pogʻonasida boʻyin va
dum umurtqalari harakatchan birikkan.
🐍 Ilonlarning yuqori va pastki jagʻ suyaklari
choʻziluvchan paylar yordamida harakatchan
birikkan.
🐕 Sutemizuvchilarda bel umurtqalari oʻzaro
harakatchan birikkan.
==================================
========================
QONNING KIMYOVIY TARKIBI.
Qon plazmasi.
📌 Katta yoshli odam organizmida 5 litrga yaqin
qon bo'ladi. ✅
📌 Qon suyuq biriktiruvchi to!qima bo'lib, uning
asosiy qismini qon plazmasi tashkil etadi. ✅
📌 Plazmada shaklli elementlar, ya’ni qon
hujayralari - trombotsitlar, eritrotsitlar va
leykotsitlar joylashgan. ✅
📌 Qon plazmasining 90 % ini suv, qolgan
qismini unda erigan organik moddalar: oqsil,
yog1, karbonsuv va mineral tuzlar tashkil etadi.
✅
📌 Organik moddaning asosiy qismi (7%)
oqsildan iborat. ✅
📌 Qon hujayralari suyaklarning g'ovak moddasi
- qizil ilikdahosil bo'ladi. ✅
📌 Katta yoshdagi odamlarda bu modda 1500 g
ga yetadi. ✅
📌 Qonning shaklli elementlari limfa tugunlari
va bodomcha bezida ham hosil bo'ladi. ✅
Trombotsitlar, ya’ni qon plastinkalari.
📌 qonning yadrosiz hujayralari. Dumaloq oval
shaklda, diametri 3 4 ткш ga teng. ✅
📌 Suyaklar ko‘migi va taloqda hosil bo'lib, 2-5
kun yashaydi. ✅
📌 1 mm3 qonda 300-400 ming trombotsitlar
bor. ✅
Qonning ivishi.
📌 Qonning ivishi trombotsitlar tarkibiga
kiradigan tromboplastin oqsili bilan bog'liq. ✅
📌 Qon tomirlari shikastlanganda jarohatdan
oqayotgan qon ivib, qon laxtasi - tromb hosil
qiladi. ✅
📌 Tromb shikastlangan joyni to‘sib, qon
oqishini to‘xtatadi. ✅
📌 Qonning ivishi qon plazmasidagi fibrinogen
oqsiliga bog‘liq. ✅
📌 Qon tomirlari jarohatlanganida trombotsitlar
yorilib, ulardagi tromboplastin fermenti qon
plazmasiga chiqadi. ✅
📌 Ferment qon plazmasidagi protrombin
fermentini trombinga aylantiradi. ✅
📌 Trombin ta’sirida qon plazmasida erigan
fibrinogen oqsilini erimaydigan fibringa
aylantiradi. ✅
📌 Fibrin tolalari qon tomirining jarohatlangan
joyini to‘rga o'xshab qoplab oladi. Qon
hujayralari fibrin tolalari orasiga tiqilib qolib,
tromb hosil boiishini tezlashtiradi.
3-4 minut davomida qon laxtasi sekin- asta
quyuqlashib, jarohatlangan joyini yopadi va qon
ketishini to‘xtatadi. ✅
📌 Qonning ivishi qon plazmasidagi kalsiy
tuzlari va boshqa o‘nga yaqin omillar ishtirokida
boradi. Agar kalsiy qondan chiqarib tashlansa,
qon ivimaydi. ✅
📌 Odatda, qon tomirlarida ham kam miqdorda
fibrin hosil bo‘lib turadi. Lekin ayrim biologik
faol moddalar, masalan, jigar ishlab
chiqaradigan geparin qonning tomirlarda
ivishiga to‘sqinlik qiladi. Zuluklarning so‘lak
bezi ishlab chiqaradigan girudin moddasi ham
shunday ta’sir ko‘rsatadi. Qon ivishining oldini
oluvchi moddalar qon so‘ruvchi hasharotlar
solagida ham aniqlangan. Qon tarkibida qon
ivishini ta’minlaydigan omillarning bo'lmasligi,
ya’ni qon ivimasligi -gemofiliya gen bilan
bog‘liq irsiylanadigan og‘ir kasallik. ✅
📌 Gemofiliya bilan og‘rigan bemor qoni
ivimasligi tufayli, qon tomirlari kuchsiz
jarohatlanganida ham ko‘p qon yo‘qotishdan
halok bolishi mumkin. ✅
111
📎 Autosoma dominant tipida irsiylanish.
(A–D) – autosomalarda joylashgan dominant
genlarga bog‘liq.
Masalan:
➿soch ning jingalakligi,
😳 ko‘z qoraligi,
�miopiya,
✋braxidaktiliya,
👐 polidaktiliya,
💉➕rezus musbat (R+) qon guruhlari va
boshqalar
🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶
Autosoma – retsessiv tipda irsiylanish (A–R) –
autosomada joylashgan retsessiv genlarga
bog‘liq.
Masalan:
�♂ Albinizm,
💁♀chapaqaylik,
👀ko‘k ko‘z,
👩 silliq soch,
👶fenilketonuriya,
💉➖ rezus manfi y (Rh-),
1-qon guruhi va boshqalar.
X – xromosomaga birikkan domi nant genning
irsiylanishi(X–D)
Masalan:
🍭❌ qandsiz diabet,
👶 D vitamini bilan davolanmaydigan raxit,
💮 ikkinchi kurak tishi
yo‘qligi,
🔅tish emali qo‘ng‘ir bo‘lishi va boshqalar.
⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�
X – xromosomaga birikkan, re tses siv genning
(X–R) irsiylanishi.
Masalan:
💉gemofiliya,
👁daltonizm,
👀namoz shomko‘rlik
Y – xromosomaga birikkan genning irsiylanishi.
Masalan:
� gipertrixoz,
�♂ixtioz.
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰
Sitoplazmatik irsiylanish –
mitoxondriya, xloroplastlar va plazmida
genlariga bog‘liq.
Misollar:
�odamlarda ko‘rish nervi atrofiyasi,
💆♀mitoxondrial
sitopatiya va boshqalar. Faqat �onadan
farzandlarga o‘tadi (🙇♂o‘g‘illarida ham,
🙇♀qizlarida ham bir xilda kuzatiladi)
🍃BARG - òsimlikning suv buĝlativchi , nafas
oluvchi , fotosintez qiluvchi asosiy vegetativ
organi .
📌Barg 2 qismdan :
1. Barg yaproĝi
2. Barg bandi dan iborat.
📌Ayrim òsimlikkar barg bandining pastki
qismda Yonbargchalar mavjud
📌Bandiga kòra :
✔�1. Bandli bargli òsimliklar ( ikki
uruĝpallalilar )
✔�2. Bansiz bargli òsimlikkar ( bir uruĝpallali
òsimliklar )
🍃Bargdagi tomirlar asosan 2 ta vazifani :
✔�1. Bargni tarangligini
✔�2. Bargda moddalar xarakatini
taminlaydi
✔�Tomirlanishiga kòra :
🔹�1. Patsimon , panjasimon (ikki
uruĝpallalilarda )
112
🔹�2. Parallel , yoysimon ( bir uruĝpallalilarda )
🍃ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR :
📌Barg bandida bitta barg joylashsa - ODDIY
BARG ( OLMA , NOK , ÒRIK , SHAFTOLI ,
TUT , TOK , YANTOQ , ĜÒZA , ROVOCH )
📌Barg bandida bir nechta barg joylashsa -
MURAKKAB BARG ( SOXTA KASHTAN ,
YONĜOQ , NA'MATAK , SHIRINMIYA ,
BEDA , QULUPNAY , LOVIYA , NÒXAT ,
YERYONĜOQ )
ODDIY BARGLAR :
1. Patsimon
2. Panjasimon
3. Uch bòlakli
MURAKKAB BARGLAR :
1. Toq patsimon
2. Juft patsimon
3. Panjasimon
4. Uch bargchali
☘�Uch bargchali murakkab bargli òsimliklar - (
SEBARGA , BEDA , LOVIYA , MOSH )
Juft patsimon - (YERYONĜOQ )
Toq patsimon - (SHIRINMIYA , YONĜOQ)
Toq bargchalar òrnida gajaklar paydo bòlgan
òsimliklar - ( NÒXAT , BURCHOQ )
Ikki yoki uch karra bòlingan patsimon bargli
òsimliklar - ( TOTIM , SHOYI AKATSIYA )
Qipiqsimon bargli -( SAKSOVUL VA
QANDIM)
🍃Barglari yirik 50 70 hatto 1 - m gacha
boradigon ( ROVOCH , OJUD , KOVRAK)
kabi òsimliklar mavjud .
NOVDADA BARGLAR JOYLASHISHI :
📌1. Ketma ket - ( OLMA , ÒRIK , DÒLANA ,
TERAK , TUT , TOK , ATIRGUL ,
OQQURAY , ĜO'ZA , POMIDOR )
📌2. Qarama qarshi - ( RAYHON , YALPIZ ,
CHINNIGUL , LIGUSTURUM , DALACHOY
, KIYIKOT , MAVRAK , GAZANDA ,
KAMPIRCHOPON )
📌3 Halqa hosil qilib - ( SAMBITGUL ,
QIRBÒĜIM , QUMRIÒT )
Yoruĝlikka bòlgan munosabatiga kòra :
✔�1. Yoruĝsevar - (KUNGABOQAR ,
KARTOSHKA , POMIDOR , ĜÒZA ,
YANTOQ)
✔�2. Soyasevar - ( XINA , BINAFSHA ,
YOVVOYI QULUPNAY )
♻�Novdada barglar qanchalik kòp va qalin
bòlmasin , ular xamma vaqt quyosh nuri
bevosita tushib turadigon xolatda quyoshga
ògrilib turadi !!!
==================================
================
✂� RESTRIKTAZALAR✂�
❗� Foydali_📖 ❗�
__
🖇 Restrikatazalardan masala ishlashga yordam
berishi mumkin.
📎 EcoR I — umumiy 10 ta kimyoviy bogʻ
uzadi. Shulardan 2 tasi fosfodiefir bogʻ; 8 tasi H
bogʻ✂�
📎 BamH I — 12 ta kimyoviy bogʻ uzadi.
Shulardan 2 tasi fosfodiefir bogʻ; 10 tasi H
bogʻ✂�
📎 EcoR I va BamH I - funksiyasi tronspozazaga
oʻxshash boʻlib, "yopishqoq" uchlar hosil qilib
kesadi✂�
113
📎 Hae III va Hpa I — faqat fosfodiefir bogʻ
uzadi. Bular DNK molekulasini qaychi singari 2
boʻlakka boʻladi✂�
📎 Hpa I — "Toʻmtoq" uchlar hosil qilib
kesadi✂�
Masala: Qaysi restriktazalar faqat fosfodiefir
bogʻni (a) va qaysi(lari) ham fosfodiefir bogʻni
ham vodorod (H) bogʻni uzadi?
1) EcoR I; 2) Hpa I; 3) BamH I; 4) Hae III
Endi javob topishga qiynalmaysiz deb
oʻylayman
Biz sizga ilindik, siz ham kimgadir ilining
==================================
================
Ichki sekretsiya bezlari
📖 MUTOLA VAQTI 📖
QALQONOLDI , GIPOFIZ , AYRISIMON ,
BUYRAK USTI BEZLARI , ULARNING
TUZILISHI VA FUNKSIYASI.
( Yangi Anatomiya - 2019 nashri !!! )
📌 Qalqonoldi bezlari.
4 ta bo'lakdan iborat. Qalqonsimon bez orqa
yuzasida joylashgan bo'lib , uning to'qimasiga
botib kirgan.
Qalqonoldi bezi Paratgarmonni ishlab
chuqaradi.
Paratgarmon qonda kalsiy va fosfor
almashinuvini boshqarib turadi. Nerv va muskul
qo'zg'aluvchanligiga ta'sir qiladi.
Paratgarmon ko'p ishlab chiqarilsa.
- > qonda kalsiy miqdori ortadi
- > suyaklar yumshab deformatsiyaga uchraydi.
- > Nerv muskul sistemasi qo'zg'aluvchanligi
pasayib , tana muskullari bo'shashadi.
- > Odam holsizlanadi , tez charchaydi
Paratgarmon kam ishlab chiqarilsa.
- > Qonda kalsiy miqdori kamayadi.
- > nerv - muskul qo'zg'aluvchanligi ortadi.
- > Qovoq va lablar pirpirab uchadi , qo'llar
qaltiraydi. ( tetaniya )
📌 Gipofiz bezi.
No'xat shaklda , Bosh miya ostki yuzasida
joylashgan. Og'irligi 0,5 - 0,6 g bo'ladi. Bu bez
qon tomirlari orqali Gipotalamus orqali qon
tomirlari bilan bog'langan.
Gipofizning 3 ta bo'lagi mavjud.
1. Oldingi bo'lak ( Somatotrop ishlab chiqaradi.
) ✅
2. O'rta bo'lak ( Intermidin ishlab chiqaradi. ) ✅
3. Orqa bo'lak ( Vazoprosen ( ADG ) ishlab
chiqaradi. ) ✅
Somatotrop --- > Bu garmon bo'y o'sishiga tasir
ko'rsatadi. Garmon ko'p ishlab chiqarilsa
Gigantizm , kam ishlab chiqarilsa Nanizm kelib
chiqadi.
Katta yoshdagi odamlarda bu garmonni ko'p
ishlab chiqarilishi --- > Akromegaliya kasalligini
keltrib chiqaradi. ( Panja suyaklari
yo'g'onlashadi , til va burun tez o'sishi
kuzatiladi. )
Gipofizning 3 ta bo'lagidan boshqa garmonlar
ham ishlab chiqariladi :
- > Adrenokortikortikoid gormoni ( Buyrak usti
bezini ishini boshqaradi. ) ✅
- > Trioptrop gormoni ( Qalqonsimon bez ishini
boshqaradi. ) ✅
- > Gonadotrop gormoni ( jinsiy bezlar ishini
boshqaradi. ) ✅
📌 Epifiz bezi.
O'rta miya soxasida joylashgan bo'lib asosan
melatonin garmonini ishlab chiqaradi.
Melatonin --- > Organizmda ligment
almashinuviga ta'sir ko'rsatadi. Epifiz gormoni
Gipofizning Gonadotrop garminiga tasir etib
bolani vaqtidan oldin balog'atga yetishini
sekinlashtiradi.
Epifiz funksiyasi bola 7 yoshga yetguncha
kuchayadi , keyin susayib boradi. ✅
📌 Ayrisimon bez.( Timus )
Ko'krak qafasida , to'sh suyagining orqasida
joylashgan.
114
Chaqaloqlarda 12 g , 14 - 15 yoshda 30 - 40 g
gacha yetadi. Keyin bola ulg'ayishi bilan
kichrayib boradi.
Ayrisimon bez Timozin garmonini ishlab
chiqaradi.
Timozin :
- > Bolani vaqtida balog'atga yetishini
taminlaydi. ✅
- > Limfotsitlar hosil bo'lishini kuchaytrib
immun sistemani shakllanishiga ijobiy ta'sir
ko'rsatadi. ✅
Buyrak usti bezi.
O'ng va Chap Buyrak ustida joylashgan.
Birmuncha yassilashgan piramida shaklida.
Har bir bez 2 qismdan iborat va quyidagi
garminlarni ishlab chiqaradi.
1. Po'stloq ( suv , tuz , oqsil va uglevodlar
almashinuviga tasir ko'rsatuvchi moddalar ishlab
chiqaradi. Androgem va Esterogen jinsiy bezlar
faoliyatini kuchaytiradi. ) ✅
2. Mag'iz ( adrenalin - > garmoni nerv
qo'zg'alishi kuchaytrib , yurak qisqarishi , nafas
olish va qon aylanish jarayonlariga tasir etadi.
Achchiqlanganda va qo'rqqanda adrenalin ishlab
chiqarilishi keskin ortadi. Bunda :
- > Qon tomirlar torayadi ✅
- > Yurak urishi tezlashadi ✅
- > Qon bosimi ortadi ✅
- > Uglevod almashinuvi tezlashadi. ✅
==================================
================
Ranodoshlar oilasi
🌹Gul formulasi: Gk5 Gt5 Ch🔗 U🔗
Oila geobatanikasi: Shimoliy yarimsharning
mo'tadil iqlimli mintaqalari✅✅
Oilaga kiruvchi turlar soni: 3000ga yaqin tur
🍃 Oila barg xili: yonbargchali, oddiy,
murakkab, uch bargchali yoki murakkab toq
patsimon✅
🌹Oila gul turi: yakka-yakka, barg qo'ltig'ida
o'rnashgan✅
Oila to'pguli: shingil, qalqon,soyabon✅
🍎Oila meva turi chin meva va soxta meva✅
Oilaga kiruvchi turlar: tobulg'i, olcha, na'matak,
olma, olxo'ri, bodom, nok, shaftoli, kamxastak,
gilos, qulupnay, maymunjon✅
==================================
================
📓NAMLIK EKOLOGIK OMIL SIFATIDA
☑�NAMLIK. Tirik organizmlar tanasining 2/3
qismi suvdan iborat, shu sababli namlik ularning
hayotini belgilovchi muhim omil sanaladi.
☑�SUV- gidroliz va fotosintez reaksiyalarida
bevosita ishtirok etadi.
☑�SUV – halqali chuvalchanglar va to’garak
chuvalchanglar uchun gidroststik skelet
xisoblanadi.
📌Suv yuqori issiqlik o’tkazuvchanligiga va
issiqlik sig’imiga ekanligi tufayli organizimda
issiqlik muvozanatini saqalydi va to’qima va
organlarni qizib ketishdan saqlaydi.
☑�Namlikk bo’lgan talabiga ko’ra 3 ga
bo’linadi:
📌Kserofilar
📌gigrofilar,
📌mezofilar.
☑�KSEROFITLAR (yunoncha «xerox» –
quruq, «phyton» – o‘simlik) – namlik kam
bo‘lgan muhitda o‘sishga moslashgan
o‘simliklar sanaladi.
☝�MOSLANISHLARI:
115
📌 tuproqda suv so’rilishining kuchayishi
📌 to’qima va organlarida suvni zahiralash
📌 transpiratsiyaning kamayishi
Moslanish TURIGA ko’ra 2 ga
☑�skkulentlar (lotincha «succulentus» –
sersuv)
📌barg sukkulentlar -agava, aloy, molodilo
📌poya sukkulentlar -sutlamalar, kaktuslar
(bargi tikkanga aylangan yoki maydi)
☝�Bu o’simliklar barg epidermisi qalin mum va
mayda tuklar bilan qoplanga, ularda barg
og’izchalari kam va kunduzi yopiq bo’ladi
📌 sklerofitlar (yunoncha «scleros» – qattiq,
«phyton» – o‘simlik)
☝�Bu o’simliklarning hujayrasi yuqori
yopishqoqlikka ega va shu tufayli yuqori
osmotik bosimga ega bo’ladi hamda suvni so’rib
oladi(“nasos o’simliklar”)
📌Saksovul va yantoq
☝�Sklerofitlar transpiratsiyani kamaytirish
orqali suvni tejaydigan bir qator kichik
morfologik moslanishlarga ega:
📌Kichik sathli mayda burglar( yantoq)
📌Mayda bo’laklarga qirqilgan burglar( shuvoq)
📌Tangacha shakldagi burglar ( saksovul va
archada)
📌Barglarning mum bilan qoplanishi va
og’izchalarining chuqur joylashuvi
☑�GIGROFITLAR (yunoncha «hygros» –
nam, «phyton» – o‘simlik)
📌Sholi va shakarqamish
☝�Botqoq gigrofitlari: poyasi va ildizlarida
aerenximalar bo’ladi(yunoncha «aeg» – havo,
«enchyma» – hujayra)
☑�GIGROFITLAR:
📌ildiz tizimi kuchsiz
📌ildiz tukchalari rivojlanmagan
📌transpiratsiya kuchli bo‘ladi
📌barg plastinkalari yupqa va undagi og‘izchalar
doim ochiq bo‘ladi
☑�MEZOFIT (yunoncha «mesos» – o‘rtacha,
«phyton» – o‘simlik)
📌Ildiz tukchalariga ega
📌Barg og’izchalari mavjud ular namlik miqdori
belgilaydi ochilib yopilishini
📁HAYVONLARNING NAMLIKKA
MOSLANISHIGA KO‘RA EKOLOGIK
GURUHLARI.
SUV MUHIT hayvonlar( koral, meduza,
baliqlar, kit , delin)
SUV VA QURUQLIK MUHIT( qurbaqa,
timsoh, pingvinglar)
QURUQLIK MUHIT ( bo’g’imoyoqlilar,
sudralib yuruvchilar, qushlar, sutemizuvchilar)
☝�Hayvonlarnign SUV REJIMIGA ko’ra
moslanishi:
📌FIZIOLOGIK
📌MORFOLOGIK
📌ETOLOGIK
☑�FIZIOLOGIK moslanish:
Organizm tarkibidagi yog‘ zaxirasining
oksidlanishi jarayonida hosil bo‘ladigan
metabolitik suv hisobiga yashaydigan hayvonlar
ham ko‘p.
==================================
================
ERITROSITLAR📗
116
📍 Hosil bo'ladi--- Qizil ilikda
📍 Saqlanadi ---- O't, jigar, teri va taloqda (70%
dan ortiq)
📍 Yemiriladi --- Jigar va taloqda
📍 Funksiyasi --- Transport
📍 1mm 3 qonda --- 4-6mln ta
📍 Yashaydi ---- 120 kun
📍 Kamayishi ---- Anemiya
📍 Tarkibida saqlaydi -- Gemoglobin
📍 Gemoglobin tarkibi --- gem (oqsil qism) va
globin (Fe tutadi)
📍 Kislorodni biriktirib ---- Oksigemoglobin ga
aylanadi
LEYKOTSITLAR 📕
📌 Hosil bo'ladi --- Qizil ilik, ayrisimon bez,
taloq, limfa tuguni
📌 Yashaydi ---- 2-5 kun
📌 1mm3 qonda ---- 6-8 mingta
📌 Funksiyasi ---- Himoya
📌 Ishlab chiqaradi --- Antitelo va antitoksin
📌 Antigenni eritadi ---- Antitelo
📌 Zaharli moddalarni neytrallaydi ---
Antitoksin
TROMBOTSITLAR 📒
📎 Hosil bo'ladi --- Suyak ko'migi va taloqda
📎Yashaydi --- 2-5 kun
📎1mm3 qonda ---- 300-400 000 ta
📎 Vazifasi --- Qon ivishida
📎Tarkibida --- Tromboplastin
📎Qon ivishi ---- Trombotsitlar yoriladi ---->
Tromboplastin qon plazmasiga chiqadi ----->
Protrombinni trombinga aylantiradi ---->
Plazmada fibrinogen fibringa aylanadi ----->
Fibrin jarohatlangan joyda to'r hosil qiladi
==================================
================
TO'QIMALAR📕
Bir - biriga o'xshash hujayralar birgalikda
to'qimalarni hosil qiladi. To'qimalarni
o'rganuvchi fan-GISTALOGIYA!
To'qimalar asosan 2 - xil :
1. Oddiy ☑�
2. Murakkab ☑�
Morfobiologik belgi va xususiyatlariga qarab
1. Hosil qiluvchi ☑�
2. Asosiy ☑�
3. G'amlovchi ☑�
4.O'tkazuvchi ☑�
5. Qoplovchi ☑�
6. Mexanik ☑�
7. Ajratuvchi ☑�
To'qimalar farqlanadi.
1.HOSIL QILUVCHI to'qima - asosan
o'simlikni bo'yiga va eniga o'sishini taminlaydi
shunga ko'ra :
1.uchki ☑�
2. yon ☑�
Hosil qiluvchi to'qimalar farqlanadi.
2.ASOSIY to'qima - o'simliklarda fotosintez
jarayonida ishtirok etadi.
Shunga ko'ra aosiy to'qima 3 xil to'qimadan
tashkil topgan :
1. Assimilatsiyalovchi ☑�
2. suv saqlovchi ☑�
3. G'amlovchi ☑�
Ushbu to'qimani XLORENXIMA yoki
XLOROFILLI PARENXIMA nomlari mavjud.
Ushbu to'qima epidermis hujayralari ostida
joylashgan.
3. GAMLOVCHI to'qima - asosan o'simliklarda
oziq moddalar g'amlanishida ishtirok etadi.
M: cho'lda o'suvchi suv saqlovchi hujayralarga
ega bo'lgan o'simliklar - Qizil sho'ra , Baliqko'z ,
Sarsazan , Buzoqbosh ☑�
4. O'TKAZUVCHI to'qima - o'simliklarda oziq
moddalar o'tishini taminlaydi . Shunga ko'ra :
117
1.KSILEMA ( yog'ochlik naylari , hujayralari
o'lik) -
Suv va mineral tuzlar ildizdan bargga
xarakatlanadi . ☑�
2. FLOEMA ( lub naylari , hujayralari tirik) -
Organik moddalar bargdan barcha organlarga
xarakatlanadi ☑�
5. QOPLOVCHI to'qima - o'simlikni tashqi
tomondan qoplab tasirdan ximoya qiladi.
1. Epiderma (tirik ) ☑�
2. Periderma (yarim tirik , yarim o'lik ) ☑�
3. Po'stloq ( o'lik )☑�
6. MEXANIK to'qima - o'simlikka asosan
mustaxkamlik beradi. asosan :
1. KOLLENXIMA ( tirik ) - o'z navbatida
kollenxima 3 xil bo'ladi :
a) BURCHAKSIMON ☑�
b) PLASTINKASIMON ☑�
c) G'OVAKSIMON ☑�
2. SKLERENXIMA (o'lik ) - o'z navbatida
sklerenxima 2- xil :
a) lub tolalari ☑�
b) sklereid ( tosh hujayralar ) ☑�
7. AJRATUVCHI to'qima - zararli moddalarni
tashqi muhitga chiqaradi .
M: ( Kauchok , Balzam , efir moylari , Smolalar
) ☑�
==================================
================
❗�Ekologik piramida qisqacha tushuncha❗�
🛑Ekologik piramida qoidasini 1927-z yil Ch.
Elton tomonidan fanga kiritilgan bo'lib, uni
asosii birinchi trofik daraja produsentlar , undan
keyin konsumentlar tashkil etadi. Bir trofik
darajadan ikkinchisiga o'tgan sari individlar soni
kamayadi, lekin tana o'lchami kattalashib boradi.
Tabiatda ekologik piramidalarning
ko'rinishlari:✅
🛑 Sonlar piramidasi - individlar sonini aks
ettiradi. Unga binoan oziq zanjirida
birinchisidan ikkinchisiga o'tgan sari individlar
soni kamayib boradi.✅
🛑Biomassa piramidasi - tirik moddani umumiy
quruq massasini aks ettiradi. Bunda birinchi
zanjirdan ikkinchisiga o'tgan sari biomassa
ortadi.✅
🛑Energiya piramidasi - trofik darajalardagi
energiya oqimini aks ettiradi. Quyi darajadan
yuqori darajaga o'tgan sari energiyaning 10%i
o'tishini hisobga olsak, oziq zanjiridagi trofik
darajalarning umumiy soni 6 tadan oshmaydi. ✅
🛑Oziq zanjirining har bir trofik darajasida 90%
energiya yo'qoladi, 10%i keyingi darajaga o'tadi.
R. Lindeman ushbu qonunni 10% lik qoidasi deb
atadi.✅
🔰Masalan:
🔰Produsentlar 1000kJ
🔰Birinchi tartib
konsumentlar 100 kJ
🔰Ikkinchi tartib
konsumentlar 10kJ
🔰Uchinchi tartib
konsumentlar 1kJ
==================================
================
🔥ENERGIYA ALMASHINUVI
Energiya almashinuv jarayoni 3⃣ ta bosqichdan
iborat:
1⃣ - Bosqich
🔯 Tayyorgarlik bosqichi: Bu bosqichda
oqsillarni aminokislotalargacha, yogʻlarni
glitserin va yog' kislotalargacha, polisaxaridlarni
monoxaridlargacha parchalanishi roʻy beradi.
Natijada kam miqdorda energiya ajraladi.
118
🔥 Energiyani hammasi (100 % i ) issiqlik ↑
sifatida tarqalib ketadi. Toʻplanmaydi (0%)
2⃣ - Bosqich
🔯 Sitoplazma kechadi. Achish, To‘liqsiz (chala)
parchalanish, Oraliq, Kislorodsiz (anaerob)
parchalanish deb nomlanadi.
🔥 1 molekula(180gr) glukoza ( C6H12O6 ) ni
parchalanishi natijasida→2 molekula sut kislota
( C3H6O3 ) va 2 ta ATF ajraladi. Umumiy 200
kj energiya ajraladi.
200 kj energiyani ↑120 kj tarqaladi (60%) : ↓80
kj ATF ning fosfat bogʻlariga toʻplanadi (40%)
C6H12O6 + 2H3PO4 + 2 ADF = 2C3H6O3 +
2ADF + 2H2O
3⃣ - Bosqich
🔯 Mitoxondriyada kechadi. Kislorodli( aerob ),
To‘liq parchalanish, Nafas olish, Oksidlanish
deb nomlanadi.
🔥 2 molekula sut kislota parchalanishi
natijasida→36 ta ATF hosil boʻladi. Umumiy
2600 kj energiya ajraladi.
2600 kj energiyani ↑1160 kj tarqaladi (44,6%) :
↓1440 kj ATF ning fosfat bogʻlariga toʻplanadi
(55,4%)
2C3H6O3 + 6O2 + 36ADF + 36H3PO4 = 6CO2
+ 36ATF + 42H2O
Jami tarqalgan 120 + 1160 = 1280 kj.
Jami to‘plangan 80 + 1440 = 1520 kj.
Jami energiya ↑1280 +↓1520 = 2800 kj.
🔥 Umumiy energetik almashinuv
reaksiyasining yigʻindisi.
C6H12O6 + 6O2 + 38ADF + 38H3PO4 =
44H2O + 6CO2 + 38ATF
🚨 Xloroplastlarda mitoxondriyaga nisbatan 30
marta koʻp ATF sintezlanadi.
📌 Assimilatsiya → fotosintez.
📌 Dissimilatsiya → energiya almashinuvi
📊 FOTOSINTEZ bosqichlari
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
Yorug‘lik bosqichi
☑� 1 - fotoliz (suv dissotsiyalanishi).
24H2O = 24H+ + 24OH
☑� 2 - radikallar birikishi (OH-)
24OH = 12H2O + 6O2
☑� 3 - vodorodni koʻchiruvchi kofermentlar
sintezi (NADH2)
24H+ + 12OB = 12OBH2
☑� 4 - fosforlanish reaksiyasi (ATF sintezi)
18ADF + 18H3PO4 = 18ATF
Qorong‘ulik bosqichi
6CO2 + 12OBH2 + 18ATF = C6H12O6 +
6H2O + 18ADF + 18H3PO4 + 12OB(Organik
birikma)
==================================
================
📁 ANTROPOGEN OMILLAR
☑�Antropogen omillar- atrof-muhitga insoning
ta’siri
☑�Antropogen omillar ta’sirida
📌Iqlim
📌Atmosfera
📌Tuproq strukturasi
📌Suv havzalarining fizik holati va kimyoviy
tarkibi o‘zgaradi.
☝�Yerning GEOLOGIK qobiqlari:
📌Atmofera
📌Litosfera
📌Gidrosfera
‼�KIMYOVIY antropogen omillar:
119
(transport va sanoat chiqindilari)
‼�FIZIK antropogen omillar:
(yadro energiyasi, transport ortishi tufayli
shovqin ortishi)
‼�BIOLOGIK antropogen omillar:
(oziq-ovqat, inson uchun zararli bakteriya va
parazit hayvonlar)
‼�IJTIMOIY omillar:
(odamlar jamoasi va ularning o’zaro
munosabati)
☝�Inson o’z ehtiyojlaridan kelib chiqib
tabiyatdagi o’simlik va hayvonlarga ta’sir
ko’rsatadi: 2 xil
📌BEVOSITA:
✔�To’g’ridan to’g’ri tirik organizimga
qaratilgan Ko’mir qazish, o’rmonning kesilishi
📌BILVOSITA:
✔�Iqlim, landshaftlar, atmosfera va suv
havzalarining fiik va kimyoviy ko‘rsatkichlari,
tuproq, o‘simliklar va hayvonot dunyosini
o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi.
‼�INSONING salbiy ta’siri
✔�Cho‘llarni o‘zlashtirish, o‘rmonlarni kesish,
pichan o‘rish va mol boqish, suv, tuproq va
havoni sanoat chiqindilari, zaharli kimyoviy
moddalar, sanoat va maishiy chiqindilar bilan
ifloslaniyapti
==================================
================
HUJAYRANING KIMYOVIY TARKIBI🔖
Hujayra tarkibiga jonsiz tabiatda uchraydigon
kimyoviy elementlarning 70 ga yaqini uchraydi.
Ular Biogen elementlar deb ataladi.
Hujayra tarkibidagi Biogen elementlar :
1. Makroelementlar (
C,O,H,N,Na,K,Ca,Cl,P,S,Fe va hokazo. ) ✅
2. Mikroelementlar
( Zn,J,Co,Mn,Au,F,B va hokazo.) ✅
Biogen elementlarning 98 % ni :
C , H , O , N tashkil etadi.
Biogen elementlarning 1,9 % ni :
P , S , K , Mg , Cl , Fe , Ca Na tashkil etadi.
Biogen elementlarning 0,02 % ni :
Zn , Cu , J , F , Co , Mo , B , Mn
Na , K , Cl --- > Hujayra membranalari orqali
turli xil moddalarni o'tkazishni taminlaydi.
Hujayraning qo'zg'alishini taminlaydi. ✅
Ca va P --- > Suyak to'qimalarini hosil qilishda
ishtirok etadi va mustaxkamligini taminlaydi. Ca
+ qon hosil bo'lishida ishtirok etadi. ✅
Fe ( Temir ) --- > Qon tarkibidagi Gemoglobin
tarkibiga kiradi. O'pkadan to'qimalarning
kislorod tashishda ishtirok etadi. ✅
Mg ( Magniy ) --- > O'simlik hujayralarida
fotosintezda ishtirok etuvchi pigment xlorofill
tarkibiga kiradi. Hayvonlarda biologik
katalizator tarkibida biokimyoviy reaksiyalarni
tezlashtiradi. ✅
Mikroelementlar biologik faolligi yuqori bo'lgan
moddalar ( Vitaminlar , fermentlar , garmonlar )
tarkibiga kiradi.
J ( yod ) --- > Qalqonsimon bez ishlab
chiqaradigon tiroksin garmoni tarkibiga kiradi.
Yodning kamayishi Bez gipofunksiyasiga sabab
bo'ladi va Buqoq rivojlanadi. ✅
Zn ( Rux ) --- > Jinsiy garmonlar funksiyasini
kuchaytiradi. ✅
Co ( Kobalt ) --- > B12 vitamini tarkibiga kiradi
va qon hosil bolishida ishtirok etadi✅
==================================
================
120
URUG'LANISH
🛑 Urug'lanish ---- > Changchi va urug'chidagi
jinsiy hujayralarning qo'shilish jarayoni
hisoblanadi.
➡�Changchi 2 qism
🔴1. Changdon
🔵2. Changchi ipi.
➡�Changdonda yetilgan chang 2 qismdan
🔴1. Vegetativ
🔵2. Generativ
➡�Urug'chi 3 qismdan
🔴1. Tumshuqcha
🔵2 Ustuncha
⚫�3. Tuguncha ( Tuxum hujayra , Markaziy
hujayra )
🔜Urug'lanish bir necha bosqichda ketadi.
🔴1. Changning --- > Tumshuqchaga tushishi.
🔵2. Chang ikki qismga bo'linishi ( Vegetativ ,
Generativ )
�3. Vegetativ hujayra Tuguncha tomon nay
hosil qilishi
⚫�4. Generativ hujayra 2 ta spermiyni hosil
qilishi
�5. Ushbu 2 ta spermiy Vegetativ hujayra hosil
qilgan nay bo'ylab tugunchaga tushishi.
⚪�6. Tugunchadagi hujayralar ( Markaziy ,
Tuxum ) bilan qo'shilishi.
🔰 + tuxum hujayra = murtak
🔰Spermiy + markaizy hujayra = endosperm
🔜Murtak + endosperm = Urug'
🔜Murtak= kurtakcha, poyacha, ildizcha,
urug‘palla
🔜Endosperm= o‘zida oziq modda
(oqsil,yog‘,kraxmal) to‘plagan parenximatik
hujayralar to‘plami
==================================
================
OITV (OITS)
OITV- orttirilgan immun tanqisligi virusi
📌1983 -yilda Lui Montane tomonidan
aniqlangan. Virus qon , limfa va orqa miya
suyuqligida uchraydi. U ko'proq limfositlarni
zararlaydi. Shu sababli bemor immun tizimi eng
avval ishdan chiqadi. OITV rivojlanishiga ko'ra
5 davrga bo'linadi:✅✅
🔰1. Inkubatsiya davri - 14 kundan 1 yilgacha
davom etadi.✅✅
🔰2. O'tkir davr - 7-14 ba'zan 30 kun o'tgach
namoyon bo'ladi. Istima, sovqotish,
darmonsizlik, faringit, stomatit, toshma, ich
ketishi kabi alomatlar kuzatiladi.✅✅
🔰3. Latentlik davri - 5-10 yil davom etadi.
Limfa bezlari yiriklashuvi kuztiladi.✅✅
🔰4. OITSdan oldingi davr - 1 -2yil davom
etadi. Stomatit, gerpes, kandidoz va til
leykoplakiyasi takrorlanadi.✅✅
🔰5. Terminal davr - sil, meningit, gripp,
salmonellyoz, saraton, limfoma, endmsefalit,
toksoplazmoz va shu kabi infeksiyali va
infeksiyasiz kasalliklar avj oladi. Bu 3 yil
ko'pincha bir yil davom etadi.
==================================
================
🍀 O'simliklarning kelib chiqish markazlari
Vavilov tuzgan markazlar ✅
1.Janubiy Osiyo tropik markazi. Tropik
Hindiston,hindi-xitoy,janubiy xitoy janubiy
shatqiy osiyo orolari 50% madaniy o'simliklar
sholi shakarqamish sabzavotlar vatani🌿
2.Sharqiy osiyo markazi
Markaziy va sharqiy xitoy yaponiya tayvan
orollari Koreya 20% madaniy o'simliklar soya
tariq vatani🌿
121
3.Janubiy g'arbiy osiyo markazi.
Kichik osiyo O'rta osiyo Eron-Afg'oniston
Shimoliy g'arbiy hindiston 14% madaniy
o'simliklar bug'doy suli dukaklilar zig'ir sabzi🌿
4.O'rta yer dengizi markazi.
O'rta yer dengizi qirg'og'idagi mamlakatlar 11%
madaniy o'simliklar karam qand lavlagi zaytun
daraxti vatani🌿
5.Abissiya(Efiopiya)markazi.
Oq jo'xori arpa banan yovvoyi no'xat kofe
daraxti vatani🌿
6.Markaziy Amerika.
Janubiy Meksika oshovoq loviya makkajo'xori
qalampir g'o'za kakao daraxti vatani🌿
7.Janubiy Amerika (And)markazi.
Janubiy amerikaning g'arbiy sohili bo'ylab And
tizmasi rayonining bir qismini o'z ichiga oladi
kartoshka ananas tamaki vatani🌿
==================================
==================================
================================
�DNK, RNK, OQSIL SINTEZI HAQIDA
BATAFSIL MALUMOT
📌Oqsil, Uglevod, Nuklein kislota
biopolimerlar. YOG’LAR esa biomolekula
hisoblanadi. Oqsil monomerlari –
aminokislotalar. Nuklein kislotalar monomeri –
nukleotidlar hisoblanadi. ✅
📌Hujayrda tuzilishi, vazifasi va yana bir qancha
xususiyatlari bilan farq qiluvchi 2 xil nuklein
kislota dezoksiriboza (DNK) va ribonuklein
kislota (RNK) uchraydi. ✅
📌DNK va RNK nukleotidlardan tuzilgan. Har
bir nukleotid azot asosi (Purin asosi - ADENIN,
GUANIN: Pirimidin asosi - TIMIN, SITOZIN,
URATSIL), monosaxarid (dezoksiriboza,
riboza) va fosfat kislota qoldig’idan tashkil
topgan.✅
📌Dezoksiriboza va Riboza pentozalar guruhiga
kiradi. Ularning tarkibida 5 tadan C (uglerod)
atomi bo’ladi. Dezoksiriboza tarkibida 1 atom O
(kislorod) yetishmasligi bilan ribozadan farq
qiladi. ✅
📌DNK nechta nukleotiddan iborat bo’lsa,
shuncha dezoksiriboza (pentoza) bo’ladi. ✅
📌Nukleotidlarning molekulyar massasi shartli
ravishda 330 D (Dalton). Orasidagi masofa 0,34
nm yoki 3,4 A (Angstrem) ga teng. ✅
📌DNK – 2 ta zanjirli bo’lgani uchun orasida
vodorod bog’lari mavjud bo’lib, ular doimo
komplementar sherik nukleotidlar A - T orasida
2 ta hamda G - S orasida 3 ta bo’ladi.✅
📌DNK ning RNK dan farqli tomoni –
molekulyar massasi katta, 2 ta zanjirdan iborat,
purin asoslaridan A, G; pirimidin asoslaridan S,
T uchraydi. RNK da esa T uchramaydi. ✅
📌DNK da Purin va Pirimidin asoslari vodorod
bog’lar orqali, Purin asoslari o’zaro yoki
Pirimidin asoslari o’zaro – fosfodiefir bog’lar
yordamida birikkan. ✅
📌DNK da nechta nukleotid bo’lsa fosfodiefir
bog’ 2 ta kam bo’ladi. RNK da esa 1 taga kam
bo’ladi. ✅
📌Vodorod va fosfodiefir bog’lar DNK dagi
kimyoviy bog’lar hisoblanadi. ✅
📌RNK dan DNK sintezlanishi teskari
transkripsiya; DNK ning 1 znjiridan RNK (i-
RNK, t-RNK, r-RNK) lar sintezlanish jarayoni
transkripsiya – ko’chirib yozish deb ataladi. Bu
jarayon ham qat’iy komplementarlik asosida
kechadi. ✅
📌Hujayradagi eng asosiy assimilatsion
jarayonlardan biri oqsil biosintezi hisoblanadi,
bu jarayon asosan sitoplazmada, ribosomalarda
kechadi. ✅
122
📌Sintezlangan oqsil haqidagi irsiy axborot
asosan yadroda, DNK da nukleotidlar ketma-
ketligda yozilgan bo’lib, ular asosan dastlab
RNK (i-RNK, t-RNK, r-RNK) sintezlab olinadi.
i-RNK da 4 xil nukleotid yordamida kodlangan
irsiy axborot har nukleotidlar uchligida (triplet)
aminokislotalar sinteziga sabab bo’ladi. Har bir
aminokislotaning 4 xil nukleotid yordamida 3 ta
nukleotid ketma-ketligida ifodalanib kelishiga
genetik kod deyiladi. ✅
📌Jami kodlar soni 64 ta bo’lib, 20 xil
aminokislotalardan ikkitasini kodi 1 tadan.
Qolgan 18 tasini kodi 2, 3, 4, 6 tadan bo’lishi
mumkin. 5 ta kodonga ega bo’lgan aminokislota
uchramaydi.
1. Metionin va triptofan - 1 ta;
2. Fenilalanin, tirozin, gistidin, glitsin, lizin,
sistein, serin - 2 ta;
3. Izoleysin - 3 ta;
4. Valin, serin, prolin, treonin, alanin, asparagin
- 4 ta;
5. Leysin, glutamin, arginin - 6 ta; 6. Qolgani
terminatorlar - 3 ta; ular polipeptid zanjir sintezi
tugallanganini bildiradi.
📌Jami 64 ga teng.
📌Har qanday oqsil molekulasi – metionin
aminokislotasidan boshlanadi.✅
📌1 ta aminokislotani 1 ta kodon (3 ta nukleotid)
kodlaydi. 1 ta aminokislotani massasi 120 D
(Dalton). Har bir aminokislota o’zaro peptid
bog’lar yordamida bog’lanib turadi. Peptid bog’
aminokislota sonidan 1 taga kam bo’ladi ✅
==================================
================
🔴 GENETIKA 🔴
📗 BILIB QOʻYING.
▬▬▬▬▬▬▬▬▬
🅰� Allel va allel boʻlmagan genlar.
🔵 Allel genlarning oʻzaro taʼsir etish xillari
quyidagilar...
1) Dominantlik
2) Retsessivlik
3) Oʻta dominantlik
4) Chala dominantlik
5) Kodominantlik
🔴 Allel boʻlmagan genlarning oʻzaro taʼsir etish
xillari quyidagilar...
1) Komplementar
2) Epistaz
3) Polimer irsiylanish
📕KOMPLEMENTARIYA
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
📗 Komplenentar irsiylanishda (lotincha
complement-toʻldiruvchi) — bir asosiy gen
ikkinchi toʻldiruvchi gen tasir qiladi.
Masalan.
🎯 Xoʻrozlar toj shakli...(F² 9:3:3:1)
Yongʻoqsimon — A_B_
Gulsimon — A_bb
Noʻxatsimon — aaB_
Oddiy — aabb
🎯 Xoldor toʻti pat rangi.(F² 9:3:3:1)
Yashil — A_B_
Havorang — A_bb
Sariq — aaB_
Oq — aabb
🎯 Noʻxat guli... (F² 9:7)
Qizil — A_B_
Oq — A_bb, aaB_ , aabb
🎯 Qovoq mevasi.. (F² 9:6:1)
Yumaloq (sharsimon) - A_bb, aaB-
Gardishsimon — A_B_
Uzunchoq — aabb
🎯 Komplementar irsiylanishda F² da ajralish
9:7, 9:3:3:1, 9:3:4, 9:6:1 nisbatlarida boʻladi.
📗 Komplementar irsiylanishning eng xarakterli
tomoni ota-onaga oʻxshmagan organizmlarni
123
rivojlanishi birinchi va ikkinchi avlodlarda
kuzatiladi.
📗 EPISTAZ
▬▬▬▬▬▬
🔊 Epistaz — bir genning unga noallel ikkinchi
gendan ustun kelishi. Epistaz dominant yoki
retsessiv boʻlishi mumkin.
🔊 Oʻziga allel boʻlmagan bironta genning
taʼsirini toʻsib oʻzining belgisini yuzaga
chiqaruvchi genga - epistatik gen, belgini
yuzaga chiqara olmaydigan genga gipostatik gen
deyiladi.
Masalan ...
🌀 Piyozda... (F² 13:3)
Oq — I_A_ , I_aa, iiaa
Rangli — iiA_
🌀 Itlarda jun rangi... (F² 12:3:1)
Oq — I_A_ , I_aa
Qora — iiA_
Jigarrang — iiaa
🌀 Tovuqlarda pat rangi. (F² 13:3)
Oq — I_C_ , iicc
Qora — iiC_
🌀 Epistazda F² da ajralish dominant epistazda
13:3, 12:3:1 nisbatlarda, Retsessiv epistazda esa
9:3:4 nisbatda boʻladi.
🔊 Epistazning xarakterli tomoni ota-onaga
oʻxshamagan organizmlarni rivojlanishi faqat
ikkinchi avlodda kuzatiladi.
📘 POLIMER irsiylanish
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬
📌 Polimer irsiylanish — Allel boʻlmagan bir
nechta genning bitta belgini rivojlanishiga
oʻxshash taʼsir etishidir. Polimer hodisasini
shved olimi Nilson Ele birinchi boʻlib
oʻrgangan.
📌 Polimer irsiylanish kumulyativ va
nokumulyativ polimeriyaga ajratiladi.
📌 Kumulyativ polimeriya miqdor belgilarni
nokumulyativ polimeriya esa sifat belgilarining
irsiylanishini namoyon etadi.
🔎 Bugʻdoy don rangi...
4 ta dominant gen - qizil
3 ta dominant gen - och qizil
2 ta dominant gen - pushti
1 ta dominant gen - och pushti
Dominant gen boʻlmasa - oq
🔎 Bugʻdoy doni rangini irsiylanishi kumulyativ
polimeriyaga misol boʻladi. F² da fenotipik
nisbat 1:4:6:4:1
📚 Kumulyativ polimeriyada F² da fenotipik
nisbatlar...
➖ Diduragayda
5 xil - 1:4:6:4:1
➖ Triduragayda
7 xil - 1:6:15:20:15:6:1
➖ Tetraduragayda
📚 Nokumulyativ polimeriyada F² da fenotipik
nisbatlar...
➖ Diduragayda
2 xil - 15:1
➖ Triduragayda
2 xil - 63:1
➖ Tetraduragayda
2 xil - 255:1
==================================
================
UGLEVODLAR✅
124
➡�Glitseraldegid -->Energetik almashinuvning
kislorodsiz bosqichi mahsuloti
➡�Glukoza --> Hujayraning nafas olish
jarayoni uchun energiya manbayi
➡�Maltoza --> Unayotgan urug‘ uchun
energiya manbayi
➡�Saxaroza --> Glukozaning asosiy manbayi
➡�Fruktoza--> Organizmda kechadigan
ko‘pchilik jarayonlar uchun energiya manbayi
➡�Selluloza--> O‘simlik hujayralari qobig‘iga
mustahkamlik beradi
➡�Xitin-->Zamburug‘ hujayrasi qobig‘i va
bo‘g‘imoyoqlilar tana qoplamiga mustahkamlik
beradi
➡�Riboza -->ATF va RNK molekulalari
strukturasini tuzishda ishtirok etadi
➡�Dezoksiriboza--> DNK nukleotidlari
tarkibiga kiradi
➡�Laktoza--> Sutemizuvchilarning suti
tarkibiga kiradi
➡�Kraxmal--> O‘simlik to‘qimalarida zaxira
modda sifatida
➡�Glikogen--> Hayvonlar to‘qimalarida zaxira
modda sifatida to‘planadi
➡�Geparin--> Hayvonlarda qon ivishiga
to‘sqinlik qiladi
[01.11.20
17:38==============================
============
🍀 YOʻSIN, QIRQBO'G'IM,
QIRQQULOQLARNING KOʻPAYISH SIKLI
🍀
🍀 Yo'sinilar bo'limi ☘�
🔘 ko'payishi jinsiy (gametofit) va jinssiz
(sporofit) bo'g'inlarning gallanishi orqali amalga
oshadi
🔘 yo'sinlar suvo'tlardan kelib chiqqan
🔘 tanasi bargsimon tallomdan iborat
🔘 ularning ildizi bo'lmaydi, ular tuproqqa
rizoidlar orqali birikib turadi
🔘 boshqa yuksak o'simliklardan farqi: ildizi va
o'tkazuvchi sistemalari yo'qligidir. Taraqqiyotda
ortda
🔘 ko'payishi:
✔� jinssiz: sporalar orqali
✔� jinsiy: ko'p hujayrali a'zolar (boshqa
tubanlardan farqi)
1⃣ anteridiy (erkaklik)
2⃣ arxegoniy (urg'ochilik)
☑� urug'lanishi suvda, harakatchan
spermatozoidlar orqali amalga oshadi
✅ Funariya
🔘 bo'yi 1-3 sm, bir uyli o'simlik
🔘 och yashil rangli gilamchalar hosil qiladi
🔘 erta bahorda ariqlar bo'yida, zax bosgan
devorlarda, oftob kam tushadigan yerlarda ko'p
uchratish mumkin
🔘 poyasi ingichka, bargchalari poyada ketma-
ket o'rnashadi
🔘 poyasining tubi tuproqqa rizoidlari
yordamida birikib turadi
🔘 uning barglari bir qavat hujayralardan tashkil
topib, xlorofill donachalari bor
🔘 bu barglarda yorug'da karbonat angidrid gazi,
suv va mineral tuzlardan kraxmal va boshqa
organik moddalar hosil bo'ladi
🔘 ko'payishi ancha murakkab: novdalarining
uchida barglarining orasida jinsiy a'zolar yetiladi
✔� anteridiylarda ko'p miqdorda 2 xivchinli
harakatchan spermatozoidlar hosil bo'ladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ ko'payish sikli 🔄 Jinsiy bo'g'in ustunlik
qiladi
▶� yog'ingarchilikda yo'sinlar ustini suv bosib,
anteridiy va arxegoniylarning uchi ochiladi
▶� spermatozoidlar anteridiydan suvga chiqadi
▶� xivchinlari bilan harakatlanib, arxegoniy
ichiga kiradi
▶� kolbasimon arxegoniy ichida spermatozoid
tuxum hujayra bilan qo'shilib, zigota hosil qiladi
▶� vaqt o'tgach, zigota o'sib, sporofitni hosil
qiladi
▶� sporofit - sporangiyband va uning uchida
joylashgan spora hosil qiladigan ko'sakcha -
sporangiydan iborat
125
▶� sporadan jinsiy bo'g'in - gametofit
rivojlanadi
▶� spora nam tuproqqa tushgach o'sadi va ko'p
hujayrali, shoxlangan ingichka yashil ip hosil
qiladi
▶� keyinchalik har bir kurtakdan yangi poya-
bargli funariya yo'sini o'sib chiqadi
Shunday qilib,
✔� zigotadan jinssiz bo'g'in
✔� sporadan jinsiy bo'g'in
boshlanadi.
✅ Yo'sinlar - yuksak o'simliklarning tubani
hisoblanadi
✅ Yoʻsinlarda
Gametofit — Jinsiy boʻgʻin:
➡� 1. Sporadan rivojlanadi
➡� 3. Kurtak
➡� 4. Avtotrof
➡� 5. Har bir kurtakdan yangi o'simlik
➡� 6. Zigota hosil qiladi
➡� 9. Jinsiy a'zolari koʻp hujayrali
➡� 1. Zigotadan rivojlanadi
➡� 2. Sporangiyband
➡� 3. Sporangiy
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🌴 Qirqbo'g'imlar bo'limi 🌴
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ qirqbo'g'imlar
🔘 ko'p yillik o'simlik
🔘 ko'payishi: jinsiy va jinssiz bo'g'inlarning
gallanishi
🔘 vegetativ yo'l bilan ham ko'payadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Dala qirqbo'g'imi
🔘 ildizpoyali ko'p yillik o't
🔘 daryo, kanal va ariqlar bo'yidagi sernam
yerlarda uchraydi
🔘 poyasi bor, shoxlangan va bo'g'imlarga
bo'lingan (nomi ham shundan olingan)
🔘 uning shoxlari shu bo'g'imlardan chiqadi va
halqa hosil qilib joylashadi
🔘 barglari mayda, poya va shoxlardagi
bo'g'imlarda halqa hosil qilib joylashadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Ko'payish sikli 🔄 Sinsiz bo'g'ini ustunlik
qiladi
▶� erta bahorda dala qirqbo'g'imining
ildizpoyasidagi kurtaklardan bahorgi - generativ
novda o'sib chiqadi
✔� bu novda qo'ng'ir rangli, shoxlanmagan,
uchida spora beruvchi bitta boshoq bo'ladi
✔� spora beruvchi boshoqlarda sporofillar
(shakli o'zgargan barg) halqa hosil qilib
o'rnashadi
✔� sporofillari ostida 6-8 ta sporangiy
joylashadi va unda sporalar yetiladi
▶� sporalar yetilgach, tashqariga chiqadi, suv
va shamol yordamida tarqaladi
▶� o'sish uchun qulay sharoitga tushgan
sporalarning ayrimlaridan
✔� erkak gametafit
ayrimlaridan esa
unib chiqadi.
☑� Erkak gametafit
🔺 yashil, chetlari bo'lingan o'simta
🔺 undagi anteridiylarda ko'p xivchinli
spermarozoidlar yetiladi
☑� urg'ochi gametafit
🔹 erkak gametafitdan biroz kattaroq
🔹 undagi arxegoniyda tuxum hujayra yetiladi
▶� yog'ingarchilikda spermatozoidlar tuxum
hujayraga kelib tushadi (urug'lanadi) va zigota
hosil bo'ladi
▶� zigotadan m
[01.11.20
17:38==============================
============
urtak, murtakdan esa sporafit hosil bo'ladi
▶� yozda dala qirqbo'g'imining ildizpoyasidan
yozgi - vegetativ novda o'sib chiqadi
✔� bu novda nozik, yashil va shoxlangan
bo'ladi
✔� fotosintezni amalga oshiradi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Sershox qirqbo'g'im
🔘 dala qirqbo'g'imidan farqi:
▫� bahorgi novdasining yo'qligi
126
▫� spora beruvchi boshoqlari shoxlangan
novdalar uchida hosil bo'lishi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
☑� dorivorligi - ularning poya va shoxlaridan
tayyorlangan damlama va qaynatma siydik
haydovchi dori sifatida ishlatiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Qirqbo'g'imlarda
Gametofit — Jinsiy boʻgʻin:
🖌 1. Sporadan rivojlanadi
🖌 4. Erkaklik o'simtasi - yashil chetlari
boʻlingan
🖌 6. Zigota hosil qiladi
🖌 7. Avtotrof
🖌 8. Mustaqil oziqlanadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
Sporafit — Zigotadan rivojlanadi
🖌 1. Murtak
🖌 2. Sporofit
🖌 3. Poya bargli o'simlik
🖌 4. Autotrof
🖌 5. Yashil
🖌 6. Poyasi va shoxlari boʼgʼimlarga boʼlingan
🖌 7. Boshoq
🖌 8. Sporafillarning ostki tomonida 6 - 8 ta
sporangiy
🖌 9. Spora hosil qiladi
🖌 10. Mustaqil oziqlanadi
🖌 11. Ildizpoyali
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🌿 Qirqquloqlar bo'limi 🌿
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Qirqquloqlar
🔘 ildizpoyali, ko'p yillik o't
🔘 faqat tropik va subtropik mintaqalarda
daraxtsimon vakillari uchraydi
🔘 yer betiga qirqquloqlarning bir to'p patsimon
qirqilgan uzun barglari o'sib chiqadi
🔘 yosh barglarning uchi o'ralgan bo'lib, barg
o'sgan sari yozila boradi
🔘 qirqbo'g'imlardan farqi:
🔸 bargining yirikligi
🔸 spora beruvchi boshoqlarining bo'lmasligi
🔘 ularning sporalari barglari ostki tomonida
yoki chetida joylashgan qo'ng'ir rangli bo'rtma
(sorus) lar ichida joylashgan sporangiylarda
yetiladi
🔘 ko'payishi: jinsin va jinssiz bo'g'inlarning
gallanishi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Ko'payish sikli 🔄 Jinsiz bo'g'in ustunlik
qiladi
▶� soruslardagi sporangiylar ichida yetilgan
sporalar sporangiy po'sti yorilgach tashqariga
chiqadi va shamol yoki suv yordamida tarqaladi
✔� gametafitining bo'yi 1 sm, yashil, yupqa va
yuraksimon o'simta bo'lib, pastki qismidagi
rizoidlari bilan tuproqqa yopishib turadi (lekin
uzoq yashamaydi)
✔� gametafitda
🔹 anteridiy - ko'p xivchinli spermatozoidlar
yetiladi
🔸 arxegoniy - tuxum hujayra
yetiladi
▶� yomg'ir paytida anteridiy va arxegoniyning
uchi ochiladi
▶� anteridiydagi spermatozoidlar
arxegoniydagi tuxum hujayra bilan qo'shilib,
zigota (urug'langan tuxum hujayra) hosil qiladi
▶� zigota murtak hosil qiladi
murtak o'sib sporofit (yangi qirqquloq) ga
aylanadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
☑� Vegetativ ko'payishi - ildizpoyalari orqali
amalga oshadi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Zuhrasoch qirqqulog'i
🔘 ildizpoyali, ko'p yillik o't
🔘 bargi keng nashtarsimon, uzunligi 10-40 sm,
2-3 karra patsimon bo'lingan, qisqa bandli
🔘 barglarining ostki tomonida soruslar
joylashgan, sporangiylarida sporalar yetiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Suv qirrqulog'i
🔘 bir yillik, ildizsiz o'simlik
🔘 poyasi ingichka va kalta
127
🔘 poyasidagi bo'g'imlarda uchtadan barg
joylashgan
🔘 ikkita bargi butun bo'lib, suv yuzasida
🔘 uchinchi bargi esa ipsimon qirqilgan bo'lib,
suv ostida turadi
🔘 soruslari - suv ostidagi barglari asosida
joylashgan
🔘 ularda ikki xil sporalar yetiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
✅ Qirqquloqlarda
Gametofit — Jinsiy bo'g'in:
🔎 2. 2 jinsli gametofit
🔎 3. Yashil yupqa yuraksimon
🔎 4. Autotrof
🔎 5. Rizoidga ega
🔎 6. Arxegoniy (Tuxum hujayra)
🔎 7. Anteridiy ( Spermatozoid)
🔎 8. Zigota hosil qiladi
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
Sporafit — Jinssiz bo'g'in:
🔎 1. Ildizpoyali ko'p yillik o't
🔎 2. Poya bargli o'simlik
🔎 3. Sorus
🔎 4. Sporangiy
🔎 5. Spora
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
[01.11.20
17:40==============================
============
✅TURNING POPULATSION
STRUKTURASI✅
🛑Populyatsiya- kelib chiqishi bir bo’lgan,
o’zaro erkin chatishib nasildor avlod beradigan
bitta arealda uzoq muddatdan buyon yashab
kelayotgan, shu turning boshqa populiyatsiya
individlaridan ayrim belgilari bilan farq
qiladigan organozimlar yig’indisiga aytiladi
🔴Populyatsiya – lot. “populus”-xalq, aholi,
degan manolarga ega xisoblanadi
🔝Populyatsiya turg’un ekologik sistema
hisoblanib , quydagi ko’rsatgichlar bilan
tavsiflanadi:
🔵 populyatsiya individlari o’rtasida o’zaro
chatishish natijasida doimiy ravishda sodir
bo’lib turadigan genlar almashinuvi natijasi-
genafond☑�
�har xil to’siq va tarqalish imkoniyatlari
cheklanganligi bilan bog’liq holda boshqa
populiyatsiyalardan alohidalashganligi☑�
�ko’payish jarayonida ishtirok etadigan yosh
individlar soni
⚫�genlar dreyfi, mutatsiyalar kabi evolutsion
omillarning ta’siri tufayli genlarning yangi
kombinatsiyasini kelib chiqishi bilan ☑�
�Populyatsiyaning muhim xususiyatlaridan biri
bu o’z o’zini boshqarish( gomoestaz “homoios”,
stasis- turg’un)☑�
🔝POPULYATSIYANING alohida olingan
individlardan farq qiluvchi xususiyatlari:☑�
�POPULYATSIYA INDVIDLAR SONI- o’sha
populyatsiyada ma’lum bir maydondagi
individlar sonini aks ettiradi.☑�
🔝Populyatsiya dinamikasi-vaqt oralig’i
mobaynida individlar sonining o’zgarishi .
➡�Populiyatsiyada individlar soni
o’zgaruvchan bo’lsa ham lekn ular QUYI VA
YUQORI meyor chegarasiga ega (egallangan
areal kengligi vaoziq midoriga ) ☑�
➡�Tabiiy populiyatsiyalar soni
davriy(MUNTAZAM ) va nodavriy (AHYON-
AHYON) ravishda o’zgarishi mumkin.☑�
⬆�Bu har mavsumiy yoki bir necha yilda bir
sodir bo’ladi.
🔘Mavsumiyga hayot sikli qisqa, ya’ni bir necha
oy davom etadigan organizimlar( mayda
qisqichbaqasimonlar, pashsha va chivin kabi
hasharotlar, sichqonsimon kemiruvchilar)☑�
🔴Bir necha yilda bir marta (tulki, boyqush), har
ikki yilda meva beradi (olma, o’rik), kedr 4 yilda
meva beradi.☑�
☑�NODAVRIY: (qurg’oqchilik, qish
mavsumining odatdagidek kelmasligi, bahorgi
128
yog’ingarchilikni haddan tashqari bo’lishi kabi )
favqulodda holat yuz berganda ularning
MIGRATSIYASI tufayli yuz beradi.✅
✅POPULYATSIYA ZICHLIGI:✅
📌Hudud yoki ma’lum bir maydondagi
individlar soni bilan aniqlanadi. M: 1 ga yerda
100 ta daraxt, 1 ga basseynda 10000 ta baliq
yoki 1000 kg biomassa, 1m3 suvda 5 million
xlorella.
✅ZICHLIK bu orgnizimlarning
(miqdoriga)bog’liq ma’lum bir optimumga ega,
miqdrning optimum darajasidan har qanday
chetlanish bolganda ham populiyatsiyanning
ichki mexanizimlari ishga tushadi.
Ichki mexanizimlariga:
📌Areal kengyishida ham populiyatsiya zichligi
ortmaydi
📌 populiyatsiya zichligining ortishi nasl
qoldirishning pasayishi
📌o’limning ko’pyishi
📌 rivojlanish tezligining o’zgrishi
📌emigiratsiya
✅JINSIY TARKIBI:
📌Erkak va urg’ochi organizimlarning o’zaro
nisbati bunga ko’ra populiyatsiyda individlar
sonini kelajakda qanday bo’lishi bashorot qilish
mimkin.
1�⃣A -75 % ur’ochi, 25 % erkak o’sib
borayotgan populiyatsiya
2�⃣B- 50 % U, 50 % E barqaror
3�⃣C-25 %U, 75 % E
✅YOSH TARKIBI:
1�⃣A- predreptoduktiv (jinsiy yetilmgan)
2�⃣B- reproduktiv (jinsiy voyaga yetgan)
3�⃣C- postrepruduktiv( qari, ko’pyish qobilyatini
yo’qoygan
✅TUG’ULUVCHANLIK:
📌Tug’uluvchanlik –invidlar sonining
o’zgarishining demografik xususiyati
✅O’LIM KO’RSATGICHI:
📌Vaqt birligi ichida nobud bo’lgan
organizimlar soni
1�⃣A= o’lim soni
2�⃣B=tug’uluvchanlik soni
☝�Populyatsiya –individlar sonining ortish
tezligi TUG’ULUVCHANLIK va O’LIM
ko’rstgichi bilan aniqlanadi.
1�⃣A/B=1 TURG’UN BOLADI
2�⃣A/B=1ORTADI
3�⃣A/B= 1>X POPULIYATSIYA SONI
KAMAYADI
==================================
================
🖍 MALUMOT 🖍
🔴➰➰➰➰➰➰➰➰➰➰🔴
🔷 MITOZ 🔷
🔻PROFAZA — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
🔻METAFAZA — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
🔻ANAFAZA — 4n 4c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni
tetraploid toʻplami
🔻 TELOFAZA — 2n 2c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
129
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
🔷 MEYOZ 🔷
� 📍PROFAZA I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
� 📍METAFAZ I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
📍�ANAFAZA I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
📍�TELOFAZA I — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
�🔗 INTERKINEZ — 1n 2c
📍� PROFAZA Il — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
� 📍METAFAZA Il — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
� 📍ANAFAZ Il — 2n 2c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
📍TELOFAZA Il — 1n 1c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
==================================
================
📚OLIMLAR NOMLARI📚
Arastu - zoologiyaga oid dastlabki asarlarni
eramizdan 4 asr oldin yozilgan. U oz asarida 500
ga yaqin hayvon haqida yozgan.
Anton Levenguk 16-17 asrlarda mikroskopda
korinadigan hayvonlarni kashb qilgan.
Karl Linney 18-asrda hayvonlar
klassifikasiyasini yaratgan. (tur, urug, turkum,
sinf)
Charliz Darvin 19 asrda hayvonlarni organib
Evolitsion talimotni yaratdi.
Kashkarov Hayvonlar ekoligiyasini organgan.
L.M. Isayev va P.F.Baroviskiy-Orta Osiyoda
rishta, Leyshmaniya, Bezgak paraziti
tugatilishiga sabab bolishdi.
T.Z.Zoxidov, O.P.Bokdanov Umrtqali
hayvonlarni organgan,
A.M.Muhamadiyev , V.V. Yahontov,
A.T.Tolaganov, J,A, Azimov. M.A.Sultonov.
S.M.Alimuhamedov Umrtqasiz hayvonlarni
organgan.
K.I.Skryabin - uning boshchiligida Gelmintlarni
organish va unga qarshi kurash usullarni ishlab
chiqilgan.
Ibn Sino Tip qonunlari asarida dorvor giyohlar
bilan odamdan parazit gelmintlarni haydash
haqida yozgan.
A.T.To'laganov-osimliklar gelmentlarni
o'rgangan.
M.A.Sultonov I.A.Azimov. E.X.Ergashev
Yovvoyi va uy hayvonlari germenlarini
organgan..
A.O.Kavaleviskiy Lansertnikni kashf etgan.
F.Lefler va P.Frosh uy hayvonlarda
uchraydigan oq sil kasaligining qozgatuvchi
virus bakteriyali filterni ota olishini aniqlagan.
==================================
================
DELFIN HAQIDA QIZIQARLI FAKTLAR
1. 🐬Delfinlar onadan tug'ilayotganda, bosh
emas, dum qismi oldin yorug' dunyoni ko'radi.
2. 🐬Delfin bolalari onadan mo'ylovchalar bilan
tug'iladi. Mo'ylovchalar dastlab ularga onasini
qidirib topishda yordam beradi. Oradan qisqa
vaqt o'tgach, g'oyib bo'ladi.
3.🐬 Yosh delfinlar onasi bilan 2-3 yil davomida
birga bo'ladi.
4. 🐬Delfin yemishni chaynamay yutadi. Chunki
uning jag'i chaynashga moslashmagan.
130
5. 🐬Delfin bolalarini sut bilan boqadi.
6. 🐬Qadimiy Gretsiyada delfinni o'ldirgan
odam qatl etilgan.
7. 🐬Yoshi ulug' delfinning miyasi 1700
grammga teng.
8. 🐬Delfinning asab to'qimalari odamnikiga
nisbatan ko'proq bo'ladi.
9. 🐬Suvda delfinlar soatiga 40-50 kilometr
tezlikda harakatlanadi.
10. 🐬Delfin ovqat tanlamaydi. Nimani topsa,
yeb ketaveradi.
11. 🐬Bu jonivorlarning 40 tadan ortiqroq turi
bor. Delfinlar kitlar, dengiz sigirlariga qarindosh
hisoblanadi.
12. 🐬Delfinlar bir-biri bilan tovushlar
yordamida muloqot qiladi. Ular o'zidan 14 000
xilgacha tovush chiqara oladi.
13. 🐬Delfinlar bundan 10 million yilcha oldin
paydo bo'lgan.
14. 🐬Har bir delfinga onasi alohida ism beradi.
Shu ism bilan bir umr yashaydi.
15. 🐬Akulalar delfindan qo'rqadi. Chunki ular
uzun burun qismi bilan hujumga o'tadi. Bir
marta amalga oshirilgan hujum akula uchun
albatta o'lim bilan tugaydi.
16. 🐬Bu jonivorlar qorong'ida ham a'lo darajada
ko'radi.
17. 🐬Delfin uxlaganda, hamisha miya yarim
sharining biri uyg'oq bo'ladi.
18. 🐬Gang daryosida tug'ma so'qir delfinlar
umrguzaronlik qiladi. Ular so'qirligi boismi,
eshitish imkoniyatlari juda keng.
19. 🐬Delfin suvda o'rtacha 8-10 daqiqa nafas
olmasdan tura biladi.
20. 🐬Delfinlarning homiladorlik davri 18 oy
davom etadi.
21. 🐬Urg'ochi delfin ota-onasi o'lim topgan
qarindoshlarning bolalarini asrab oladi. Bu
olimlar tarafidan ko'p bora kuzatilgan.
22. 🐬Dengiz va okeanda juda ko'p marotaba
delfinlar cho'kayotgan odamlarni qutqarib
qolganiga guvoh bo'lingan. Hatto, shunday
lahzalar bo'lganki, akula qutqaruvdagi odamga
hujum qilmoqchi bo'lganda, delfin uni po'pisa
orqali haydab solgan.
==================================
================
==================================
================
🌐 ODAMLARDA ⤵�
••••••••••••••••••••••••••••••••••
Katta qon aylanish doirasida...
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
🔸 O² li qon - chap qorinchada, aortada (katta
arteriya), ularni orasidagi yarimoysimon
klapanlarda, yirik oʻrta mayda arteriyalarda
🔹 CO² li qon - yuqori va pastki kovak
venalarda, u orqali oʻng boʻlmachaga
Kichik qon aylanish doirasida...
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
🔸 O² li qon - 4 ta oʻpka venasida(oʻpka venasi
klapanida), u orqali chap boʻlmachada
🔹 CO² li qon - oʻng qorinchada, oʻpka
arteriyasida, ularni orasidagi yarimoysimon
klapanda, oʻng va chap oʻpka arteriyasi va
kapilyarlarida
==================================
================
📖 Zoologiya darsligi asosida.
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
1�⃣ — 🐌Qorinoyoqli moluskalar.
"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
✔� Yuragida arterial qoni bor hayvonlar
hisoblanadi. O² ga toʻyingan qon yurak
boʻlmasida boʻladi.
Qon harakati
⤵�
———————————
131
Yurak qorinchasi -> arteriya -> toʻqima va
organlar -> qon tomir -> oʻpka -> yurak
boʻlmasi
2�⃣ — �Qisqichbaqasimonlar.
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
✔� Yuragida O² ga toʻyingan qon boʻladi. Qon
aylanish sistemasi ochiq. Mozaik koʻzga ega.
3�⃣ — 2 pallali moluskalar.
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
✔� Qon aylanish sistemasi ochiq. Yurak
boʻlmasida O² li qon boʻladi.
Qon harakati
⤵�
———————————
Yurak qorinchasi -> arteriya -> toʻqima va
organlar -> qon tomir -> jabra -> yurak boʻlmasi
4�⃣ — Bosh skeletsizlar.
""""""""""""""""""""""""""""""""""""
🔵 CO² li qon - qorin aortasida
🔴 O² li qon - orqa aortasida
Qon harakati
⤵�
———————————
Qorin aorta -> jabra kapilyarlari -> orqa aorta ->
toʻqima va organlar kapilyarlari -> qorin aorta
5�⃣ — 🐟Baliqlar.
"""""""""""""""""""""""
✔� Yuragida venoz qoni bor hayvonlar
hisoblanadi.
➡� Yuragiga qon 1 ta tomir (vena tomiri)
orqali kiaradi
⬅� 1 ta tomir orqali chiqadi.
🔵 CO² li qon - yurak boʻlmasida, yurak
qorinchasida, qorin aortasida, yurak venasida
boʻladi.
🔴 O² li qon - orqa aortasida
Qon harakati
⤵�
———————————
Yurak qorinchasi -> qorin aorta -> jabra
arteriyasi -> kapilyarlar -> orqa aorta ->
arteriyalar -> kapilyarlar -> venalar -> yurak
boʻlmasi
6�⃣ — �Amfibiyalar.
""""""""""""""""""""""""""""
▪� Yurak qorinchasidan katta va kichik qon
aylanish doiralari boshlanadi.
✔� Katta qon aylanish doirasi - chap yurak
qorinchasidan,
✔� Kichik qon aylanish doirasi - oʻng yurak
qorinchasidan boshlanadi.
🔵 CO² li qon - yurak oʻng boʻlmasida, oʻng
boʻlmaga qon olib keluvchi vena tomirida
🔴 O² li qon - yurak chap boʻlmasida, chap
boʻlmaga qon olib keluvchi vena tomirida
▪� Oʻpka va teri kapilyarlarida esa O² li qon
hosil boʻladi.
🔄 Aralash qon yurak qorinchasida.
7�⃣ — �Qushlar.
"""""""""""""""""""""""
✔� Oʻng aorta ravogʻiga ega hayvonlar
hisoblanadi.
🔵 CO² li qon - yurak oʻng boʻlmasi va
qorinchasida, yurak oʻng boʻlmasiga qon olib
keluvchi vena tomirida, oʻpka arteriyasida
132
🔴 O² li qon - yurak chap boʻlmasi va
qorinchasida, oʻpka venasida, hamda oʻng
tomonga yoʻnaluvchi aortada boʻladi.
⬅� Yuragidan chiquvchi qon tomirlari - chap
qorinchadan chiquvchi oʻngga yoʻnalgan aorta (
O² li qon ), oʻng qorinchadan chiquvchi oʻpka
arteriyasi ( CO² li qon )
➡� Yuragiga kiruvchi qon tomirlar - oʻng
boʻlmachaga kiruvchi vena tomiri ( CO² li qon ),
chap boʻlmaga kiruvchi oʻpka venasi ( O² li qon
)
8�⃣ — �Sutemizuvchilar.
″″"""""""""""""""""""""""""""""""""
✔� Chap aorta ravogʻiga ega hayvonlar
hisoblanadi.
🔵 CO² li qon - yurak oʻng boʻlmasi va
qorinchasida, oʻpka arteriyasida, oʻng boʻlmaga
qon olib keluvchi vena tomirida
🔴 O² li qon - yurak chap boʻlmasi va
qorinchasida, oʻpka venasida, chapga yoʻnalgan
aortada boʻladi.
➡� Yuragiga kiruvchi qon tomirlar - oʻng
boʻlmaga kiruvchi vena tomiri ( CO² li qon ),
chap boʻlmaga kiruvchi oʻpka venasi ( O² li qon
)
⬅� Yuragidan chiquvchi qon tomirlari - chap
qorinchadan chiquvchi chapga yoʻnalgan aorta
tomiri ( O² li qon ), oʻng qorinchadan chiquvchi
oʻpka arteriyasi ( CO² li qon )
==================================
================
🌐 ODAMLARDA ⤵�
••••••••••••••••••••••••••••••••••
Katta qon aylanish doirasida...
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
🔸 O² li qon - chap qorinchada, aortada (katta
arteriya), ularni orasidagi yarimoysimon
klapanlarda, yirik oʻrta mayda arteriyalarda
🔹 CO² li qon - yuqori va pastki kovak
venalarda, u orqali oʻng boʻlmachaga
Kichik qon aylanish doirasida...
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
🔸 O² li qon - 4 ta oʻpka venasida(oʻpka venasi
klapanida), u orqali chap boʻlmachada
🔹 CO² li qon - oʻng qorinchada, oʻpka
arteriyasida, ularni orasidagi yarimoysimon
klapanda, oʻng va chap oʻpka arteriyasi va
kapilyarlarida
==================================
================
Ⓜ� MITOZ
"""""""""""""""""""
1�⃣ PROFAZA — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
2�⃣ METAFAZA — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
3�⃣ ANAFAZA — 4n 4c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni
tetraploid toʻplami
4�⃣ TELOFAZA — 2n 2c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʻplami
•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
Ⓜ
� MEYOZ
"""""""""""""""""""
1�⃣ PROFAZA I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
133
1�⃣ METAFAZ I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
1�⃣ ANAFAZA I — 2n 4c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
1�⃣ TELOFAZA I — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
INTERKINEZ — 1n 2c
2�⃣ PROFAZA Il — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
2�⃣ METAFAZA Il — 1n 2c
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
2�⃣ ANAFAZ Il — 2n 2c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid
toʼplami
2�⃣ TELOFAZA Il — 1n 1c
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid
toʼplami
==================================
================
==================================
================
🌈 Bolajonlarga oid bo‘lgan besh fakt.
1. Bolalarda dastlab tizzalar bo’lmaydi. Tizza
suyaklari ular 2 — 4 yoshda kirganida paydo
bo’ladi.
2. Eng aqlli bolakay Misrda yashaydi va u
to’qqizta sonli raqamlarni o’z ongida ko’paytira
oladi.
3. O’rta asrlarda zuluklardan bolalarni davolash
uchun foydalanilgan.
4. Ko’plab yirik megapolis shaharlarda
qobiliyatli (masalan, 4 yoshida 5 tilni biladigan)
bolalar uchun yopiq maktablar bor.
5. Butun dunyoda bolalarni himoya qilish kuni
1-iyunda nishonlanadi. Seyshel orollarida esa
bolalarni himoya qilish oyi o’tkaziladi.
Jajji akademikdan.
==================================
================
🍇Mayizning 5 ta foydali xususiyatlari bilan
tanishing!
1. Kamqonlik aniqlangan bolsa, mayizni eyish
bilan barobar uning suvini ichish ham tavsiya
etiladi. Buning uchun 10 dona mayizni piyolaga
solib, ustidan yarim stakan qaynatib ilitilgan suv
quying. Piyola ustini yopib, ertalabgacha
qoldiring. Och qoringa mayiz suvini ichib
tursangiz gemoglobin miqdori normallashadi.
2. Xastalikdan keyin quvvatni tiklash uchun
mayiz, yongoq va asal aralashmasi tavsiya
etiladi. Teng miqdorda yongoq va asalni
goshtqiymalagichdan otkazib, tabga kora asal
bilan aralashtirib olasiz. Nonushta vaqti 1-2
choy qoshiqdan istemol qilib tursangiz kifoya.
3. Buyrak kasalliklarida kunora mayiz istemol
qilish maqsadga muvofiqdir. Mayiz tarkibidagi
foydali elementlar peshob ajralashini
faollashtiradi.
4. Muntazam mayiz istemol qilish ogiz boshligi
kasalliklarida ham asqotishi mumkin. Mayiz
suvi esa milk shamollashi, stomatit yaralari
hamda yotalga foydali.
5. Mayizli muolaja semizlik, yurak
etishmovchiligi, oshqozon va 12 barmoqli ichak
yarasi hamda qandli diabetda tavsiya etilmaydi.
==================================
================
134
ГЁТЕ ҲИКМАТЛАРИДАН:
Майда одамлар орасида майдалашасан. Катта
одамлар орасида эса ўзинг ҳам ўсасан.
•••
Ҳаммага бирдек ёқиш истаги энг кулгили
истакдир.
•••
Яшашга ва эркинликка ҳар куни улар учун
курашувчи одамгина лойиқдир.
==================================
================
Inson organizmi haqida qiziqarli ma‘lumotlar:
☘�Sovuqda xotira va diqqat oshadi.
☘�Odamdagi eng mustahkam a‘zo- tish emali.
☘�So‘laksiz ta‘mni sezib bo‘lmaydi.
☘�Qorong‘ida odam tanasi nur taratadi, leki u
shunchalik pastligidan ko‘z ilg‘amaydi.
☘�Eng tez o‘sadigan tuk -soqol.
☘�Kiprik qoqilganda 200 ta mushak harakatga
keladi.
☘�Oshqozondagi xlorid kislota teriga tushsa
o‘yib yuboradi.
☘�Yurak urishidagi ovoz yurak klapanlari
yopilayotganda chiqadi.
☘�Odam o‘zini o‘zi qitiqlay olmaydi.
☘�Aksa urganda chiqayotgan havoning tezligi
166 km/sek.
☘�Odam o‘lganda quriy boshlaydi, shuning
uchun soch va tirnoq o‘sayotganga o‘xshaydi.
☘�Ko‘p ovqat yeganda eshitish qobiliyati
zaiflashadi.
==================================
============
DNK ga oid yopiq testlar
1.DNK 9/12 qismidan hosil bolgan
aminokislota va DNK nukleotidlari farqi 2100 ta
bolsa DNK nukleotidlar sonini
aniqlang.(nukleotidlar orasidagi masofa 0,34
nm) J:2400ta
DNK 9/12 qismidan hosil bolgan aminokislota
va DNK nukleotidlari farqi 2100 ta bolsa DNK
fosfodiefir boglar sonini aniqlang.(nukleotidlar
orasidagi masofa 0,34 nm)
2. DNK 9/12 qismidan hosil bolgan
aminokislota va DNK nukleotidlari farqi 2100 ta
bolsa DNKda A 20% bolsa G-S orasidagi
vodorod boglar sonini aniqlang.(nukleotidlar
orasidagi masofa 0,34 nm)
3. DNK 9/12 qismidan hosil bolgan
aminokislota va DNK nukleotidlari farqi 2100 ta
bolsa DNKda A 20% bolsa, A-T orasidagi
vodorod boglar sonini aniqlang.(nukleotidlar
orasidagi masofa 0,34 nm)
4. DNK 6/8 qismidan hosil bolgan aminokislota
va DNK nukleotidlari farqi 875 ta bolsa DNKda
G 10% ni tashkil qilsa G-S va A-T orasidagi
vodorod boglar ayirmasinni
aniqlang.(nukleotidlar orasidagi masofa 0,34
nm)
5. DNK 12/16 qismidan hosil bolgan
aminokislota va DNK nukleotidlari farqi 1050 ta
bolsa DNK umumiy nukleotidlar
aniqlang.(nukleotidlar orasidagi masofa 0,34
nm)
6. DNKda timindan 700taga guanindan 600taga
kop vodorod bog bor bolsa DNKdagi umumiy
nukleotidlar sonini aniqlang.(nukleotidlar
orasidagi masofa 0,34nm) J:600
DNKda timindan 700taga guanindan 600taga
kop vodorod bog bor bolsa DNKdagi G-S va A-
T orasida vodorod boglar ayirmasini
aniqlang.(nukleotidlar orasidagi masofa 0,34nm)
==================================
============
Организмни тозаловчи маҳсулотлар" ҳақида
биласизми?
Банан
135
- Бу экзотик мева таркибида С, В6 ва Е
витминлари бўлиб, бир ҳафтада 2 марта оч
қоринга истеъмол қилиш организмни зарарли
тиқинлардан ҳалос этади.
Яшил олма
- Мунтазам истеъмол қилинганида қонда
холестерин миқдорини камайтиради.
Таркибидаги пектин ҳисобига қабзият юзага
келишининг олдини олади.
Лимон
- Мазкур мева шарбати шамоллашга қарши
ҳусусияти билан яхши маълум. Қолаверса,
иммунитетни ҳам мустаҳкамлайди.
Таркибидаги компонентлар ҳисобига
организмдаги инфекциялар таъсирини
камайтиради.
Узум
- Бу мева таркибида глюкоза ҳамда фруктоза
бўлиб, қонга тез сингади ва тетиклаштиради.
Фруктоза ичаклар фаолиятини яхшилаб,
томирларни кенгайтиради. Айниқса,
камқонликка даво бўлиши билан жуда
фойдали.
Петрушка кўкати
- Ҳазм фаолиятини яхшилаш билан бирга
ичакларни тиқинлардан ҳалос этади.
Мунтазам истеъмол қилинганида
томирларнинг варикоз кенгайиши, тери
катакларининг ифлосланиши кабиларга даво
бўлади.
Сабзи
- Клетчаткага бойлиги билан ажралиб
туради. Айниқса, болалардаги зарарли
паразитлар, гижжаларга қарши самарали
таъсирга эга. Кун давомида 1-2 та қизил
сабзи ёки унинг шарбати айни муддао.
Селдерей кўкати
- Буйракни тозаловчи ҳусусияти билан яхши
маълум. Шунингдек, ортиқча тана вазнидан
ҳалос бўлишни истаганларга ҳам асқотади.
Кўкат бандида тиқинларга қарши фойдали
компонентлар бор. Шунингдек оёқ-қўлдаги
шишларда ҳам сийдик ҳайдовчи таъсирга эга.
Қизил лавлаги
- Меъда ва жигарни тозалашда энг қулай ва
фойдали маҳсулотлардан бири. Шарбат ёки
ярим тайёр пиширилган ҳолатда истеъмол
қилиш тавсия этилади.
==================================
============
Ekologiya bo‘limlari
🌴Autekologiya-organizmning tashqi muhit
bilan munosabatlari, hayotiy shakllari, muhitga
moslashishdagi xulq-atvori kabilarni o‘rganadi.
🌴 Demekologiya-populatsiyalar ekologiyasi,
populatsiyada individlar sonining o‘zgarishi,
populatsiyadagi guruhlar o‘rtasidagi
munosabatlarni o‘rganuvchi fan.Demekologiya
doirasida populatsiyalarning shakllanish shart-
sharoitlari o‘rganiladi. Demekologiya tashqi
muhit ta‘siri ostida individlar sonining o‘zgarish
sabablarini o‘rganadi.
🌴 Sinekologiya-har xil turga mansub
organizmlar jamoalarining o‘zaro va tashqi
muhit bilan munosabatlarini o‘rganadi.Bunda
ayrim hududlarda yashaydigan
mikroorganizmlar, o‘simlik, hayvon turlarining
xilma-xilligi, tarqalishi, ular orasidagi raqobatlar
va boshqa ekologik muammolar o‘rganiladi.
🌴 Biogeosenologiya-biogeosenozlarning
tuzilishi va xususiyatlarini o‘rganadi.
🌴 Evolutsion ekologiya-sayyoramizda
hayotning paydo bo‘lishi bilan birga ekologik
sistemalarning o‘zgarishini, biosfera
evolutsiyadiga insonning ta‘sirini o‘rganadi.
136
🌴 Tarixiy ekologiya- insoniyat sivilizatsiyasi
rivojlanishi natijasida neolit davridan hozirgi
davrgacha yuz bergan ekologik o‘zgarishlarni
o‘rganadi.
==================================
============
🌴 Biogeotsenoz-evolutsiya jarayonida ma‘lum
hududni egallagan har xil turga mansub
bakteriyalar, zamvurug‘lar, o‘simliklar va
hayvonlar jamoasidan iborat ochiq
biosistema.Biogeotsenozlar haqidagi ta‘limotni
rus botanik olimi V.N.Sukachev yaratgan.
==================================
============
O'pka hajmi. O'rtacha, bir kishi nafas
olayotganda o'pkaning maksimal hajmining
sakkizdan bir qismidan foydalanadi, shuning
uchun bizda katta zaxira havosi mavjud.
==================================
============
==================================
============
🔵 Ontogenez --- organizmlarning shaxsiy
rivojlanish jarayoni8
🔵 Lichinkali ontogenez --- yassi
chuvalchanglar, baqalar, hashorotlar
🔵 Lichinkasiz ontogenez --- sudralib
yuruvchilar, qushlar
🔵 Ona qornida rivojlanish --- yuksak
sutemizuvchilar va odam.
🔵 Embrional davr -- zigota hosil bo'lib
tug'ilgungacha bo'lgan davr
🔵 Postemrional davr -- embrionni tug'ilishidan
o'limigacha bo'lgan davr
🔵 Maydalanish --- urug'langan tuxum hujayrani
bo'linib, blastulani hosil qilishi
🔵 Blastula --- maydalanishdan hosil bo'lgan
ko'p hujayrali embrion.
🔵 Blastosel -- blastulaning ichi suyuqlik bilan
to'lgan birlamchi tana bo'shlig'i
🔵 Gastrulyatsiya -- embrion hujayralari
o'smaydi va bo'linmaydi. Dastlabki
ixtisoslashish belgilari paydo bo'ladi
🔵 Ixtisoslashish --- embrionni ayrim qismlari va
hujayralarini vazifasi jihatidan farqlanishi.
🔵 Organogenez --- o'zak organlarining (nerv
nayi, horda, ichak naychasi) hosil bo'lishi.
==================================
============
Yomg'ir chuvalchangining ichki tuzilishi
📌 Hazm qilish sistemasi
Og'iz ----- > qisqa halqum ----- > Qizilo'ngach --
--- > jig'ildon ----- > oshqozon ----- > ichak -----
> anal teshigi.
Oziq chuvalchang tanasiga ruproq bilan birga
kiradi va Oziq qonga so'rib olinadi. Tuproq esa
tashqi muhitga chiqariladi. ✅
📌 Qon aylanish sistemasi.
Yomg'ir chuvalchanginjng qon aylanish
sistemasi yopiq ya'ni , faqat qon tomirda
harakatlanadi.
Yirik qon tomirlari ----- > orqa va qorin qon
tomirlari.
Bu yirik qon tomirlar halqa tomirlar orqali
o'zaro tutashgan.
Yomg'ir chuvalchangida yurak mavjud emas.
Qizilongach atrofidagi 5 - 6 ta yirik qon tomirlar
yurak vazifasini bajaradi.
Qon ----- > Orqa qon tomir bo'ylab oldinga ,
Qorin qon tomiri bo'ylab orqaga harakatlanadi.
To'qimalarda qon tomirlar maydalashib
kapilyarlarni hosil qiladi.
Qon oziq modda va kislorod tashishni
taminlaydi. ✅
📌 Ayrish sistemasi
Har bir tana bo'g'imda bir juftdan :
----- > bir uchi tana bo'shlig'iga ochilgan
varonkasimon kipriklar bilan qoplangan.
----- > ikkinchi uchi teri orqali tashqariga
ochiladi.
Ayrish sistemasi orqali zararli moddalar tashqi
muhitga chiqariladi. ✅
137
Halqali chuvalchanglar hilma xilligi :
📌 Yomg'ir chuvalchangi ---- > 180 dan ortiq
turi ma'lum , tumroqni yumshatib havo o'tishini
yaxshilaydi. Bir gektar maydonda bir yil
davomida 250 - 600 t tuproqni qayta ishlaydi.
Poliz va sabzavot ekinlari uchun qimmatli o'g'it -
--- > Biogumus olishda foydalaniladi. ✅
📌 Qizil chuvalchang ----- > kam tuklilar sinfiga
mansub. Suvni har xil ifloslikdan tozlab
sanitarlik vazifasini bajaradi. Baliqlar uchun
asosiy oziq hisoblanadi. Akvarium baliqlari
uchun yemish sifatida ko'paytriladi. ✅
📌 Nereida ---- > Ko'p tukilar sinfiga mansub.
Boshi tanasidan alohida ixtisoslashgan , tanasi
ko'p miqdorda tuklar bilan qoplangan. Tuklar
tanasining ikki yonida muskulli o'simtalarda to'p
- to'p bo'lib joylashgan va bu ilk paydo bo'lgan
oyoq hisoblanadi ✅
📌 Zuluklar ----- > halqali chuvalchanglarning
alohida bir sinfi bo'lib 400 dan ortiq turi ma'lum.
Zuluklar tibbiyotda zararli qonni so'rib
tashlashda foydalaniladi. ✅
📌 Halqali chuvalchanglarning kelib chiqishi
Erkin yashivchi yassi chuvalchanglar ---- > ko'p
tuklilar ---- > kam tuklilar ko'rinishida kelib
chiqqan deb taxmin qilinadi. ✅
==================================
===================
« A » harfi bo'yicha qisqa savol va javoblar
(takrorlash)
Achambiti gulining formulasi qaysi oilaga xos
— GK⁴GT⁴Ch⁴+²U(²); karamdoshlar
Agar bargning bir qismi qora qogʼoz bilan
yopilsa va quyoshga tutilsa uning qaysi qismida
uglevod hosil boʼlmaydi — Qogʼoz bilan
yopilgan qismida
Agar evglena hujayrasi uzoq muddat qorongʼu
joyda saqlansa nima oʼzgarish boʼladi — a)
Xlorofilli yemirilib hujayrasi rangsizlanadi b) u
suvda erigan organik moddalarni tanasi orqali
shimib oziqlanadi
Agar poliomielit virusi orqa miyaning boʼyin
qismini zararlasa tananing qaysi qismida
pereferik shol kuzatiladi — qoʼlning tashqi
yuzasi
Agar poliomielit virusi orqa miyaning dumgʼaza
qismini zararlasa tananing qaysi qismida
periferik shol kuzatiladi — oyoqning orqa
yuzasi
Agar poliomielit virusi orqa miyaning koʼkrak
qismini zararlasa tananing qaysi qismida
pereferik shol kuzatiladi — qoʼlning ichki
yuzasi
Agar suvga ozroq osh tuzi qoʼshilsa amyobada
qanday oʼzgarish sodir boʼladi — Sharsimor
shaklga kiradi
Agroekosistemaning tabiiy ekosistemadan farqi
— a) Turlar soni kam boʻlganligi uchun oʻzini-
oʻzi idora qila olmaydi b) turgʼunligi
mustahkam, emas chunki sunʼiy tanlash taʼsirida
boʼladi c) Energiya manbai boʻlib faqat quyosh
energiyasidan emas inson tomonidan
saflanadigan energiya (sugʻorish, oʻgʻitlarni
ishlab chiqarish, mashinalardan foydalanish) d)
elementlarning davriy aylanishiga inson
aralashadi
Aktiniyaning gidradan farq qiluvchi belgilari —
Faqat tovonida harakatlanadi, asosan oʼtroq
hayot kechiradi, tuxumdan lichinka chiqadi,
ancha yirik tana diametri 0,5 m gacha qisman
rangli boʼlishi bilan
Al-kimyo asrining muallifini koʼrsating — Abu
Saxl Masix Jurjoniy
Alfa va betta zanjiridagi aminokislatalarning
joylashishi qanday — Bir-biriga oʼxshash
138
Alfa va Betta zanjirlar qanday paydo bo'lgan —
Yagona polipeptid zanjirining divergensiyasi
natijasida
Amerikada ovchilar tomonidan qirib yuborilgan
hayvonlar — mastodontlar, ot ajdodlari,
bahaybat yalqov, dengiz sigiri
Amilaza fermanti qayerda koʼp boʼladi —
SoʼIak, unayotgan bugʼdoyda
Amilazaning taʼsiri — Kraxmalni shakargacha
parchalash
Amyobada hazm vakuoli qachon paydo boʼladi
— Sitoplazmadan hazm shirasi ajralishi bilan
Amyobada hujayraning boʼlinish jarayoni ketma
ketligi — a) Yadroning hajmi ortib qobigʼi
yemiriladi b) Sitoplazmaga chiqqan yadro
moddalari hujayraning ikki tomoniga teng
taqsimlanadi c) hujayraning 2 tomonida 1 tadan
yadro hosil boʼladi d) amyoba tanasi choʼzilib 2
ga ajraladi
Anabazin nimadan olinadi va uning ahamiyati
— itisigak va hashoratlarga qarshi vosita
Anafaza birda qutublarga nimalar tarqatadi —
Xromatidlarga ajralmagan xromasomalar
Anal teshigi boʼlmagan (a) va bo'lgan (b)
chuvalchanglarni koʼrsating — a) exinakok,
cho'chqa tasmasimon chuvalchangi, jigar qurti
b) nereida, bolalar gijjasi
Antitelaning vazifasi — Antigenni bogʼlash va
zararsizlantirish
Arpa, bugʼdoy, sulida uchraydigan zambugʼ
kasalliklari — a) qorakuya b) zang
Asos hujayralarni kim kashf etgan — 1998-yili
J.Tomson
Asosan oʼsimlik mahsulotlariga boʼladigan
vitamin — C
Asosiy toʼqima qayerda uchraydi — Havo
ilodizlaridagi epidermisning ostidagi etli qavatda
Asosiy topografik omillar — Yer yuzasi
balandligi, qiyalikning joylashishi va tikligi.
Atavizmga misol — Toychalarning zebrasimon
tugʻilishi, toʼriq otning xira-yoʼI chiziqlarning
paydo boʼlishi
ATF ning kimyoviy tarkibini koʼrsating —
adenin, riboza, 3 ta fosfat kislota qoldigʼi
ATF sintezida qatnashuvchi organoidlarni
koʼrsating — mitoxondriya, xloroplast
Avitaminoz B¹ belgilari — nerv tolalari
falajlanadi, terida sezuvchanlik avval kuchayadi
so'ngra yo'qoladi, odam oyogʼini yaxshi ko'tara
olmaydi va qadamini kalta-kalta bosadi
Axil payi qaysi muskulga brikkan — Uch boshli
Ayiqtovon turlari qayerda tarqalgan — Dala
oʼtloqlarda-zaxarli, sernam joyda-sudraluvchi,
daryo koʼlmak botqoqlarda-achishtiruvchi
==================================
===================
BIOLOGIK ATAMALAR
Adenozindifosfat, ADF – adenin, riboza va
ikkita fosfat kislota qoldig‘idan iborat
bo‘lgan nukleotid.
Allofen – allo... (yunoncha allos – boshqa,
yot), gen mutatsiyalari emas, balki somatik
gibridizatsiya yoki transplantatsiya natijasida
hosil bo‘lgan, genetik jihatdan aralashgan
fenotip. Allofen iborasi 1955-yilda Y.
Xadorn tomonidan kiritilgan.
Amitoz – hujayraning xromosomalar hosil
qilmasdan to‘g‘ridan to‘g‘ri, mitoz bo‘lmagan
bo‘linishi.
Antigenlar – organizm tomonidan yot
moddalar kabi qabul qilinadigan va maxsus
immun reaksiyasini keltirib chiqaradigan
moddalar.
139
Batsillalar – tayoqchasimon ko‘rinishga ega
bo‘lgan bakteriyalar.
Biotexnologiya – tirik organizmlar va ularda
kechadigan jarayonlardan ishlab chiqarishda
foydalanish.
Blastula – ko‘p hujayrali organizmlarning
blastulatsiya bosqichidagi murtagi.
Blastulatsiya – ko‘p hujayrali hayvonlar
tuxumi bo‘linishining oxirgi davri. Bu davrda
murtak blastula deb ataladi.
Divergensiya – lotincha ajralish. Belgi-
xossalarning bir-biridan farqlanishi.
Dizruptiv – bir populatsiya doirasida bir-
biridan farqlanuvchi bir nechta polimorf
formalarning hosil bo‘lishiga olib keluvchi
tabiiy tanlanishning bir shakli.
Elektroforez – molekulalarni elektr
maydoniga joylashtirilgan maxsus gel ichida
kattaligiga ko‘ra bir-biridan ajratish usuli.
Ekssiziya – (inglizcha “excision” – chiqib
ketish) profagning bakteriya genomidan
chiqib ketish jarayoni.
Endonukleaza – DNK zanjirining kesuvchi
qismlari (restriktaza).
==================================
===================
📚 Yangi 11-sinf atamalar izohi
1. Abiotik omillar (yunoncha - «а» inkor
qo'shimchasi, «bios» - hayot) – tirik
organizmlarning hayot faoliyati va tarqalishiga
ta’sir qiladigan anorganik tabiat tarkibiy
qismlari.
2. Agroekosistema (yunoncha - «agros» - dala) –
inson tomonidan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
yetishtirish maqsadida yaratilgan sun’iy
ekosistemalar.
3. Adaptatsiya (lot. «adaptatio» moslanish) -
tirik organizmlarning muayyan yashash
muhitida yashashi va ko‘payishni ta’minlovchi
belgi yoki belgilar yig‘indisi.
4. Allogenez (yunoncha - «alios» - o‘zgacha,
boshqa, «genesis» - rivojlanish) – organizmlarda
tashqi muhit sharoitiga moslanish jarayonida
yangi belgi xususiyatlar asosida xususiy
moslanish (idioadaptatsiya)ni vujudga
keltiradigan evolutsion yo‘nalish.
5. Antropogen omillar - odam va uning xo'jalik
faoliyatining o‘simlik, hayvon va boshqa tabiat
komponentlariga ta’siri bilan bog‘liq omillar
guruhi.
6. Arogenez (yunoncha - «airo» yuksalish,
«genesis» - rivojlanish) – organizmlarning
tuzilishida yirik o ‘zgarishlar - aromorfozlarning
vujudga kelishi bilan bog‘liq evolutsion
yo‘nalish.
7. Aerenxima (yunoncha - «aeg» - havo,
«knchyma» - to‘qima) - suv va botqoqlikda
o‘suvchi o‘simliklarning hujayralari orasida
havo to‘playdigan to‘qima.
8. Amensalizm – o‘zaro biotik munosabat turi
bo‘lib, bu munosabatda bir turning faoliyati
ikkinchi turga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Salbiy
ta’sir ko‘rsatayotgan organizmning o‘zi esa bu
munosabatdan foyda ham, zarar ham ko‘rmaydi.
9. Bentos (yunoncha - «benthos» - chuqurlik) -
suv havzalarining tubida yoki suv tubining
qatlamlarida hayot kechiradigan organizm.
10. Biogeotsenoz (yunoncha - «bios» hayot,
«geo» - yer, «kaynos» - umumiy) - tarixiy
davrda tarkib topgan o‘z-o‘zini boshqaruvchi
tabiiy uyushma, biotsenoz va anorganik tabiat
komponentlari bilan chambarchas bog‘langan
mustahkam ekologik sistema.
11. Biologik evolutsiya - tirik organizmlar va
ular jamoalarining yo'naltirilgan tarixiy
rivojlanish jarayoni.
140
12. Biologik progress (lotincha - «progressus» -
oldinga harakat) - organizmlarning ma’lum
sistematik guruhlarining tashqi muhit
sharoitlariga moslanishi bilan bog’liq
yuksalishini ifodalovchi evolutsiya yo‘nalishi.
13. Biologik regress (lotincha - «regressus» -
qaytish, tubanlashish) - organizmlar yashash
sharoitiga moslanishlarining susayishini
ifodalovchi evolutsiya yo‘nalishi.
14. Ekosistemaning biomassasi - mazkur
ekosistema tarkibiga kiruvchi barcha tirik
organizmlar tarkibidagi organik moddalar
yig‘indisi.
==================================
===================
Xromasoma diploid toʻplami
🌪 Dub ––––––––––– 24
🌪 Buk ––––––––––– 24
🌪 Qaragʻay –––––––– 24
🌪 Xlamidomanada ––– 32
🌪 Neyrospora –––––– 14
🌪 Karam ––––––––– 18
🌪 Kartoshka ––––––– 48
🌪 Piyoz –––––––––– 16
🌪 Pomidor –––––––– 24
🌪 Noʻxat ––––––––– 14
🌪 Arpa –––––––––––14
🌪 Javdar ––––––––– 14
🌪 Makkajoʻxori ––––– 20
🌪 Sholi –––––––––– 24
🌪 Soya –––––––––– 28
🌪 Bugʻdoy –––––––– 14
🌪 Yumshoq bugʻdoy – 42
🌪 Qattiq bugʻdoy –––– 28
🌪 Lyupin ––––––––– 50
🌪 Beda –––––––––– 32
🌪 Bodring –––––––– 14
🌪 Olxoʻri ––––––––– 24
🌪 Olcha ––––––––––32
🌪 Togʻolcha ––––––– 16
🌪 Tok ––––––––––– 76
🌪 Shaftoli –––––––– 16
🌪 Olma –––––––––– 34
🌪 Nok ––––––––––– 34
🌪 Sabzi –––––––––– 18
🌪 Qovun ––––––––– 22
🌪 Tarvuz ––––––––– 22
🌪 Tariq –––––––––– 36
🌪 Loviya ––––––––– 22
🌪 Yeryongʻoq –––––– 40
🌪 Kungaboqar ––––– 34
🌪 Qand lavlagi ––––– 18
🌪 Gʻoʻza herbatseum - 26
🌪 Gʻoʻza xirzutum ––– 52
🌪 Gʻoʻza barbadenze – 52
🌪 Xrizantema – 18, 36, 90
🌪 Tamaki –––– 24, 48, 72
🌪 Skerda –––– 3, 4, 5, 6, 7
🌪 Iloq – 12 tadan 43 gacha
==================================
===================
Hujayra markazi (sentriolasi)
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥
📚📚 Hujayra markazi 2 ta silindr shakldagi
kichik tanachalardan tashkil topgan boʻlib, ular
bir-biriga nisbatan toʻgʻri burchak hosil qilib
joylashadi va ular sentriola deyiladi.
🌀🌀 Har bir silindr 9 ta uchlik (triplet)
bogʻlamdan iborat boʻlib, 2 ta silindrda 18 ta
bogʻlam boʻladi.
🌀🌀 Har bir bogʻlam 3 ta mikronaychaning
tripletidan tashkil topgan.
🌀🌀 Har bir slindirda 9 ta bogʻlam boʻlsa, 27 ta
mikronaycha boʻladi. Demak 1 ta hujayra
markazi 18 ta bogʻlam, 54 ta mikronaychadan
iborat.
🌀🌀 Sentriola sitoplazmaning oʻzidan oʻzi
koʻpayadigan organoidi hisoblanadi. Hujayra
141
markazi hujayra boʻlinishida muhim ahamiyatga
ega.
🌀🌀 Hujayraning boʻlinish vaqtida
interfazaning G¹ davrida hujayrada sentriolalar
soni 2 ta boʻladi. Sintez (S) davrida hujayra
markazi 2 barobar ortadi va 4 ta sentriola paydo
boʻladi. Bu vaqtda bogʻlamlar soni 36 ta,
mikronaychalar soni esa 108 taga koʻpayadi.
📚📚 Bu esa hujayra boʻlinish jarayonida
sentriolalar 2 qutbga tomon tarqalib boʻlinish
urchugʻi shakllanishida va boʻlinish urchugʻi
mikronaychalari qisqarishi natijasida
xromasomalarni hujayra qutblariga tomon
tortilishini taʼminlaydi.
==================================
===================
✔� Oʻng aorta ravogʻiga ega hayvonlarga -
Qushlar
✔� Chap aorta ravogʻiga ega hayvonlarga -
Sutemizuvchilar
==================================
===================
⚡�⚡�Talabalar uchun xushxabar: Barcha kurs
talabalari uchun an'anaviy dars jarayonlariga
qaytish kutilmoqda!
Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligining 2020-
yil 5-oktabrdagi 41-Q/Q sonli qarori ijtimoiy
tarmoqlarda tarqalmoqda va bu feyk emas.
Ushbu qarorga ko'ra, OTMlarda an'anaviy dars
jarayonlariga qaytiladi va quyidagilarga amal
qilinadi:
Kunduzgi ta'lim jarayonida tahsil olayotgan
talabalar uchun an'anaviy dars jarayonlariga
qaytiladi.
Dars o'tish davomiyligi va tanaffus vaqtlarida
o'zgarishlar bo'ladi.
Darslar 08:00dan 17:30ga qadar tashkil etiladi.
Talabalarga an'anaviy yoki masofaviy darslarda
ishtirok etishni tanlash huquqi beriladi.
Boshqa viloyatdan kelib tahsil olayotgan
talabalar ta'lim shaklidan qat'iy nazar masofaviy
tahsil oladilar.
Talabalar uchun dars jarayonlari xonadan-
xonaga ko'chish holatlariga yo'l qo'yilmaydi.
Sirtqi va kechki ta'lim shakllari yuz foiz
masofaviy tizimga o'tkaziladi.
Talaba va o'qituvchilar tibbiy niqob hamda
vaqti-vaqti bilan qo'llarini maxsus vositalar
orqali dizenfektsiya qilishlari talab etiladi.
An'anaviy darslar boshlanish sanasi yaqin
kunlarda e'lon qilinadi. Katta ehtimol bilan
haftaning oxirgi kunlarida e'lon qilinishi
mumkin.
Barcha talabalarga yetkazing♻�
==================================
===================
NUKLEIN KISLOTALAR
🛑🛑🛑 BU moddalarni ilk bor 1869 -yilda
Misher hujayra yadrosidan ajratib oldi va
o'rgandi .
🛑🛑🛑 1889 -yilda R. Altman
" Nuklein kislota " degan atamani fanga kiritdi .
DNK ( Dezoksiribonuklein kislota ) - tarkibi
⬇�⬇�⬇�
1) Purin asoslari .
✅ Adenin
✅ Guanin
2) Pirimidin asoslari .
✅ Sitozin
✅ Timin
3) Uglevod kompanentlari .
✅ Dezoksiriboza .
4) Anorganik moddalar
✅ Fosfat kislota
RNK ( ribonuklein kislota )- tarkibi
⬇�⬇�⬇�
1) Purin asoslari .
✅ Adenin
✅ Guanin
2) Pirimidin asoslari .
✅ Sitozin
✅ Uratsil
142
3) Uglevod kompanentlari
✅ Riboza
4) Anorganik moddalar
✅ Fosfat kislota
==================================
===================
Mitotik sikl , Hayotiy sikl , Hujayraning
bo'linishi
📌📌📌
Hujayraning muhim xususiyatlaridan biri u
o'zidan ko'payadi . Hujayra reproduksiyasi
organizm o'sish va taraqqiyotining asosi
hisoblanadi . Uning bir necha turi .
🔴 Mitoz ( noto'g'ri bo'linish ) - 1982 - yil
Fleming hayvon hujayralarida , Strasburger
o'simlik hujayralarida ( 1982 -yil ) tariflagan edi
.
Bo'linishdagi jarayonlar ma'lum qonuniyatlar
asosida boradi . Ularni ketma- ket keladigan
interfaza va mitozga bo'lish mumkin . Interfaza
va mitoz qo'shilib mitotik siklni hosil qiladi .
Interfaza hujayra ichidagi strukturaning keskin
o'zgarishi , shakllanishi bilan amalga oshadi . Bu
davr mitoz sintez davri va mitoz sikli umumiy
generatsiya davrining 85 - 95 % ini o'z ichiga
oladi . Bundan so'ng generatsiya vaqtining 5- 10
% ini tashkil qiluvchi mitoz davri boshlanadi .
🔴 Meyoz - grekcha " meyozis " so'zidan olingan
bo'lib , kamayish demakdir . Bu yadro
bo'linishining murakkab jarayoni bo'lib ,
xromasomalar diploid holatdan gaploid holatga
o'tadi . Organizm rivojlanishi ontogenezning
qaysi bosqichida bo'lishiga qarab 3 tip:
🔵 Zigotali meyoz
🔵 Gametali
🔵 Sporali meyoz
kabi turlarga bo'linadi.
Zigota tip - gametalar otalanishidan zigotalar
hosil bo'ladi .Bu tip askomitsetlar ,
bazidiomitsetlar , ayrim suv o'tlari uchun
xarakterli .
Gametali meyoz - ko'p hujayri hayvonlar ,
sodda hayvonlar , tuban o'simliklarda uchraydi .
Sporali ( oraliq ) tip - yuksak o'simliklarda
uchraydi .
==================================
===================
yo‘sinlarda ( jinsiy va jinssiz bo‘gin )
Gametofit - jinsiy bo‘g‘in
- Sporadan rivojlanadi
- Yashil ipchalar.
- Kurtak .
- Yangi o‘simlik
- Arxegoniy
- Anteridiy
Sporofit ---- jinssiz bo‘g‘in
Zigotadan hosil bo‘ladi .
-------- Sporangiband
-------- sporangiy ( sporalari bo‘ladi )
==================================
===================
3⃣ Maʼlum bir oqsil boʻlagida 41 ta peptid bogʻ
mavjud. Shu oqsil haqida axborot saqlovchi
DNK dagi 3-, 6-, 7- juft nukleotidlar
duplikatsiyaga uchradi. Shundan soʻng hosil
boʻlgan oqsildagi aminokislotalar sonini toping.
A) 40
B) 41
C) 42
D) 43
YECHIM
Oqsilda peptid bogʻlar aminokislotalardan har
doim 1 taga kam boʻladi.
41+1=42 ta aminokislota.1 ta aminokislotani 3
ta nukleotid kodlasa 42•3=126 ta nukleotid
DNK da esa 126•2=252.
252+6 (3 jufti duplikatsiya boʻlgan)=258
DNK 258:2=129 nukletid 1 ta zanjirida chunki
DNK bitta zanjiridan oqsil sinteziga ega gen
sintezlanadi. Aminokislotalar soni esa 129:3=43
Javob: D) 43
143
==================================
===================
4⃣ Nomaʼlum sondagi nuleotidlarga ega boʼlgan
DNK fragmentidan i-RNK sintezlandi va undan
aminokislotalar hosil boʼldi. Peptid zanjirini
hosil qiluvchi ribosoma 49 marta xatoga yoʼl
qoʼydi natijada hosil boʼlgan uzuq yuluq peptid
zanjiridagi peptid bogʼlar soni va dastlabki DNK
fragmentidagi nukleotidlar soni 1:9 nisbat
vujudga keldi, i-RNK dan nechta aminokislota
sintezlangan.
A) 100
B) 150
C) 450
D) 900
YECHIM
Peptid bogʻ aminokislotalar sonidan har doim 1
taga kam boʻladi. Bu masalada yana 49 ta peptid
bogʻ hosil boʻlmagan. Hammasi boʻlib 50 ta
peptid bogʻ kam.
Xoxlaganni x deb olib tenglama qilsa boʻladi.
Aminokislotani x deb olaman.
Shunda 1 ta aminokislotaga 3x ta i-RNK 6x ta
DNK kerak.
Peptid bogʻ ---------- DNK
1 -------------- 9
x-50 -------------- 6x
x= 150.
Javob: B) 150
==================================
===================
5⃣ DNK qo'sh zanjiri tarkibidagi A va T
nukleotidlari S nukleotidlari dan 480 taga ko'p.
DNK dagi H bog'lar va shu DNK dan
sintezlangan oqsil tarkibidagi peptid bog'lar soni
yig'indisi 703 ga teng bo'lsa, DNK fragmentini
uzunligini aniqlang
A) 87.04 nm
B) 92.92 nm
C) 76.16 nm
D) 97.92 nm
YECHIM
1) 2x-y=480
x+y
2x+3y+------------- -1=703
3
x=256
y=32
2) 256+32=288
3) 288 x 0,34=97,92
Javob: D) 97,92
==================================
===================
6⃣ Ma'lum bir o'simlikda hosil bo'lgan
spermiylar soni shu o'simlikning bitta barg
og'izchasidagi jami xromasomalar soninig 3/4
qismidan, 72 taga ko'p, Agar shu o'simlikda
urug'lanishdan so'ng, 9 ta urug' hosil bo'lib,
urug'lanishda qatnashgan spermiylar dastlabki
spermiylarning, 1/6 qismini tashkil etsa, shu
o'simlikdagi xromasomalar soni, makkajo'xorini
xromasomalari sonidan qanchaga farq qiladi?
(2n to'plami bo'yicha)
A) 28
B) 4
C) 10
D) 0
YECHIM
1) 9 • 2= 18 spermiy
2) 1:6=0,1667
3) 18:0,1667=108 ta jami spermiylar
4) 108-72=36
5) 36:3=12
144
6) 12 • 4 = 48 suvqalampir
7) 48-20=28
Javob: A) 28
==================================
===================
Ratsional ovqatlanish
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
1 g oqsil parchalanganda - 4,1 kkal yoki 17,6
kJ energiya ajraladi
1 g uglevod parchalanaganda - 4,1 kkal yoki
17,6 kJ energiya ajraladi
1 g yog' parchalanganda - 9,3 kkal yoki 38,9 kJ
energiya ajraladi.
Tana massasi 70 kg bo'lgan odam uchun asosiy
moddalar almashinuviga sarflanadigan energiya
1680 kkal ga teng.
Ovqatdan ajralgan umumiy energiyaning 1/3
qismi tana haroratini doimiyligini saqlash uchun
sarflanadi
2/3 qismi esa, ichki organlar faoliyati uchun
sarflanadi.
Ertlabki nonushta -25-30 % ni tashkil qiladi
Tushki ovqatlqnish- 35-40% ni tashkil qiladi
Kechki ovqatlanish- 15-20 % ni tashkil qiladi
Qo'shimcha ovqatlanish-10-15 % ni tashkil
qiladi.
==================================
===================
7⃣ 60 kg odam tushki ovqatidan ajralgan
energiya, bir kecha kunduzdagi asosiy moddalar
almashinuvini ta'minlashga sarflangan
energiyani 75 % ni tashkil qilsa, oqsil va
yog'dan ajralgan energiyani miqdorini (kJ)
aniqlang.(oqsil yog'dan 15 g ko'p, uglevoddan
20 gr kam)
A) 3089 kj
B) 3441 kj
C) 2640 kj
D) 4585 kj
YECHIM
1- usul:
1) 70 ----------- 1680 kkal
60 ---------- x = 1440 kkal
2) 1440 • 0,75%=1080 kkal
3) 4,1x+4,1y+9,3z=1080
x-z=15
x-y=-20
x=65 g oqsil
y=85 ga uglevod
z=50 g yog'
4) 65 • 17,6=1144
5) 50 • 38,9=1945
6) 1144 + 1945 = 3089 kj
2- usul:
1 nomaʼlumli: Oqsil X.
4,1(x)+9,3(x-15)+4,1(x+20)=1080
x=65
Javob; A) 3089 kj
==================================
===================
8⃣ Tana haroratini saqlash uchun, 1269 kj
energiya sarflangan bo'lsa, biopolimerlardan
ajralgan energiya miqdorini aniqlang (oqsil
uglevodning 25% ni tashkil qilsa, yogʼ esa, oqsil
miqdoriga teng)
A) 2640 kj
B) 2240 kj
C) 3390 kj
D) 2340 kj
145
YECHIM
1) 1269 x 3=3807 kj umumiy energiya
2) 17,6 • 4=70,4 uglevod
3) 17,6x+70,4x+38,9x=3807
x=30 gr oqsil
4) 30 x 4=120 g uglevod
5) 30 g yog'
6) biopolmerlarga oqsil va uglevod kiradi yog'
biopolimer emas
7) 30 • 17,6 =528 kJ oqsil
8) 120 • 17,6 =2112 kj uglevod
9) 528+2112=2640 kj
Javob: A) 2640 kj
==================================
===================
9⃣ Abituriyentlardan birining bir sutka
davomida, qabul qilgan ovqat ratsionida, yog' va
oqsil miqdori teng ulardan ajralgan energiya
farqi 2130 kj ga teng. Agar ushbu abituriyent
tana haroratini saqlash uchun 1130 kkal energiya
sarflansa, uning ovqat ratsionidagi uglevodni
miqdorini g toping.
A) 400 g
B) 600 g
C) 500 g
D) 450 g
YECHIM
1) 1130 • 3=3390
2) 38,9x - 17,6y = 2130 kj
x=y
x = 100 g yog'
y = 100 g oqsil
4) 100 • 4,1=410 kkal oqsil
5) 100 • 9,3=930 kkal yog'
6) 930+410=1340 kkal oqsil va yog'
7) 3390 -1340=2050 kkal uglevod
8) 2050:4,1=500 g uglevod
Javob:C) 500
==================================
===================
1⃣0⃣ Toxirning ovqatlanishidan hosil boʼlgan
energiyaning 1130 kkal miqdori tana
haroratining doimiyligini saqlash uchun
sarflandi. Toxir istemol qilgan oziq tarkibida
oqsil miqdori uglevod miqdoridan 5 barobar
kamligi malum boʼlsa, biopolimerlardan
ajralgan energiya miqdorini(kkal) aniqlang.
Ovqat tarkibida yogʼning miqdori 100gr
A) 1340
B) 2980
C) 2460
D) 2050
YECHIM
✓ 1/3 — tana haroratini taminlashga
✓ 2/3 — toʻqima va organlar ishiga
1) 1 --------- 1130
3 -------- x = 3390
Bu savolda biopolimerlardan ajralgan energiyani
soʻralgan biopolimerlarga OQSIL va
UGLEVOD kiradi.
LIPID esa makromolekula
Lipid 100 gr
Lipid energiyasi 100•9,3=930
3390-930=2460 kkal (oqsil+uglevod)
Javob: C) 2460
==================================
===================
146
1⃣1⃣ Ovqatdan ajralgan energiyaning 1307,9 kJ
qismi tana haroratining doimiyligini ta’minlash
uchun sarf boʻladi. Ovqat tarkibidagi mineral tuz
va suvdan tashqari 133 gr oqsil va lipid, 50 gr
uglevod mavjud bo‘lsa, oqsil va lipiddan
ajralgan energiya miqdorini (kkal) aniqlang
A) 1760
B) 716,9
C) 2640
D) 3043,7
YECHIM
1⃣ — Usul dioganal.
1) 1307,9•3=3923,7
2) 50•17,6=880
3) 3923,7-880=3043,7
4) 1 -------- 17,6
133 ---- x = 2340,8
5) 1 -------- 38,9
133 ---- x = 5173,7
6) 2340,8 2130
\ /
3043,7
/ \
5173,7 702,9
7) 2130+702,9=2832,9
8) 2832,9 ------ 133
2130 -------- x = 100 g oqsil
9) 2832,9 -------- 133
702,9 -------- x = 33 g yogʻ
10) 100•4,1+33•9,3=716,9
2⃣ — Usul tenglama.
1) 1307,9•3=3923,7
2) 50•17,6=880
3) 3923,7-880=3043,7
4) x + y = 133
17,6x + 38,9y = 3043,7
x = 100 y = 33
Javob: B) 716,9
==================================
===================
[11.09.20
12:12==============================
============
1⃣2⃣ Ma'lum bir odam bir kun davomida, iste'mol
qilgan organik moddasi (oqsil, uglevod, yog')
650 gr bo'lsa, va oqsil va yog' miqdori o'zaro
teng, uglevod miqdori oqsil miqdoridan 4,5
martta ko'p bo'lsa, ovqat tarkibidagi uglevoddan
ajralgan energiyani hisoblang.(umumiy energiya
miqdori 3185 kkal ga teng)
A) 1680 kkal
B) 2050 kkal
C) 1845 kkal
D) 1116 kkal
YECHIM
1) 4,1•4,5=18,45
2) 4,1x + 9,3x + 18,45x=3185
X=100 g oqsil
Y=100 g yog'
3) 100 x 4,5=450
4) 450 x 4,1=1845
Javob: C) 1845 kkal
==================================
===================
1⃣3⃣ Sayyoraning bir kecha kunduzdagi tushki va
qo'shimcha ovqatlanishdan hosil bo'lgan jami
energiyasi 831,6 kkal ga teng. Nonushtadan
ajralgan energiya esa umumiy energiyani 30 %
ni tashkil qiladi. Ovqatdan ajralgan umumiy
energiyaning 15 % izini qo'shimcha
147
ovqatlanishdan ajralgan energiya tashkil qilsa,
Sayyorani kechki ovqatidan ajralgan energiyani
kkal da aniqlang. (Ratsional ovqatlanishni
yuqori foiziga amal qilingan)
A) 231 kkal
B) 302,4 kkal
C) 422 kkal
D) 356 kkal
YECHIM
1) tushki ovqatlanish-40%
qo'shimcha ovqatlanish-15%
2) 40+15=55%
3) 831,6:0,55=1512 umumiy energiya
4) 1512 x 0,2%=302,4 kkal
Javob:B) 302,4 kkal
==================================
===================
[11.09.20
16:27==============================
============
1⃣4⃣ Akramjonning bir kecha kunduzdagi
ertalabki va tushki ovqatlanishdan hosil bo'lgan
energiya 938 kkal ga teng. Bir kecha kunduzdagi
qo'shimcha ovqatlanishdan ajralgan energiya
tushki ovqatlqnishdan ajralgan energiyani 37,5
%ni tashkil qildi. Bir kecha kunduzdagi tana
haroratini sarflash uchun sarflangan energiya
ertalabki nonushtadan ajralgan energiyadan 1,11
martta ko'p bo'lsa, Akramjonni tanasida o'rtacha
qancha litr qon mavjud?
A) 4,5 litr
B) 3,92 litr
C) 2,8 litr
D) 3,2 litr
YECHIM
1) 40%+30%=70%
2) 70:100=0,70 %
3) 938 : 0,7=1340 umumiy energiya
4) 1680---------70
1340--------x=56 kg
5) 56 x 0,07%=3,92 l
Javob:B) 3,92 l
==================================
===================
1⃣5⃣ Azimboyning bir kecha kunduzdagi
ovqatidan ajralgan energiyani 747,33 kkal qismi
tana haroratini saqlash uchun sarflandi.
Azimboy iste'mol qilgan ovaqti tarkibida oqsil
miqdori uglevod miqdoridan 3 barobar kam va
yog' 100 g ni tashkil qilsa, bir kecha kunduzda
ovqat tarkibidagi oqsildan ajralgan ergiya
uglevoddan ajralgan energiyadan qanchaga farq
qiladi?
A) 656 kkal
B) 854 kkal
C) 780 kkal
D) 540 kkal
YECHIM
1) 747,33 x 3 =2242 umumiy ovqatdan ajralgan
energiya
2) 100 x 9,3 =930 kkal yog'
3) 2242-930 =1312 kkal oqsil va uglevod
4) 4,1 x 3 = 12,3 kkal uglevod
5) 12,3x + 4,1x =1312
6) 12,3 +4,1=16,4
7) 1312:16,4=80 g oqsil
8) 80 x 3 =240 g uglevod
9) 80 x 4,1 =328 kkal oqsil
148
10) 240 x 4,1 =984 kkal uglevod
11) 984 - 328 =656 kkal farq
Javob:A) 656
==================================
===================
1⃣6⃣ Komilning ovqat ratsionida oqsil, yog' va
uglevodning umumiy miqdori 360 g ga teng
bo'lib, oqsilidan ajralgan energiya 307,5 kkal ga
teng, ovqati tarkibidagi yog' miqdoridan hosil
bo'lgan energiya uglevodni parchalanishidan
hosil bo'lgan energiyadan 640,5 kkal ga ko'p
bo'lsa, bir kecha kunduzdagi hosil bo'lgan jami
energiyani qanchasi tushki ovqatlanishdan hosil
bo'lgan? (Ratsional ovqatlanishni quyi foiziga
amal qilingan)
A) 566,6 kkal
B) 871,2 kkal
C) 762,3 kkal
D) 963,2 kkal
YECHIM
1) oqsil,yog',uglevod→360 g
2) 307,5:4,1=75 g oqsil
3) 360-75=285 g uglevod va yog'
4) x+y=285
9,3x-4,1y=640,5
9,3x+9,3y=2650,5
2650,5-640,5=2010
4,1+9,3=13,4
2010:13,4=150 g uglevod
285-150=135 g yog'
5) 150 x 4,1=615
6) 135 x 9,3=1255,5
7) 75 x 4,1 =307,5
8) 615+307,5+1255,5=2178 kkal
9) 2178 x 0,35%=762,3 kkal
Javob:C) 762,3 kkal
==================================
===================
1⃣7⃣ Ovqat tarkibidagi oqsil, yog' va uglevodni
massa nisbati 1:1.2:1.5 ga teng bo'lib, ovqatdan
ajralgan umumiy energiya 7254.4 kJ ga teng
bo'lsa, oqsildan ajralgan energiya qancha massa
glyukozani chala parchalanishidan hosil bo'lgan
energiyaga teng ?
A) 1267.2 gramm
B) 956.72 gramm
C) 1562.7 gramm
D) 856.54 gramm
YECHIM
1) oqsil---yog'-----uglevod
1 : 1,2 : 1,5
2) 38,9 x 1,2=46,68 kJ
17,6 x 1,5=26,4 kJ
3) 17,6x+46,68x+26,4 x=7254,4
X=80g oqsil
80 x 1,2=96 g yog'
80 x 1,5=120g uglevod
4) 80 x 17,6=1408 kJ oqsil
5) 200kJ---------180g
1408kJ--------x=1267,2 gramm
Javob:A) 1267,2
==================================
===================
1⃣8⃣ Ertalabki nonushtadan ajralgan energiya
670 kJ teng bo'lib, bir kecha kunduzdagi jami
energiyaning 22 foizi qancha glyukozani to'liq
parchalanishidan hosil bo'lishini (a) va jami
hosil bo'lgan energiyani necha foizi tushki
ovqatdan ajralgan (b) ekanligini aniqlang
149
(ratsional ovqatlanishni quyi foiziga amal
qilingan)
A) a- 38; b- 35%
B) a- 47; b- 40%
C) a- 47; b- 35%
D) a- 38; b- 40%
YECHIM
1) 670;0,25%=2680 kJ jami energiya
2) 2680 x 0,22=589,6 kj
3) 2800kj---------180gr glyukoza
589,6 kj-------x=38 %
4) tushki ovqatidan ajralgan energiya 35%
Javob: A) 38 : 35 %
==================================
===================
1⃣9⃣ Botir bir sutka davomida qabul qilgan ovqati
ratsionida yog‘ va oqsilning miqdori teng,
uglevod miqdori oqsil miqdoridan 4,5 marta
ko‘p. To‘qima va organlar hayotiy
jarayonlarining normal o‘tishi
va ish bajarishi uchun 2548 kkalni tashkil etgan
bo‘lsa, uning ovqat ratsionidagi uglevodning (a)
miqdorini (gramm) va yog‘ning
parchalanishidan hosil bo‘ladigan energiya (b)
miqdorini (kkal) aniqlang.
A) a – 540; b – 1116
B) a – 360; b – 744
C) a – 500; b – 1216
D) a – 640; b – 2116
YECHIM
Oqsilni gramini x bilan belgilaymiz.
Shunda yogʻ ham x.
Uglevod 4,5x.
Toʻqima va organlar hayotiy jarayonlari uchun
energiyaning 2/3 qismi ketadi.
1) 2548•1,5=3822
2) 4,1x + 9,3x + (4,5x)4,1 = 3822
x = 120
3) 120•4,5=540
4) 120•9,3=1116
Javob: A) 540 ; 1116
==================================
===================
O'simliklar soni
⭐�Yer yuzida - 500 000
⭐�O'rta Osiyoda - 8000
⭐�O'zbekistonda - 4500
Dorivor òsimliklar
⭐�isiriq я
⭐�zubturum
⭐�na'matak
⭐�suvqalampir
Iste'mol qilinadigan
òsimliklar
⭐�rovoch
⭐�qizil dòlana
Yovvoyi yem xashak òsimliklar
⭐�shuvoq
⭐�sebarga
⭐�Burchoq
O'zi va mevasi iste'mol qilinadigan òsimliklar
⭐�rovoch
⭐�qulupnay
⭐�malina
�⭐�ukrop
⭐�dòlana
⭐�tut
⭐�olxori
Chorva mollari uchun tòyimli ozuqa
hisoblangan òsimliklar
⭐�shuvoq
150
⭐�yantoq
�⭐�beda
�⭐�sebarga
⭐�izen
⭐�keyreuk
⭐�saksovul
⭐�javdar
Qizil kitobga kiritilgan òsimliklar
⭐�xolmon
⭐�shirach
⭐�sallagul
Abu Rayhon Beruniy asari
⭐� Kitob as-Saydana fit-tibb➖dorivor
òsimliklar haqida malumot berilgan.
Abu Ali ibn Sino asarlari
⭐�Tib qonunlari
⭐�Kitob ush-shifo
Bu asarlarda koplab dorivor òsimliklarni
tasvirlab, ularni shifobaxsh xususiyatlarini tòliq
kòrsatib òtgan.
Mahmud Koshģariy asari
⭐�Devonu luģotit turk➖turkiston hududida
uchraydigan 200 ga yaqinòsimliklar haqida
qimmatli ma'lumotlar berilgan.
==================================
===================
Gulli òsimliklarni yer yuzida
⭐�533 oila
⭐�13000 turkum
⭐�250000 dan ortiq turi mavjud
Seyshel palmasi- seyshel orolida òsadi, 10
yildapishib yetiladi,oģirligi 24 kg ga yetadi
Meksika kaktuslari-tanasida 200 l suv saqlaydi
Ajdar daraxti-kanar orollarida o'sadi, 6000
yilgacha umr koradi
Rafleziya- Sumatra orolida o'sadi, diametri 1m
ga yetadi, eng katta gul.
Hashorotxor òsimliklar
✅ nepentes(kuvacha )
✅drosera
✅Suv qaroqchisi
Tabiat korki bòlgan òsimliklar
✅qizil lola
✅kòzagul
✅chinnigul
✅sallagul
✅jumagul(xolmon)
Noyob mevali òsimliklar
✅pista
✅bodom
✅yonģoq
✅safsan
Gulli òsimliklarni xilma-xilligi ekologik
sharoitning òzgarishi bilan boģliq
Gullarning xilma-xilligi òsimlikni qaysi
sistematik birlikka kirishiga boģliq
Gulli òsimliklarni paydo bòlishi
✅140 million yil avval uruģli qirqquloqlarning
shu davrgacha saqlanib kelgan vakillaridan
✅130 million yil avval ochiq urug'li
òsimliklarning eng qadimgi vakillaridan
==================================
===================
Shox-shabbasi yoyiq daraxtlar
✅olma
✅òrik
✅yonģoq
✅shaftoli
Shox-shabbasi ģuj va tik
✅qaraģay
✅terak
Shox-shabbasi sharsimon
151
✅shamshod
✅sadaqayraģoch
Daraxtlar har xil umr kòradi misol uchun
✅baobab-4000/5000 yil
✅archa,sarv- 1000 yil
✅soxta kashtan - 2000 yil
✅chinor - 800 yil
✅òrik va yonģoq-70/100 yil
Butalar
✅poyasi yoģochlashgan
✅bitta yo bir nechta poya hosil qiladigan
✅sershox
✅bòyi 2-3 m dan oshmaydi
✅kòp yillik
✅Toģlar yonbaģrida keng tarqalgan
Butalarning vakillari
⬇�Yovvoyi⬇�
✅irģay
✅singirtak
✅na'matak
✅zirk
✅bodomcha
✅uchqat
⬇�madaniy⬇�
✅anor
✅limon
✅qoraqat
✅ligustrum
✅nastarin
Yarimbutalar
⭐�poyasini yuqori qismini qishda sovuq urib
ketadigan kòp yillik òsimliklar
Vakillari
✅izen
✅keyreuk
✅teresken
✅sarsazan
✅shuvoq
Kòp yillik òsimliklar
⭐�yer usti qismi qishda qurib òsish kurtagi
tuproq ostida qishlaydi
⭐�ayniqsa toģlarda keng tarqalgan
Kòp yillik òsimlik vakillari
✅beda
✅ģumay
✅sachratqi
✅pskom piyozi
✅kiyikòt
✅sallagul
✅qoqiot
✅Shirinmiya
✅iloq
✅lola
✅qamish
✅andiz
✅yalpiz
✅kovrak
✅gulsafsar
Ikki yillik òtlar
⭐�1-yil yer yuzida barg(tòpbarg) hosil qiladi,
ildizi va bargida oziq moddalar tòplaydi
⭐�2-yil poya chiqaradi va gullab meva tugadi
Vakillari
✅lavlagi
✅sabzi
✅sholģon
✅sigirquyruq
Bir yillik òsimliklarni esda qolishi qiyin
vakillari
✅oq shòra
✅jaģ-jaģ
✅machin
✅qora ituzum
✅baliqkòz
✅turkiston ismaloģi
✅momaqaldirmoq
✅qòytikan
✅kanakunjut
✅makkajòxori
==================================
===================
152
Kuzda ham gullab turaveradigan òsimliklar
⬇�yovvoyi�⬇�
✅zubturum
✅qoqiòt
✅sachratqi
✅qòypechak
⬇�madaniy�⬇�
✅atirgul
✅xrizantema
✅kartoshkagul
Uzoq vaqtgacha bargini yashilligini saqlaydi
✅atirgul
✅ligustrum
✅nastarin
Qishda ham bargi tòkilmay turaveradi
✅shamshod
✅ligustrum
Yil bòyi òsib bargi qishda ham tòkilmay
turaveradi
✅shamshod
✅archa
✅qaraģay
✅qora qaraģay
Bargi qor tagida qishlab bahorda òsishda davom
etadi
✅kuzgi buģdoy
✅gulxayri
✅qoqiòt
✅achambiti(jaģ-jaģ)
✅qurttana
Yoruģlik yetishmasligi tufayli barglarda jiddiy
fiziologik jarayonlar sodir bòladi va xloroplast
yemirilib xromoplastga aylanadi
Barglarni tòkilishida suv buglatishning ham
ahamiyati katta
==================================
===================
⭐�ILDIZ⭐�
Shakli va òlchami bilan bir biridan farq qiladi
Ayrim daraxtlarda 50-60 m ga yetadi.
Yonģoqda yon ildizlari atrofga 20-30 m gacha
tarqaladi
Ildizlar asosiy ,yon va qòshimcha ildizlarga
bolinadi
Asosiy ,yon va qòshimcha ildizlarlar yiģindisi
ildiz sistemasi deyiladi
Ildiz tizimining òlchami va tuzilishi òsimliklar
turiga , ildizni shoxlanishiga ,qòshimcha
ildizlarga hamda tuproq unumdorligiga bògliq
Òq ildiz uzun va yoģonroq bòladi. Ikki
uruģpallalilarni barchasi òq ildizli
Ildizninig shakl ozgarishi metamotfozdir. Shakli
òzgargan ildizli òsimliklarga qizil lavlagi sabzi
rediska turp sholģom va boshqalar kiradi
Popuk ildiz tizimi bir biriga oxshash mayda bir
to"da ildizlardan iborat. Bir urugpallalilarning
ildizi popuk ildizli tizimdir.
poyani yerga yaqin yo yerga tegib turgan
qismidan osib chiqadigan idiz qoshimcha ildiz
tizimidir.
✅makkajòxori
✅kartoshka
✅ajriq
✅qulupnay
==================================
===================
⚡�Ildizni tuzilishi
Bir tup o'simlik
ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa,
uzunligi 20 km
gacha yetishi mumkin.
Har bir ildiz tukchasi bitta uzun
153
hujayradan tashkil topgan. Bu hujayra esa yupqa
qobiq,
sitoplazma va yirik mag'izdan tashkil topgan.
Ildiz tukchalarining faoliyati 10-20 kun
davom etadi. Keyin ildizning uchidagi
bo'linuvchi qismidan
yangi ildiz tukchalari о'sib chiqadi.
Ildizning po'sti o'ziga xos
hujayralardan tashkil topgan.
Po'st hujayralari tirik, yumaloq va yupqa qobiqli
bo'ladi.
Ildizning uchini ildiz qinchasi o'rab turadi.
Makkajo'xorining ildizi poyadan atrofga 2 m,
bosh
piyozniki 60-70 sm gachayoyiladi.
Makkajo'xorining 1 mm2 so'rish qismida 700 ta
ildiz tukchalari bo'ladi.
G'o'za nihollarining ildizi bir kecha-kunduzda
2-3 sm
o'sadi.
Ildiz qinchasi-ildiz qinchasi uning
ana shu o'suvchi qismidagi yosh, nozik
hujayralarni tashqi ta'sirdan saqlaydi. Ildiz
qinchasi bir necha qavat hujayradan
tashkil topgan.
Ildizlar bo'linish qismidagi hujayralarning
bo'linib ko'payishi
hisobiga bo'yiga o'sadi.
Suvning sorilishi: ildiz tukchalariga-->po'stloq
hujayralari -->ildizning o'tkazuvchi qismi--
>o'simlikning yer usti qismi
Qish kirishi bilan
ko'p yillik o'simliklarning ildiz tukchalari o'z
faoliyatini
to'xtatadi.
Azotli
o'g'itlar o'simliklarning o'sishini tezlashtirsa,
fosforli va
kaliyli o'g'itlar mo'l hosil to'planishiga va uning
tez pishib yetilishiga yordam beradi.
Agar tuproqqa mineral o'g'itlar me'yoridan
ortiqcha solinsa, uning ekologik holati
yomonlashadi.
Ildizsiz o'simliklar. Bunga hasharotxo'r
o'simliklardan hisoblangan suv qaroqchisi
yaqqol misol
bo'la oladi. 20-30 sm uzunlikdagi bu o'simlik
butun tanasi bilan suvga botgan holda o'sadi.
Qizig'i
shundaki, o'simlikning to'pguli suvdan yuqoriga
chiqib turadi. Bu o'simlikning O'zbekistonda 2 ta
==================================
===================
– K+, Na+, Ca2+ kationlari organizmlarning
qo‘zg‘aluvchanlik xu susiyatlarini ta’minlaydi;
– Mg2+, Mn2+, Zn2+, Ca2+ kationlari
fermentlar faoliyati uchun zarur;
– fotosintez jarayonida uglevodlarning hosil
bo‘lishi xlorofi ll tarkibiga kiruvchi Mg2+ ga
bog‘liq;
– kuchsiz kislota anionlari hujayra ichki
muhitining doimiyligini – buferlikni
ta’minlaydi.
==================================
===================
❓ Jigar hujayralar kislota hisobiga mutatsiyaga
uchrab ma’lum bir DNK fragmentiga
nukleotidlar qo’shilib qoldi. Mutatsiyaga
uchragan DNK sintez qilingan gen dastlabki
genga nisbatan 81,6nm uzaygan va undan 500
aminokislota qoldig’I tutgan yangi oqsil
sintezlangan. Dastlabki DNK tarkibidagi
nukleotidlarning 26,19% ni A tashkil qiladi,
ortgan nukleotidlarni esa 33,335% ni C tashkil
qiladi. Mutatsiyaga uchragan DNK taekibidagi
A aniqlang.
A)740. B)370.
C)555. D)1110.
YECHIM
154
Demak bitta DNK (A) molekulasiga boshqa bir
DNK (B) kelib qo'shilibdi. Natijada mutatsiyaga
uchragan yangi DNK (C) hosil bo'libdi. Natijada
DNK uzunligi 81,6 nm ga uzaygan. Demak
qo'shilgan DNK (B) ni uzunligi 81,6 nm bo'lgan
ekan. Undagi nukleotid sonini topamiz
81,6 nm : 0,34 nm = 240 ta
Bu bitta zanjirdagi nukleotid soni. Ikki
zanjirdagini topamiz
240 x 2 = 480 ta nukleotid
Mutatsiyaga uchragan DNK (C) molekulasidan
hosil bo'lgan oqsildan 500 ta aminokislata bo'lar
ekan. Shundan foydalanib nukleotid sonini
topamiz
Formula
Aminokislata x 6 = nukleotid
500 x 6 = 3000 ta nukleotid
Endi shu DNK dagi nukleotid sonidan qo'shilgan
DNK (B) dagi nukleotid sonini ayirib tashlasak
dastlabki DNK (A) tarkibidagi nukleotid kelib
chiqadi.
3000 - 480 = 2520 ta nukleotid
Biz quyidagilarni aniqlab oldik
DNK A da 2520 ta nukleotid
DNK B da 480 ta nukleotid
DNK C da 3000 ta nukleotid
Endi ular tarkibidagi nukleotid sonini topamiz.
Dastlabki DNK (A) tarkibidagi nukleotidlar
foizini taqsimlab olamiz.
26,19% A --- T 26,19%
23,81% G --- S 23,81%
Bizga Adenin kerak va uni sonini topamiz.
100%------------2520 ta
26,19% ----- x= 660 ta A
Endi qo'shilgan DNK (B) tarkibidagi nukleotid
foizlarini taqsimlab olamiz
33,335% S--- G 33,335%
16,665% A -- T 16,665%
Bizga A kerak
100%-------------480 ta
16,665%--------x= 80 ta A
Jami Adeninlar
660 + 80 = 740 ta
Javob: A
==================================
===================
[В ответ на 🌱
_Biology🌳==========================
================
♻�♻�♻�♻�♻�MITOZ!
Interfaza. Mitoz
bosqichlari
G1-2n2c.
Profaza-2n4c
S-2n4c.
Metofaza-2n4c
G2-2n4c.
Anafaza-4n4c
Telofaza-2n2c
Izoh: n-xromasomalar soni
c-xromatida(DNK) soni
46- masala yechimi 😊
Shunga o'xshash masalalar ko'payib ketti.
Yechimini o'rganib qo'ysak ziyon qilmaydi.
Bu turdagi masalalar yechimini ishlash uchun
yuqoridagi mitoz ma'lumotlarini bilishingiz
shart.
Yuqorida berilgan ma'lumotlar 2 ta gen uchun
berilgan. Shu berilgan ma'lumotlarni teng ikkiga
bo'lsak bitta gen uchun kelib chiqadi.
Masalan profaza haqida savol tushdi. 2n4c bo'lar
ekan. Siz shuni 2 ga bo'lib bitta gen uchun
keltirib chiqarib oling yani 1n2c qilib. Yoki
telefaza haqida savol tushdi. Telefazada 2n2c
bo'ladi siz ikkiga bo'lib 1n1c qilib oling yani
bitta gen uchun qilib oling.
155
Hullas o'rgandingiz qaysi bosqich uchun so'rasa
ikkiga bo'lib olasiz.
Masalaga qaytamiz. Otasi gemafilya bo'yicha
sog'lom ekan. Yani XHY genotipli. Bilasiz
gemafilya retsessiv kasallik. Onasi esa kasal
ekan yani XhXh genotipli. Bilasiz o'g'illarga Y
xromosoma otadan, X xromosoma esa onadan
keladi.
XHY. x. XhXh
XhY. Erkak😊
Demak erkakni genotipi XhY ekan. Bizdan
profaza bosqichini so'radi. 2n4c ni ikkiga bo'lib
olamiz yani 1n2c qilib. Erkak genotipida
dominat H gen yo'q. Shuning uchun O (nol)
deymiz. Retsessiv h geni esa bor. XhY
genotipida 1 ta h geni bor. Endi shuni c soniga
ko'paytiramiz. Yani
1h gen x 2c= 2 ta h geni
Demak h geni 2 ta, H geni esa nolta ekan.
Javob : D 😊
Agar telefaza uchun so'rasa. Telefazani ikkiga
bo'lib yozib olasiz yani 1n1c qilib. h geni 1 ta
edi. Shuni c sonig ko'paytirasiz.
1h gen x 1c= 1 ta bo'lar ekan.
Agar XhXh genotipi bo'lsa. Profaza uchun
topadigan bo'lsak. Yana ikkiga bo'lib yozib
olamiz yani 1n2c qilib. Endi XhXh genotipida 2
ta h geni bor. Shuni c soniga ko'paytiramiz.
2h gen x 2c = 4 ta h geni bo'lar ekan.
Hullas istagan genotipingiz tarkibidagi gen
sonini shu holatda topaverasiz 😊
==================================
===================
⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�
1. G’o’zaning malla rangli tolasi, oq tolasi
ustidan qisman dominantlik qilgani uchun F1
bo’g’inda novvotrang tolali forma hosil bo’ldi.
Agar F1 duragayi o’zaro chatishtirilsa fenotip
bo’yicha nisbat
qanday bo’ladi?
A.3:1 B.1:2:1 C.1:1 D.1
YECHIM
AA- malla
Aa- novot
aa- oq
: Aa. x Aa
F2. 1AA. 2Aa. 1aa
Demak javob 1:2:1
2. G’o’zaning malla rangli tolasi, oq tolasi
ustidan qisman dominantlik qilgani uchun F1
bo’g’inda novvotrang tolali forma hosil bo’ldi.
Agar F1 duragayi o’zaro chatishtirilsa F2 da
olingan go’zalarning
necha % i fenotip jihatdan F1 ga o’xshaydi?
A.25 B.50 C.75 D.100
YECHIM
AA - malla
Aa- novot
aa- oq
: Aa. x Aa
F2. 1AA. 2Aa. 1aa
25. 50. 25
Demak F1 ga o'xshash yani Aa lar 50% ekan
3. Nomozshomgul qizil va pushti gultojbargli
formalari o’zaro chatishtirilganda avlodning
necha % oq
rangli bo’ladi?
A.25 B.50 C.0 D.100
YECHIM
AA - qizil
156
Aa - pushti
aa - oq
AA. x. Aa
F1. AA va Aa
Demak oqlar umuman chiqmas ekan yani nol
foiz
4. Pushti rangli nomozshomgullar o’zaro
chatishtirilganda olingan o’simliklarda oq
gulning nisbati qizil gulga nisbatan qanday
bo’ladi?
A.3:1 B.1:2 C.1:1 D.2:1
YECHIM
Aa- pushti
Aa. x. Aa
F1. 1AA. 2Aa. 1aa
Qizil. Oq
Demak nisbati 1:1
5. Talasemiya kasalligi qisman dominant belgi
sifatida naslda naslga o’tadi. Bu kasallik
bo’yicha gomozigota formalar nobud bo’ladi.
Geterozigotalarda kasallik yengil o’tadi. Ota-
onalardan bir
talasemiya bilan kasal ikkinchisi sog’lom bo’lsa,
ulardan sog’lom bolalar tug’ilish ehtimoli necha
foiz bo’ladi?
A.25 B.50 C.0 D.100
YECHIM
AA - nobut bo'ladi
Aa - yengil kasal
aa - sog'lom
Aa. x. aa
F1. Aa va aa
50. 50
Demak 50%
6. Ota-onalarning ikkalasi ham talasemiya
kasalligini yengil formasi bilan og’rigan bo’lsa
ulardan tug’iladigan farzandlarning necha % i
nobud bo’ladi?
A.25 B.50 C.0 D.100
YECHIM
Aa. x. Aa
F1. 1AA. 2Aa. 1aa
25. 50. 25
Demak 25% i nobut bo'ladi
7. Kulrang andalus tovuqlari o’zaro
chatishtirilganda naslda qora, oq va kulrang
avlodlar olindi. Olingan kulrang tovuqlarning
necha foizi dominant gomozigotali bo’ladi?
A.25 B.50 C.0 D.100
YECHIM
AA - qora
Aa - kulrang
aa - oq
Aa. x. Aa
F1. 1AA. 2Aa. 1aa
25%. 50. 25
Demak dominat gomozigota yani AA lar 25%
8. Kulrang andalus tovuqlari o’zaro
chatishtirilganda 20 ta tovuq olingan bo’lsa
ularning nechtasi oq rangli bo’ladi?
A.5 B.10 C.15 D.20
YECHIM
Aa. x Aa
F1. 1AA. 2Aa 1aa
157
Jami 4 ta------- 1 ta oq
Jami 20 ta-----x= 5 ta oq
Demak oqlar 5 ta
9. G’o’zaning och antotsion formalari o’zaro
chatishtirilganda 640 ta o’simlik olindi. Shundan
340 tasi
och antotsion rangli bo’lsa qolgan
o’simliklarning qanchasi yashil rangli bo’ladi?
A.170 B.340 C.510 D.640
YECHIM
AA - antotsion
Aa - och antotsion
aa - yashil
Aa. x. Aa
F1. 1AA. 2Aa. 1aa
Jami 4 ta ------- 1 ta yashil
Jami 640-----x= 170 ta
Demak yashillar 170 ta
10. Odamda sochning jingalak bo’lishi tekis
bo’lishi ustidan chala dominantlik qiladi,
shuning uchun geterozigotalarning sochi
to’lqinsimon bo’ladi. Oiladagi farzandlarning 25
% jingalak, 50 % to’lqinsimon, 25 % tekis sochli
bo’lgan. Ota- ona genotipini toping.
A.Aa x Aa B.AA x aa
C.Aa x AA D.Aa x aa
YECHIM
Demak 25% :50%:25% nisbat faqat
geterazigotalilar chatishtirilganda chiqadi. Bu
o'zgarmas yodlab oling
Javob Aa x Aa
==================================
===================
❓Malum bir hududda tarqalgan hind maynasi
populatsiyasi 10000 ta individdan iborat bõlsa.A
genning uchrashi 40%.B genning uchrashi esa
80% .ushbu populatsiyadagi digeterozigotali
organizmlar sonini aniqlang.
YECHIM
Xardi Vaynberg populyatsiya masalasi o'rganib
qo'yamiz😊
Genlarni uchrash foizlarini aniqlab olamiz
A - 40% demak a -60%
B- 80% demak b- 20%
Endi ularni chastotaga aylantiramiz. Buning
uchun foizlarini 100 ga bo'lamiz
A-0,4
a-0,6
B-0,8
b-0,2
Endi AaBb genotipini chastotasini aniqlaymiz.
Buning uchun genlarni chastotasini bir biriga
ko'paytiramiz
A x a x B x b = AaBb
0,4 x 0,6 x 0,8 x 0,2 = 0,0384
Bilasiz agar pennet katakchasini to'ldirib AaBb
lar sonini sanab ko'rsangiz 4 ta chiqadi. Shuning
uchun topgan chastotamizni 4 ga ko'paytirib
olamiz.
4 x 0,0384 = 0,1536
Endi shu chatotani umumiy organizmlar soniga
ko'paytirsak AaBb genotipli organizmlar soni
kelib chiqadi.
0,1538×10000 = javob
Shunga o'xshash masalalar yechimiga
qiynalyabsizmi ? Unda onlayn kurslarida
ko'rishganda ko'rishguncha
==================================
===================
158
Himolay quyonlariga radiatsiya nurlari tasir
ettirilganda ma’lum bir DNK fragmentida
nukleotidlar tushib qoldi. Mutatsiyaga uchragan
DNK sintez qilingan gen dastlabki genga
nisbatan 40,8 nm ga kamaygan va undan 380
aminokislota qoldig’I tutgan yangi oqsil
sintezlangan. Dastlabki DNk tarkibidagi
nukleotidlarning 23,8% ni G tashkil etib tushib
qolgan nukleotidlarni 34,58% ni tashkil etadi.
Mutatsiyaga uchragan DNK tarkibidagi A
aniqlang.
A)623. B)684.
C)70. D)591
YECHIM ni o'rganib qo'yamiz 😊
Demak quyonga radiatsiya nuri tasir ettirilganda
DNK dagi malum bir nukleotidlar tushib
qolibdi. (Quyonni qayeridan tushib qolgan
bunisini bilmayman 😁)
Biz uchta dnk farqlaymiz
Dastlabki DNK (A)
Uzilgan DNK (B) bo'lakchasi
Mutatsiyaga uchragan DNK (C)
Uzunlik 40,8 nm ga kamayga ekan. Bu uzilgan
DNK (B) bo'lakchasini uzunligi. Undagi
nukleotid sonini topamiz
40,8 : 0,34 = 120 bir zanjir
120 x 2 = 240 ta jami
Mutatsiyaga uchragan DNK (C) dan 380 ta
aminokislata saqlagan oqsil sintezlangan ekan.
DNK dagi nukleotid sonini topamiz
380 x 6 = 2280 ta nukleotid
Jami nukleotid sonini topamiz
240 + 2280 = 2520 ta nukleotid
Demak dastlabki DNK (A) da 2520 ta nukleotid
bo'lgan. Undan ajrakib chiqqan bo'lakchada 240
ta nukleotid bo'lgan. Natijada mutatsiyaga
uchragan DNK da esa 2280 ta nukleotid qolgan.
Endi har bir DNK dagi nukleotid sonini ajratib
olamiz.
Dastlabki DNK (A)
100%------2280 ta
23,8%----x= 600 ta guanini
Guanini 600 ta bo'lsa sitozin ham 600 ta bo'ladi.
Ikkisi jami 1200 ta. Endi adenin va Timin sonini
topamiz
2520 - 1200 = 1320 ta AT
1320 ni ikkiga bo'lib bersak 660 tadan.
Demak quyidagilarni aniqlab oldik
A - 660
T- 660
G-600
S-600
Endi uzilgan DNK bo'lakchasini tarkibini
topamiz
100%-------------240 ta
34,58%--------x= 83 ta guanin
Guanin 83 ta bo'lsa sitozin ham 83 ta bo'ladi.
Jami ikkisi 166 ta bo'ladi
Endi Adenin va Timin sonini topamiz
240 - 166 = 74 ta AT
74 ni ikkiga bo'lib bersak 37 tadan. Demak
quyidagilarni aniqlab oldik
A- 37.
T-37
G-83
S-83
Masala shartida mutatsiga uchragan DNK
tarkibidagi Adenin sonini so'ragan ekan.
Dastlabki DNK tarkibida 660 adenin bor edi. Bu
DNK dan ajralib chiqqan DNK bo'lakchasida
esa 37 ta adenin bor edi. Demak mutatsiyaga
uchragan DNK tarkibida 623 ta adenin qolgan
ekan..
660-37 = 623 ta
Javob 623 ta
159
==================================
===================
DNKdagi umumiy nukleotidlar soni 1300 ta
bolsa undagi T nukleotidlar soni 25% ni tashkil
etsa DNKni uzunligini va G va C orasidagi
vadarod bog'lar sonini anqlang (q.n 0,34nm)
Aniq tushgan👆👆👆👆👆
⚡�⚡�Yechimi⚡�⚡�
1300×0.25=325 T va qolgan nukleotidlar ham
shunga tengdir.
325 +325=650×0.34=221 nm
325×3=975 G va S orasidagi H boģ
==================================
===================
DNK molekulasi bir zanjirining 3/5 qismidan
hosil bo’lgan oqsildagi aminokislotalar soni shu
DNK dagi jami nukleotidlar sonidan 1350 taga
farq qilsa, DNK molekulasidagi fosfodiefir
bog’lar sonini aniqlang.
A) 1500 B) 1499
C) 1498 D) 1348
Yechim
3/5=0.6 0.6/3=0.2 qismidan
aminokislotalar sintezlangan.
2 ta DNK zanjirini 2x deb olamiz
2x-0.2x=1350
1.8x=1350
X= 750 bu bitta zanjirdagi nukleotidlar soni.
2 ta zanjirdagi 750×2=1500
1 ta zanjirda Fosfodiefir boģ 1 ta kam 2 tasida 2
ta kam.
1500-2=1498
⚜�Javob C
==================================
===================
Ekologik piramidani bug’doy-chigirtka-
kaltakesak-lochin tashkil etadi. Pradutsentning
biomassasi 100 t bo’lsa, II darajali
kansumentning massasi III darajali kansument
massasidan qanchaga (kg) ko’pligini aniqlang?
A)600 B)700 C)900 D)800
‼�Yechimi‼�
P➖➖1-K➖➖2-K➖➖3-k
100 t➖ 10 t ➖➖ 1 t ➖➖ 0.1 t
2-K niki 1 tonna yo 1000 kg.
3-K niki 0.1tonna yo 100 kg.
1000-100=900
🏛Javob:🏛 C ✅
==================================
===================
📊 Jo'xori barglari yaltiroqmas normal shaklli
barglari yaltiroq yaproqni chetiari kesilgan
o'simlik bilan chatishtinsh natijasida birinchi
avlod bir xilligi asosida barcha o'símliklar
barglari yaltiroqmas normal bolgan. Shunday
fenotipli boshqa juft chatishtirish natijasida
ikkita fanotipik guruh 50% o'simliklar
yaltiroqmas normal bargli va 50%-yaltiroq
yaproqlari chetí kesilgan bolgan Birinchl
chatishtirishdan olingan avlodr ikkinchi
chatishtirishdan olingan yaltiroqmas normal
shakilli o'simlik bilan chatishtirilsa, olingan
avlod fenotip bo'yicha qanday ajralish beradi.
A) 1:1 B) 9:3:3:1
C) 1:2:1 D) 3:1
160
📁 YECHIM
Masala shartidan genlar birikkanligini bilsa
bòladi.
1. A | | A a| | a
B| | B × b| | b
F¹ A| | a
B| | b .
Boshqasidan 50% ga 50 % chiqishi uchun ular
digeterozigota va gomozigota bòlishi kerak.
A| |a a| | a
B| |b x b| | b
F¹ A| |a a| | a
B| |b b| | b
Endi birinchidan olingan avlod ikkinchidan
olingan yaltiroqmas normal shaklli yani
digeterozigotali bilan chatishtiriladi.
A| |a A| | a
B| |b x B| | b
Bu chatishtirishda 3: 1 fenotipik nisbat chiqadi.
D javob
Yechimi
dan.
==================================
===================
📊G.xirzutum changchi xaltasining 200 ta
mikrosporotsitlari spermiy hosil qilishda ishtirok
etgan,ulardan uruģlanishda 50% ishtirok etgan.
Uruģlanishda ishtirok etmagan spermiylar
xromosomalari yiģindisini aniqlang.
A)41600
B)15600
C)31200
D)20800
📁 YECHIM
1 ta mikrosporotsitdan 8 ta spermiy hosil bòladi.
1--------8
200 ---x=1600 t spermiy.
1600 -------100%
800=x------50% .
G.xirzutum 2n=52 , n=26
Spermiy n bòlgani uchun : 26×800=20800 ta
xromosoma.
D javob
Yechimi
dan
==================================
===================
BILIB QOʻYING. BOTANIKAdan
Do'stlarizni ham taklif qiling!
✨✨✨✨✨✨✨✨✨✨✨✨
Gulli o’simliklarning 90% ikki jinsli –
gеrmofroditdir, 10% gullar bir jinslidir.
Ular ikkiga: bir uyli va ikki uyli o’simliklarga
bo’linadi. Bir uyli o’simliklarning
urug’chi va changchilari bir o’simlikda, ikki uyli
o’simliklarda esa changchi bir,
urug’chi ikkinchi o’simlikda joylashgan. Ikki
uyli o’simliklarning gomogamеtali va
gеtеrogamеtali bo’lishi mumkinigini dastlab
K.Korrеns o’z tajribalarida aniqlagan.
U buni jigar moxini bir uyli, ikki uyli xillarini
chatishtirib isbotlagan va urug’chi
o’simlik gomogamеtali, changchi o’simlik
gеtеrogamеtali ekanligini ma'lum qilgan.
Jigar moxi o’simligi xromosomalari gaploid
to’plamli, sporangiysi esa diploid
to’plamli bo’ladi.
⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�
==================================
===================
Ekologiyaning rivojlanishida ingliz
olimi A.Tensli shakllantirgan ekotizim
konsepsiyasi va rus olimi V.N.Sukachev
161
ilgari surgan biogeotsenoz nazariyasi muhim
o‘rin tutadi.
Atrof-muhitning jonli organizmlar hayotiga
ta’sirini o‘rganishni nemis olimi Aleksandr
Gumbold boshlab berdi.
==================================
===================
🙌Do'stlaringgizni ham taklif qiling!
�🌾 Sholi o'simligini spermiylaridagi
xromasomalari soni makkajo'xori
xromasomalarining n to'plamidan 2 taga ortiq.
Agar bir tup sholi o'simligida 158 ta don hosil
bo'lsa, tuxum hujayralarni urug'lantrishda
ishtrok etgan spermiylardagi xromasomalar
sonini toping.
A) 972
B) 1738
C) 648
D) 1896
YECHIM
1) Makkajo'xori n=10
Sholi o'simligi 10+2=12 n=12
2) 158 ta don hosil bo'lishida
316 ta spermiy ishtrok etadi.
3) 316 ta spermiydan 158 tasi tuxum hujayrani
158 tasi markaziy hujayrani urug'lantiradi.
4) demak 158 x 12=1896
Javob: D) 1896
==================================
===================
🌻 Kungaboqarning somatik hujayrasidagi
xromasomalar soni olchaning somatik
hujayrasidagi xromasomalar sonidan 2 taga
koʼp. Kungaboqarning savatchasida 442 ta urugʼ
hosil bolgan bolsa, urug` hosil qilishda
qatnashgan mikrosporadagi xromosomalar
sonini toping.
A)7514
B)15028
C)13260
D)6630
YECHIM
🍒 Olchaning somatik hujayrasida 32 ta
xromosoma bor.
Kungaboqar somatik hujayrasida esa, 32+2=34
xromosoma bor.
1ta urug' hosil bo'lishi uchun chang donasidan 1
mikrospora qatnashadi 1ta mikrospora 2 ta
spermiy hosil qiladi. 2 ta spermiy 1 ta urug' hosil
bo'lishida ishtirok etadi.
Mikrosporada xromasoma n holatda.
1 ta urug'------ 1 ta mikrospora
442 ta urug'---- 442 ta mikrospora
442•17=7514
Javob: A) 7514
==================================
===================
�🌾 Diploid navli bugʼdoyning 96ta birlamchi
jinsiy hujayrasidan hosil boʼlgan spermilarning
maʼlum qismi urugʼlanishda
qatnashdi.Urugʼlanishda qatnashmagan
spermilardagi xromasomalar soni, urugʼlanishda
qatnashgan spermiylardagi xromasomalar
sonidan 2688taga koʼp boʼlsa, urugʼlanishda
qatnashgan jami spermilar sonini aniqlang.
A) 96
B) 192
C) 578
D) 288
YECHIM
162
Diploid navlisida 2n=14 ta xromasoma
spermiysida n=7
Birlamchi jinsiy xromasoma ketma-ket boʻlinib
8 ta hujayrani hosil qiladi.
1) 96 • 8 = 768
2) 768 • 7 = 5376
3) 7x+7y=5376
7y-7x=2688
x=192 urug'lanishda qatnashgan spermiylar
y=576 urug'lanishda qatnashmagan spermiylar
soni
Javob: B) 192 ta
==================================
===================
🌸Nomaʼlum oʼsimlikning 60 ta birlamchi
hujayrasi hosil boʼlgan spermiylarning 30%
urugʼlantirishda ishtirok etdi.Urugʼlanishda
ishrok etgan spermiylardagi xromasomalarning
urugʼlanishda ishtirok etmagan spermiylardagi
xromasomalar farqi 1920 tani tashkil qilsa
nomaʼlum oʼsimlikka xos xususiyatni aniqlang.
A)bugʼdoy toʼpguli murakkab boshoq kariotipi
n=7
B)makkajoʼxori ayrim jinsli kariotipi n=10
C)tamaki ikki jinsli kariotipi n=12
D)qalampir kariotipi n=24
YECHIM
1) 60 x 8=480
2) 480 x 0,3=144 ta spermiy qatnashgan
3) 480-144=336
4) 336-144=192
5) 1920:192=10
6) n=10 makkajo'xori
Javob:B
==================================
===================
�🌾 ☘� Bug’doy va g’o’za o’simligining
tetraploid navida bir dona urug’ni hosil qiluvchi
murtak xaltasi hujayralaridagi
xromosomalarning necha foizi mikrofil
tomonida joylashgan.
A) 37,5%
B) 30%
C) 6,25%
D) 12,5%
YECHIM
Murtak xaltasida 8 ta hujayra bo'ladi.O'rtasida 2
ta, ikkita chetida 3 tadan joylashadi. Shulardan 3
tasi mikrofil tomonida boʻladi. Bizdan mikrofil
tomonida necha foiz joylashadi deyilgan.
3:8=0.375 yani 37,5%
Javob: A) 37,5 %
==================================
===================
Agar o‘simlikda hosil bo‘lgan
mikrosporalarning 40 % dan chang hosil bo‘lgan
hamda changing 50 % i urug‘lanishda
qatnashgan bo‘lsa, 160 ta urug‘ hosil bo‘lgan
bo‘lsa, bu jarayonda ishtirok etgan changchidagi
birlamchi jinsiy hujayralar soni?
A) 200 ta
B) 400 ta
C) 300 ta
D) 600 ta
Yechim
1) 160 ---------- 50%
x ----------- 100%
X= 320
163
2) 320 ---------- 40%
x ----------100%
X= 800
3) 800:4=200
4 ta mikrosporalar soni
Javob: A) 200
==================================
===================
🌻 Kungaboqarning somatik hujayrasidagi
xromasomalar soni olchaning somatik
hujayrasidagi xromasomalar sonidan 2 taga
koʼp. Kungaboqarning savatchasida 442 ta urugʼ
hosil boʻlgan boʼlsa, urugʼ hosil qilishda
qatnashgan arxeosporasidagi xromosomalar
sonini toping.
A) 7512
B) 15028
C) 13260
D) 6630
YECHIM
🍒 Olchaning somatik hujayrasida 32 ta
xromosoma bor.
Kungaboqar somatik hujayrasida esa, 32+2=34
xromosoma bor.
1⃣ — 1ta urug' hosil bo'lishi uchun chang
donasidan 1 mikrospora qatnashadi.
2⃣ — 1ta mikrospora 2 ta spermiy hosil qiladi.
3⃣ — 2 ta spermiy 1 ta urug' hosil bo'lishida
ishtirok etadi.
4⃣ — Urugʻ hosil boʻlishida 1ta arxeospora
qatnashadi
5⃣ — Arxeosporada xromasoma 2n holatda.
1 ta urug'------ 1 ta arxeospora
442 ta urug'---- 442 ta arxeospora
442•34=15028
Javob: B) 15028
==================================
===================
🐝🐛Asalari va tut ipak qurti jami 250 ta tuxum
qo'ydi. Asalarilarning 20 % tuxumlaridan
erkakk, tut ipak qurtining 50 % tuxumlaridan
urg'ochi organizmlar rivojlandi. Natijada 155 ta
XX karitipli organizmlar paydo bo'ldi.
Urug'lanishda qatnashgan spermatazoidlar
sonini aniqlang
A) 230 ta
B) 250 ta
C) 95 ta
D) 115 ta
YECHIM
x+y=250
0,8x+0,5y=155
X=100
Y=150
100 tuxum: asalari
150 tuxum: tut ipak qurti
100×0,8=80 ta asalari urgʼochi XX
150+80=230
Javob: A) 230
==================================
===================
�🌾 Javdar õsimligining somatik hujayrasida
14 ta xromosoma bor. Agar javdarda 148 ta uruğ
hosil boʼlgan bõlsa, uruğlanishda qatnashgan
mikrosporalarda jami xromosomalar sonini
aniqlang.
A) 1036
B) 2072
C) 592
D) 296
YECHIM
164
1 ta urugʻga 1 ta mikrospora
Mikrospora xromasoma n.
1) 2n = 14. n =7
2) 1 ---------- 1
148 ------ x= 148
3) 148•7=1036
Javob: A) 1036
==================================
===================
Ma'lum bir o'simlikning 80 ta birlamchi jinsiy
hujayralaridan hosil bo'lgan, spermiylarning 75
% i urug'lantrishda ishtrok etmagan.
Urug'lantirishda qatnashgan spermiylarning jami
xromasomalari soni urug'lantrishda
qatnashmagan spermiylardagi jami
xromasomalari sonidan 7680 taga farq qilsa,
ushbu o'simlikning kariotipini aniqlang
A) 2n=18
B) 2n=20
C) 2n=48
D) 2n=16
YECHIM
1) 80 • 8 =640
2) 640 • 0,75=480 ta qatnashmagan spermiylar
soni
3) 640-480=160 ta qatnashgani
4) 480-160=320
5) 7680:320=24
Spermiyda xromasoma n.
6) 24 • 2 = 48 2n=48
Javob: C) 2n=48
==================================
===================
Nazariy qism.
••••••••••••••••••••••••••••
Ekologik piramida...
••••••••••••••••••••••••••••
Ekologik piramida qoidasiga koʻra oziq
darajalarida moddalar va energiya progressiv
kamaya boradi. Yani bir darajadan ikkinchi
darajaga oʻtganda energiyaning va moddaning
miqdori taxminan 10 barobarga kamayadi.
Bunda oziq zanjirning 10 % ini tana tuzilishiga
90 % i organizm hayot faoliyatini taminlashga
sarflanadi.
==================================
===================
🍁 Yangi 8-sinf darsligi asosida 🍁
OITV- orttirilgan immun tanqisligi virusi
1983 -yilda Lui Montane tomonidan aniqlangan.
Virus qon , limfa va orqa miya suyuqligida
uchraydi. U ko'proq limfositlarni zararlaydi. Shu
sababli bemor immun tizimi eng avval ishdan
chiqadi. OITV rivojlanishiga ko'ra 5 davrga
bo'linadi:
1. Inkubatsiya davri - 14 kundan 1 yilgacha
davom etadi.
2. O'tkir davr - 7-14 ba'zan 30 kun o'tgach
namoyon bo'ladi. Istima, sovqotish,
darmonsizlik, faringit, stomatit, toshma, ich
ketishi kabi alomatlar kuzatiladi.
3. Latentlik davri - 5-10 yil davom etadi. Limfa
bezlari yiriklashuvi kuztiladi.
4. OITSdan oldingi davr - 1 -2yil davom etadi.
Stomatit, gerpes, kandidoz va til leykoplakiyasi
takrorlanadi.
165
5. Terminal davr - sil, meningit, gripp,
salmonellyoz, saraton, limfoma, endmsefalit,
toksoplazmoz va shu kabi infeksiyali va
infeksiyasiz kasalliklar avj oladi. Bu 3yil
ko'pincha bir yil davom etadi.
==================================
===================
📊Qisqa ma'lumotnoma
🔗Psilofit- 1859-yilda Kanadadan topilgan.
🔗Riniya- 1912-yilda Shotlandiyadan topilgan.
🔗Kuksoniya- 1937-yilda Buyuk Britaniyadan
topilgan.
✂�Ularda Ildiz va Barg bòlmagan.
🖇Shoxlagan poya va shoxlar uchida
sporangiylari bòlgan.
‼�Ularni bòyi 50-70 sm, poyasini yoģonligi esa
5-10 sm ga yetgan.
🛑Bundan 400-230 mln yil oldin dastlabki
quruqlikka chiqqan òsimliklardan
Qirqquloq,Qirqbòg'im va Plaunlar paydo bòlgan.
==================================
===================
🌴 O'simliklarni bo'yi 🌴
✅Qora ituzum - 25-50 sm.
✅Oddiy na'matak - 2-3 m.
✅Oddiy jaģ-jaģ- 10-30 sm.
✅Tugmachagul - 10-40 sm.
✅Dorivor gulxayri - 70-150 sm.
✅Òtloq sebargasi - 25 - 50 sm.
✅Oddiy tok - 2-4(6-10) m.
✅Partenotsissus -10-15(20) m.
✅Qizil lola - 20-45 sm.
✅ Boychechak - 10-15 sm.
✅Javdar- 50- 150 sm.
✅G'umay - 50-150 sm.
✅Funariya - 1-3 sm.
✅Zuhrasoch - 10-40 sm.
==================================
===================
2016-yil Respublika biologiya olimpiadasi
savoli!
Nomalum massali o’txorni yegan yirtqich
massasi 200 kg yetdi. Uning dastlabki massasi
o’txor yegan oziqdan 140 kg ortiq bo’lgan.
O’txor qancha kg ga semirgan. ( Oʻtxorni
dastlabki massasi 95 kg teng.)
A) 10 kg
B) 20 kg
C) 15 kg
D) 5 kg
YECHIM
Tenglama.
95+0,1x
1) -------------- + x+140 = 200
10
x = 50.
2) 50•0,1=5
Javob: D) 5 kg
==================================
===================
Suv havzalaridagi oziq zanjirni tipik misolida
ekologik piramidagi barcha organizmni massasi
55550 kg bo`lsa u holda uni necha % ini mayda
baliq tashkil qiladi?
A) 9 %
B) 10 %
C) 12 %
D) 0,9 %
YECHIM
166
Fitoplankton→ zooplankton→mayda
baliq→yirik baliq.
Yirik baliqni = X
1) x+10x+100x+1000x=55550
1111x=55550
x=50 yirik baliq
2) 500 mayda baliq
500/55550•100=0,9%
Javob: D) 0,9%
==================================
===================
Suv havzalaridagi oziq zanjirni tipik misolida
ekologik piramidagi yirik baliqni tana massasini
35 % ini muskull tashkil qilib muskullarini
ogʼirligi 105 kg tashkil qilsa u holda shu
piramidagi zooplanktonni 60 % dagi oʼgʼirligi
aniqlang.
A) 30 t
B) 18 t
C) 105 t
D) 19,5 t
YECHIM
Fitoplankton→ zooplankton→mayda
baliq→yirik baliq.
Yirik baliq baliq massasi
105/0,35=300 kg.
Mayda baliq 3000 kg.
Zooplankton 30 000 kg.
30 000 -------- 100%
x ---------------- 60%
x = 18 000 kg
18000÷1000=18 tonna
Javob: B) 18 t.
==================================
===================
Suv havzalaridagi oziq zanjirni tipik misolida
ekologik piramidagi konsumentlarni 36 % dagi
og`irlik 12 t tashkil qilsa u holda shu
piramidadagi avtotrof organizmni necha foizi 90
tonnani tashkil qiladi?
A) 40 %
B) 100 %
C) 30 %
D) 60 %
YECHIM
Fitoplankton→zooplankton→ mayda
baliq→yirik baliq
1) 12 --------- 36%
x ---------- 100%
x= 33,3(3) tonna bu konsument (istemol
qiluvchilarni) larni massasi.
2) Bu yerda konsumentlar.
Zooplankton→mayda baliq→yirik baliq.
Yirik baliq = X.
Mayda baliq = 10x
Zooplankton = 100x
100x+10x+x = 33,3(3)
x= 300 yirik baliq massasi.
3) Fitoplankton massasi
300•1000 = 300 000 kg.
300 000/1000=300 tonna
4) 300 t --------- 100%
90 ---------- x= 30%
Javob: C) 30%
==================================
===================
167
Ekologik piramidada
lochin→kaltakesak→chigirtka va bugʼdoy
boʼlib, shu piramidada lochinni massasi 8 kg
boʼlsa u holda oziq zanjirdagi hayvonlarni
barcha hayotiy jarayonlari uchun sarf boʼlgan
oziqni umumiy massasini toping.
A) 7992 kg
B) 8888 kg
C) 7200 kg
D) 8,888 kg
Yechimi:
Lochin 8 kg.
Kaltakesak 80 kg.
Chigirtka 800 kg.
Bugʻdoy 8000 kg.
Savolga etibor bering.
Hayvonlarni ozigʻi deyilgan.
8000+800+80=8880 kg
8880•0,9=7992 kg
7
90% hayotiy jarayonlar uchun sarf boʻladi.
Javob: A) 7992 kg
==================================
===================
Oziq zanjiri ketma-ketligini
chigirtka→kaltakesak→kapcha ilon→burgut
tashkil qiladi. Burgut ozuqasi tarkibidagi
oqsildan chiqadigan energiya 820 kkalni tashkil
qiladi va u ozuqaning 25% ini egallaydi.
Ikkilamchi konsument(lar)ni va ozuqasi
miqdorini toping.
A) chigirtka-8000 g, burgut-80000 g
B) chigirtka-6 kg, kapcha ilon-60 kg
C) kapcha ilon-80 kg, kaltakesak-800 kg
D) kapcha ilon-8000 g
YECHIM
1) 1 g oqsil ---------- 4,1 kkal
200 = x ---------- 820 kkal
2) 200 / 0,25 = 800 g
Burgut - 800 g ( 0,8 kg)
Kapcha ilon - 8000 g (8 kg)
Kaltakesak - 80000 g (80 kg)
Chigirtka - 800000 g (800 kg)
Bu yerda ikkilamchi konsument ilon
hisoblanadi.
Javob: D)
==================================
===================
Ekologik piramida fitoplankton → zooplankton
→ mayda baliqlar → yirik baliqlar → tyulen →
ayiqdan iborat. Ayiq massasi 800 kg boʻlsa,
zooplanktonlarning biomassasini aniqlang.
A) 80000 tonna
B) 8000 tonna
C) 800000 kg
D) 80000 kg
YECHIM
1) fitoplankton → zooplankton → mayda
baliqlar → yirik baliqlar → tyulen → ayiq
ketma-ketligida miqdor 10 marta kamaysa
Ayiq 800 kg boʻlsa qoidaga koʻra qolganlari 10
marta koʻpayadi
Zooplanktonlar massasi 800•10000=8000000 kg
8000000/1000=8000 tonna
Javob: B) 8000 t.
==================================
===================
168
Ekologik piramida fitoplankton → zooplankton
→ mayda baliqlar → yirik baliqlar → tyulen →
ayiqdan iborat. Ayiq massasi 800 kg boʻlsa,
fitoplanktonlarning biomassasini aniqlang.
A) 80000 tonna
B) 8000 tonna
C) 800000 kg
D) 80000 kg
YECHIM
fitoplankton → zooplankton → mayda baliqlar
→ yirik baliqlar → tyulen → ayiq ketma-
ketligida miqdor 10 marta kamaysa
Ayiq 800 kg boʻlsa qoidaga koʻra qolganlari 10
marta koʻpayadi
Fitoplankton massasi
800•100000=80000000 kg
80000000/1000=80000 tonna
Javob: A) 80000 t.
==================================
===================
Umumiy ogʻirligi 120 kg keladigan 20 ta oq va
30 ta kulrang quyonlar maʼlum vaqt davomida
204 kg oʻsimlik istemol qildi. Agar oq quyonlar
oʻz vaznidan 2 barobar kulrang quyonlar esa 1,5
barobar koʻp oʻsimlik yesa 3 ta oq va 7 ta
kulrang quyonni yegan boʻrini ogʻirligi necha kg
ga ortadi. (Oq va kulrang quyonlarning dastlabki
vazni teng boʻlgan)
A) 39,6
B) 27,9
C) 3,96
D) 2,79
YECHIM
Quyonlarning dastlabki ogʻirligi
120 : 50 = 2,4 kg dan.
Oq quyonlar 2,4 • 2 = 4,8
Kulranglari 2,4 • 1,5 = 3,6 kg dan oʻsimlik
istemol qilgan
Vazni esa qoidaga koʻra
Oq quyonlar 4,8/10=0,48 kg ga
Kulranglari 3,6/10=0,36 kg ga ortgan.
Ovqatlangandan soʻng quyonlar massasi
Oq quyon 2,4+0,48=2,88
Kulrang 2,4+0,36=2,76
Boʻrini oʻgʻirligini topamiz
( 2,88•3 ) + ( 2,76•7) = 27,96 kg
27,96 kg quyon istemol qilgan.
27,96/10=2,796 kg ga semirgan.
Javob: D) 2,79
==================================
===================
Oziq zanjiri ketma-ketligi bugʻdoy-chigirtka-
kaltakesak-lochindan iborat. Lochin tanasining
30 % lipiddan iborat boʻlib undan ajralgan
energiya 5835 kj boʻlsa, bugʻdoy tanasidagi
oqsil va uglevoddan ajralgan energiyani (kj)
aniqlang.
A) 8 800 000
B) 6 160 000
C) 8 800
D) 6 610
YRCHIM
Lochinni massasini topamiz
Lipidni 1 g dan 38,9 kj energiya chiqadi.
169
38,9 ------------- 1
5835 ----------- x = 150 g lipid
150 : 0,3 = 500 g lochin massasi
Bugʻdoy massasi
500 • 1000 = 500 000 kg (500 t)7
Oqsil va uglevod energiyasi teng boʻladi yani
17,6 kj
500 000 • 0,7 = 350 000
350 000 • 17,6 = 6160000
Javob: D) 6 160 000 kj
==================================
===================
Bugʻdoy tarkibida oqsil va uglevod boʻlib
ulardan hosil boʻlgan energiya 2640 kj ga teng.
II darajali konsument tarkibidagi lipid
parchalanishidan 93 kkal energiya hosil boʻlgan.
Lochin tana tuzilishi uchun sarflanadigan
energiya miqdorini (kj) aniqlang.
A) 635,4
B) 63,54
C) 26,64
D) 266,4
YECHIM
Oziq zanjir ketma-ketligi
Bugʻdoy-chigirtka-kaltakesak-lochin
I darajali konsument chigirtka
II darajali kaltakesak
III darajali lochin
Oqsil va uglevoddan ajralgan energiya
bugʻdoyda 24640 kj boʻlsa
Lochinda 24640÷1000=24,64 kj
24,64 kj energiya oqsil va uglevoddan hosil
boʻlib lochin tana tuzilishi uchun sarflangan.
II darajali yani kaltakesakda lipiddan ajralga
energiya
93 kkal boʻlsa 100 g lipid.
1 --------- 38,9
100 ---- x= 389 kj
Lochinda 389/10=38,9 kj bu lipiddan ajralgan
energiya
24,64 + 38,9 = 63, 54 kj
Javob: B) 63,54 kj
==================================
===================
Nazariy qism.
Barchani qiziqtirgan ma'lumotlar!
MITOZ VA MEYOZDA xromasoma va DNK
(xromatida) holati.
(n - xromasoma c - DNK soni)
MITOZ sikli
°°°°°°°°°°°°°°°
INTERFAZA 3 ta bosqich :
✓ G1 - sintezdan oldingi davr
2n 2c
✓ S - sintez davri (reduplikatsiya)
2n 4c
✓ G2 - sintezdan keyingi davr
2n 4c
MITOZ 4 ta bosqichdan iborat :
✓ Profaza → 2n 4c
✓ Metofaza → 2n 4c
✓ Anafaza → 4n 4c
✓ Telofaza → 2n 2c
MITOZ tufayli boʻladigan
170
jarayonlar
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
✓ mikrosporani boʼlinishi
✓ vegetativ va generativ hujayraning boʼlinishi
✓ murtak xaltasidagi hujayralar hosil boʼlishi
MEYOZ sikli 2 marta
boʻlinishdan iborat:
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
Meyoz I
✓ Profaza I → 2n 4c
✓ Metofaza I → 2n 4c
✓ Anafaza I → 2n 4c
✓ Telofaza I → 1n 2c
INTERKINEZ → 1n 2c
Meyoz II
✓ Profaza II → 1n 2c
✓ Metofaza II → 1n 2c
✓ Anafaza II → 2n 2c
✓ Telofaza II → 1n 1c
MEYOZ tufayli boʻladigan
jarayonlar
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
✓ arxeosporani bo'linishi
✓ mikrospora hosil boʼlishi
✓ birlamchi jinsiy hujayraning boʼlinishi
Siz uchun maxsus
Biz faqat eng saralanganlarini sizga ilinamiz!
Kanalga qoʻshilish
[14.09.20
19:38==============================
============
🍑Shaftolining somatik hujayrasida 🍒olchaning
gaploid holdagi xromasomasiga nisbatan 2
barobar koʻp xromasoma mavjud. Meyozning
anafaza I bosqichida har bir qutbga nechta
xromasoma tarqaladi
A) 64
B) 32
C) 16
D) 8
YECHIM
🍒Olchada xromasoma 2n=32 ta
Gaploid n=16
Endi 🍑shaftolini xromasomasini topamiz.
16•2=32 2n=32
Meyoz anafaza I 2n 4c
Demak har bir qutbga 16 tadan tarqaladi.
Javob: C) 16
==================================
===================
Daun sindromi bilan tugʻilgan �♂ oʻgʻil
bolaning somatik hujayrasida mitozning profaza
bosqichida autosoma (a) va jami xromatidalari
(b) sonini aniqlang
A) a- 43 b- 47
B) a- 90 b- 94
C) a- 94 b- 94
D) a- 45 b- 94
YECHIM
Daun sindromida 21- juft xromasoma 1 taga
ortadi shu sababli autosoma xromasomasi 45 ta,
Jami xromasoma 47 ta boʻladi.
171
Mitoz profazasida 2n 4c
Demak 45 ; 94
Javob: D) 45 ; 94
==================================
===================
🐒Shimpanzening epiteliy hujayrasida
kechadigan mitoz jarayonining metafaza davrida
jami xromasomalar soni (a), xromatidalar soni
(b), hujayra markazi soni (c), sentriolalar soni
(d) ni aniqlang.
A) a- 96 b- 96 c- 2 d- 4
B) a- 48 b- 96 c- 2 d- 4
C) a- 48 b- 48 c- 2 d- 4
D) a- 48 b- 96 c- 1 d- 4
YECHIM
🐵Shimpanzeda xromasoma 48 ta
Metafazada 2n 4c
Demak 48 ; 96 ta
Hujayra markazi va sentriola esa interfazaning
sintez davrida koʻpayadi shuni hisobiga 2 ta
hujayra markazi va 4 ta sentriolaga ega boʻladi.
Javob: B) 48 ; 96 ; 2 ; 4
==================================
===================
🌾 Bugʼdoy donining rangi polimer tipda
irsiylanadi. Pushti rang tetraploid navli bugʼdoy
oʼzaro chatishtirilishidan olingan donning
endosperimidagi polimerlar sonini toping.
A) 12
B) 24
C) 32
D) 8
YECHIM
Pushti = A¹a¹A²a² bundan gameta olinsa...
holati n = A¹A² , A¹a² , a¹A² , a¹a²
1) Diploid navidagi (2n) polimer genlar soni...
n = holatida 2 ta polimer gen tutsa...
Mikrosporasida(n) = 2 ta
Somatik hujayrasida(2n) = 4 ta
Endospermasida(3n) = 6 ta
2) Tetraploid navidagi (4n) polimer genlar
soni...
Mikrosporasida(n) = 4 ta
Somatik hujayrasida(2n) = 8 ta
Endospermasida(3n) = 12 ta
Javob: A) 12 ta
==================================
===================
🐒Shimpanzening embrionidagi blastomerlar
soni ularning tarkibidagi xromosomalar sonidan
6016 taga kam bo'lsa, zigota necha marta
meridian va va ekvatorial bo'linganini aniqlang?
A) 3 ; 2
B) 4 ; 3
C) 4 ; 2
D) 5 ; 2
YECHIM
🐵Shimpanzeda xromasoma 2n=48
1) 48-1=47 farq
2) 47 ----------- 1 ta blastomer
6016 ----- x =128 ta blastomer
Meridian = M
Ekvatorial = E
172
M - M - E - M - E - M - E
2 - 4 - 8 - 16 - 32 - 64 - 128
Javob: B) 4 : 3
==================================
===================
🐀Qora kalamushning zigotasi 4 marta
meridianal bo'lingandan so'ng uning
blastulasidagi blastomerlarida jami
xromosomalar soni 2688 taga yetgan bo'lsa
uning tuxum hujayrasidagi xromosomalar sonini
aniqlang.
A) 19
B) 20
C) 18
D) 21
YECHIM
Meridian = M
Ekvatorial = E
M - M - E - M - E - M
2---4--8--16-32-64
1) 2688/64=42
2) 42/2=21
Javob : D) 21
==================================
===================
Ma'lum bir organizmning embrional davrining
maydalanish bosqichida 4 ekvatorial bo'linish
sodir bo'lgandan so'ng jami hujayralardagi
autosomalar bilan jinsiy xromosomalar sonidagi
farqi 16384 tani tashkil qilsa u holda beshinchi
meridianal bo'linish sodir bo'lgandan keyin jami
blastomerlardagi xromosomalar sonini aniqlang.
A) 9728
B) 9216
C) 18432
D) 4864
YECHIM
Meridian = M
Ekvatorial = E
M - M - E - M - E - M - E - M - E
2--4--8--16-32-64-128-256-512
1 ta hujayrada ------ 2 ta jinsiy xromasoma
boʻladi.
1) 1 ------------- 2
512 ------ x = 1024 ta jinsiy xromasoma
2) 16384 + 1024 = 17408 autosoma
3) 17407 + 1024 = 18432 umumiy xromasoma
4) 18432/512=36
5) 36•256=9216
Javob : B) 9216
==================================
===================
🙉Gorilla zigotasining ikkinchi marta ekvatorial
bo'linishidan hosil bo'lgan blastomerlarda necha
juft autosomalar bo'ladi?
A) 736
B) 288
C) 768
D) 1472
YECHIM
Meridian = M
Ekvatorial = E
M - M - E - M - E
2 - 4 - 8 - 16 - 32
Xromasomasi 48 ta
48 - 2 = 46 ta autosoma
173
1) 32 • 46 = 1472
2) 1472/2 =736
Javob : A) 736
==================================
===================
Nomaʼlum hayvon 3 marta meridian boʼlinish
bilan 4 marta ekvatorial boʼlinishi natijasida
blastomerlardagi xromasomalar farqi 15872 ni
tashkil qilsa tuxum hujayrasida nechata
xromasoma boʼladi?
A) 64
B) 32
C) 30
D) 16
YECHIM
Meridian = M
Ekvatorial = E
M - M - E - M - E - M - E - M - E
2--4--8--16-32-64--128-256-512
512x - 16x = 496x
15872/496x
x= 32 ta xromasoma
32/2= 16 ta tuxum hujayradagi
Javob : D) 16
==================================
===================
�Gidra zigotasi 3 marta meridianal bo'lingandan
so'ng uning blastomerlarida jami xromosomalar
soni 512 taga yetgan bo'lsa uning dastlabki 4 ta
blastomerida jami nechta xromosoma boʻladi.
A) 128
B) 56
C) 32
D) 64
YECHIM
Meridian = M
Ekvatorial = E
M - M - E - M
2 - 4 - 8 - 16
1) 512/16=32
2) 32•4=128
Javob : A) 128
==================================
===================
🐙Gidra zigotasi 3 marta meridianal
bo'lingandan so'ng uning blastomerlarida jami
xromosomalar soni 512 taga yetgan bo'lsa uning
oraliq hujayrasidagi xromosomalari sonini
aniqlang
A) 32
B) 64
C) 38
D) 56
YECHIM
Meridian = M
Ekvatorial = E
M - M - E - M
2 - 4 - 8 - 16
512/16=32
Oraliq hujayrasida 32 ta
Javob : A) 32
==================================
===================
174
EcoRI restriktazasi GAATTC nukleotidlar
ketma-ketligini tanib, GA nukleotidlari orasidagi
bogʻlarni kesadi. Maxsus sharoitda 110,5 nm
uzunlikdagi DNK molekulasi EcoRI
restriktazasi orqali A,B,C boʼlaklarga boʼlindi.
Hosil boʼlgan barcha DNK boʻlaklaridagi jami
vodorod bogʼlar soni dastlabki DNK
molekalusidagi vodorod bogʻlar sonidan 2% ga
kam. Agar nukleotidlar orasidagi masofa 0,34
nm ekanligi maʼlum boʼlsa, DNK boʼlaklari
(A,B,C) tarkibidagi vodorod bogʼlarning
nechtasi G va C nukleotidlari orasida
joylashgan?
A) 350
B) 450
C) 426
D) 334
YECHIM
1) G - A - A - T - T - C
||| || || || || |||
C - T - T - A - A - G
2) 1ta restriktaza 8 ta
[H================================
========== bogʻ uzsa,
A | B | C boʻlakka ajratish uchun 2 ta joyidan
uzishi kerak.
3) 2 • 8 = 16 ta
[H================================
========== bogʻ uziladi.
4) 16 : 0,02 = 800 ta
[H================================
========== bog'
5) 110,5 : 0,34 = 325
DNK 325 • 2 = 650
6) / 2 x + 2 y = 650
\ 2 x + 3 y = 800
x = 175
y = 150 • 3 = 450
2 - usul dioganal:
1) 16 : 0,02 = 800
[H================================
========== bog'
2) 110,5 : 0,34 = 325
3) 325 • 2 = 650
325 • 3 = 975
650 175 A va T
\ /
800
/ \
975 150 G va S
150 • 3 = 450 ta
[H================================
========== bogʻ G-S
Javob: B) 450
==================================
===================
‼�Hayvonlarda paydo bo'lgan dastlabki
organlar ‼�
✅Og'iz-Tufelka
✅Halqum-Tufelka
✅Qizilo'ngach-Odam askarida
✅Chiqarish teshigi-Tufelka
✅Jinsiy bez-Qisqichbaqa
✅Yurak-Suv shillig'i
✅Jigar-Suv shillig'i
✅Anal teshigi-odam askaridasi
✅Ichak-Oq planariya
✅Nerv stvoli-Oq planariya
✅O'pka-Suv shillig'i
✅Jabra-Baqachanoq
✅Mo'ylov-Daryo qisqichbaqasi
✅O'rta ichak-Odam askaridasi
175
✅Tish-Suv shillig'i
✅Tilcha-Suv shillig'i
✅Solak bezlari-Suv shillig'i
✅Traxeya-Butli o'rgimchak
✅Buyrak-Suv shillig'i
✅Lab-Odam askaridasi
✅Panja-Uy pashshasi
✅Panja suyagi-Ko'l baqasi
✅Paypaslagich-Gidra
✅Xorda-Lansetnik
✅Umurtqa-Zog'ora baliq
✅Qovurg'a-Zog'ora baliq
✅Qovuq-Zog'ora baliq
✅Jinsiy huyara-Gidra
✅Tovon-Gidra
✅Tovon suyagi-Ko'l baqasi
✅Ilik suyagi-Ko'k kaptar
✅Tashqi quloq-Tez kaltakesak
✅O'rta quloq-Ko'l baqasi
✅Nog'ora parda-Ko'l baqasi
✅Chanoq suyagi-Ko'l baqasi
✅Siydik yo'li-Zog'ora baliq
✅Kekirdak-Ko'k kaptar
✅Ko'z organoid-Evgelena
✅Ko'z organ-Suv shillig'i
✅Zahar-Gidra
✅Quloq suprasi-It
✅To'sh suyagi-Ko'l baqasi
✅Orqa miya-Zog'ora baliq
✅Ko'krak qafas-Tez kaltakesak
✅Haqiqiy rezonator-Ko'l baqasi
✅Soxta rezonator-Zog'ora baliq
✅Ingichka ichak-Zog'ora baliq
✅Ichki quloq-Zog'ora baliq
✅Tumshug'-Bakra baliq
✅Qovoq-Ko'l baqasi
✅Dum organoid-Evgelena
✅Kloaka-Ko'l baqasi
✅Soxta qovoq-Ilon
✅Miyachadagi burma-Qush
✅Oldingi miya-Zog'ora baliq
✅Qorin xaltasi-Dengiz otchasi
✅Kipriklar-Tufelka
✅Qo'shilish organ-Oq planariya
✅Nerv-Gidra
✅Miya-Boshoyoqli molluska
✅Soxta yurak-Yomg'ir chuvalchangi
✅Keyingi ichak-Odam askaridasi
==================================
===================
�Individlarni hamjamoa yashash turlari:�
Koloniya bo'lib yashovchi individlar:
1.Volvoks
2.Yumronqoziq
3.Pingivin
4.Koral polipi
Juft-Juft bo'lip yashovchi individlar:
1.Tez kaltakesak
2.Musicha
3.Yo'rg'a tuvalog'i
4.Bo'ri
5.Jayron (Ohu yoki g'izol)
6.Yirtqich qushlar
Gala bo'lip yashovchi individlar:
1.Primatlar(Maymunlar)
2.Tuyaqushlar(kichik gala)
3.Go'ngqarg'a va zog'cha
4.Chigirtkalar
5.Ko'chib yuruvchi qushlar
6.Uchib ketuvchi qushlar
Jamoa bo'lib yashovchi individlar:
1.Termitlar
Oila bo'lib yashovchi individlar:
1.Asalarilar
2.Chumolilar
3.Tulkilar
176
Poda bo'lib yashovchi individlar:
1.Jayron (Ohu yoki G'izol)
2.Dengiz mushugi
To'da bo'lip yashovchi individlar:
1.To'ng'iz (yovvoyi cho'chqa)
2.Arslonlar
3.Baliqlar
==================================
===================
8- sinf Xotira mavzusiga doir
1. Bosh miya yarim sharlari chakka va ensa
qismlaridagi eshitish va ko'rish markazlarida
qoladigan izlar bilan bog'liq bo'lgan xotira turini
toping.
A. Obrazli xotira
B. Emotsional xotira
C. Og'zaki xotira
D. Harakat xotiasi
2. Harakat xotirasi bilan bog'liq xususiyatlarni
toping.
1. odamlar qiyofasi. 2. raqsga tushish, 3. yozish,
4. taomlar hidi, 5. tabiat ko'rinishlari, 6.
transport boshqarish
A. 1,4,6
B. 2,3,6
C. 2, 4, 6
D. 1,4 5
3. Bu xotira turi barcha odamlarda mavjud, u
xissiy qo'zg'alishda ajralib chiqadigan gormonlar
bilan bog'liq. Qaysi xotira turi haqida gap
ketmoqda?
A. Harakat
B. Emotsional
C. Og'zaki
D. Obrazli
4. Xotirada saqlab qolish nimaga bog'liq?
A. Sezgi organlaridagi qo'zg'alish bilan
B. Sezgi organlaridagi tormozlanish bilan
C. Ta'sir izini saqlanishiga
D. Kuchli taasurot qoldiradigan hodisalarga
5. Xotira turlarini ularga mos ta'riflar bilan
juftlang.
A. Emotsional , B. Harakat, C. Obrazli.
1. bosh miya yarim sharlarining tepa qismi bilan
bog'liq, 2. xissiy qo'zg'alishda ajralib chiqadigan
gormonlar bilan bog'liq, 3. bosh miya yarim
sharlari chakka va ensa qismidagi eshitish va
ko'rish markazlari bilan bog'liq
A. A-2, B-1, C-3
B. A- 1, B-2, C-3
C. A- 3, B-1, C- 2
D. A- 2, B- 3, C-1
6. Xotira eng yaxshi rivojlangan payti(a), yaxshi
saqlanadigan payti(b) qaysi yoshga to'g'ri
keladi?
1-20, 2- 25, 3- 40, 4- 50
A. a-2, b-4
B. a- 1, b-3
C.a- 1, b- 2
D. a- 2, b-3
7. Uzoq vaqt saqlanib qoladigan xotira turi
qaysi?
A. Obrazli
B. Harakat
C. Kasbiy
D. Og'zaki
8. Xotira gigiyenasiga mos keladigan ta'riflar.
1-qayta takrorlash, 2-sxemalardan foydalanish,
3- kuchli taassurotlarni boshdan kechirish, 4-
muayyan narsa va hodisalarni saqlab qolishga
urinish, 5- maxsus metodlardan foydalanish, 6-
amaliy mashg'ulotlarni mustaqil bajarish.
A. 1,2,4
B. 2,4,6
C. 1,2,6
D. 3,4 5
==================================
===================
🔰Yirtqich individlar:
✅Ninachi va uning lichinkasi
✅Meduza
✅Oq planariya
✅Zuluklar
✅Falangalar
✅Suvsarsimonlar
✅Yirtqich qushlar
✅Akulalar
✅Xonqizi
177
✅Timsohlar
✅Tillako'z
✅Trixogramma
✅Gabrabrakon
✅Inkarziya
==================================
===================
🔰Individlarning nechiga yaqin turi tarqalagani:
✅Yomg'ir chuvalchangi-180 ta
✅Ko'p tuklilar-5000 ta
✅Sporalilar-4000ta
✅Qorinoyoqlilar-100000 ta
✅Ikki pallalilar-30000 ta
✅Boshoyoqli molluska-650 ta
✅Qisqichbaqa-30000 ta
✅Hasharot-11000 ta
✅Tangachaqanotlilar-150000 ta
✅Xordalilar-43000 ta
✅Akula-250 ta
✅Skat-350 ta
✅Xaltalilar-270 ta
✅Primatlar-200 ta
==================================
===================
🔰Har bir individni kelip chiqish bo'g'ini:
✅Ot-Tarpan
✅Qo'y-Muflon
✅Tovuq-Bankiv
✅Qoramol-Yevropa turi
✅Cho'chqa-Yovvoyi to'ng'iz
✅G'oz-Kulrang g'oz
✅Kurka-Yovvoyi kurka
✅O'rdak-Yovvoyi o'rdak
✅Kaptar-Ko'k kaptar
==================================
===================
==================================
===================
🌚Kechasi ov qiladigan individlar:
✅Daryo qisqichbaqasi
✅Chayon
✅Qurbaqa
✅Yapaloqqushlar
✅Falanga
✅Gekkon
✅Bo'ri
✅Bo'rsiq (qashqaldoq)
🌝Kunduzi ov qiladigan individlar:
✅Baqa
✅Kunduzgi yirtqich qushlar
==================================
===================
😱Parazit chuvalchanglarni yuqish yo'llari:
🍗🍖Go'sht mahsulotidan-Qoramol tasmasimon
chuvalchangi
🐶Daydi itlardan-Exinokokk
🌿☘�💦Ko'kat va suvdan-Jigar qurti
🍏🍌🌽🥕Meva va sabzavotlardan-Odam
askaridasi
🚽🚰🛁Yuvilmagan qo'l orqali-Bolalar gijjasi
♻�Parazit chuvalchanglarni-
🐛🐛Gelmintologiya o'rganadi
==================================
===================
🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈
🗒🗒🗒Diqqat📊📊📊
📕 11 biologiya Olimlari va ularni qilgan ishini
ko'rip chiqamiz:
♻�A.Gumbold-Atrof muhitning jonli
organizmlar hayotiga tasirini o'rgangan.
178
♻�A.Tensli-Ekotizm konspensiyasini
shaklantirgan.
♻�V.N.Sukachev-Biogeotsenoz nazariyasini
ilgari surgan.
♻�Y.F.Libix-o'simliklarning hosildorligini
tuproqdagi kam miqdorda bo'lgan mineral
moddalarga bog'liq degan.(Libix bochkasi)
♻�V.V.Dokuchev-Tuproqshunoslikka asos
solgan.
♻�V.V.Dokuchev-Tuproq hosil qiluvchi 5 ta
asosiy omilni ko'rsatgan:1)geologik omil(tog'
jinslari). 2)iqlim omillari. 3)topografik
omillar(relyef). 4)tirik organizmlar. 5)vaqt
(geologik yosh).
♻�G.F.Gauze-turlararo raqobatni o'rgangan.
♻�Ch.Elton-"ozuqa zanjiri" atamisini fanga
kiritgan.
♻�A.Tensli-Ekosistema atamsini fanga kiritgan
va ekosistemani quyidagicha tariflagan:"Yer
yuzini asosiy tabiiy biriliklari" deb hisoblaydi.
♻�V.N.Sukachev-Biogeotsenoz haqidagi
ta'limotni yaratgan.
♻�R.Lindeman-Har bir trofika darajada 10% i
keyinga zanjirga o'tishini aytgan va buni "10%
qoidasi" deb atagan.
♻�Ch.Elton-Ekologik piramida qoidasini
yaratgan.
♻�J.B.Lamark-"Hayot qobig'i" haqidagi
dastlabki fikr egasi.
♻�E.Zyuss-"Biosfera" atamasini fanga kiritgan.
(1-bolib)
♻�V.I.Vernadskiy-Biosfera haqidagi ta'limotni
yaratdi.
♻�V.I.Vernadskiy-Biosferani tashkil etuvchi
komponentlarni kelib chiqishiga ko'ra
guruhlarga ajratishni taklif etdi va yettita(7)bir-
birida farq qiladigan lekin o'zaro bog'liq guruh
aniqladi.
♻�V.I.Vernadskiy-tirik modda bu "Yer yuzida
pirovard natijaga olib keladigan oqibatlari
jihatidan tirik moddadanda qudratliroq kuch
yo'qdir" degan.
♻�V.I.Vernadskiy-tirik moddaning faol va
passiv haraktini aniqlagan.
♻�V.I.Vernadskiy-Biosfera evolutsiyasini 3
bosqichga ajratgan.
♻�E.Lerua-Noosfera atamasini fanga kiritgan.
♻�I.I.Mechnikov-Dastlabki ko'p hujayrali
hayvonlar sharsimon koloniyadagi ayrim
hujayralarning koloniya ichiga ko'chib o'tishi
yani "migratsiya" natijasida paydo bo'lgan deb
aytgan.
179
♻�E.Gekkel-Ekologiya atamasini birinchi
bo'lib fanga kiritgan.
==================================
===================
‼�‼�‼�‼�Diqqat:‼�‼�‼�‼�
�Har bir individning uzunligi haqida malumot.
♻�Oddiy amyoba--0.2-0.5 mm
♻�Yashil evgelena--amyobadan 5-10 marta
kichkina
♻�Volvoks(koloniyasia)--1mm
♻�Tufelka--0.1-0.3mm
♻�Gidra--5-7mm
♻�Aktiniya(tana diametri)--0.5m
♻�Oq planariya--2-3sm
♻�Jigar qurti--3-4sm
♻�Qoramol tasmasimon chuvalchangi--8-10m
♻�Odam askaridasi(erkagi)--15-25sm
♻�Odam askaridasi(urg'ochisi)--20-40sm
♻�Exinokkok--0.3-0.6mm
♻�Bolalar gijjasi--5-10mm
♻�Rishta--32-100sm
♻�Yomg'ir chuvalchangi--8-10sm
♻�Baqachanoq--10-15sm
♻�Biy--3-4sm
♻�Falanga--6-7sm
♻�Bronza qo'ng'izi--1-2sm
♻�Ipak qurti kapalagi--4-6sm
♻�Ipak qurtining(5 yoshligida)--8-9sm
♻�Lansetnik--4-8sm
♻�Zog'ora baliq--1m
♻�Zog'ora baliq (chavoqlari)--5-10sm
♻�Tikanli akula--40-45sm
♻�Gigant akula--15m
♻�Kit akula--18m
♻�Bakra baliq--2m
♻�Soxta kurakburun(qilquyruq)baliq--75sm
♻�Salamandra(dumlilar)--1.7m
♻�Tez kaltakesagi--15-20sm
♻�Qum bo'g'ma iloni(zaharsiz)--70sm
♻�Kapcha ilon(kobra va o'ta zaharli)--170-
200sm
♻�Ko'lvor ilon(zaharli)--120sm
♻�Charx ilon(zahari-badanda kuchli og'riq)--
80-90sm
♻�Nil timsohi(eng yirik vakili)--7m
♻�Alligatorlar(Amerika qit'asida)va
Gaviallar(Hindiston)--6.5m
♻�Afrika tuyaqushi--3m
♻�Imperator pingvini(koloniya bo'lib
yashaydi)--120sm
180
♻�Tasqara(kunduzgi yirtqish qush)--
1.5m(tanasini uzunligi)va 3m(qanotini kengligi)
♻�Kenguru--2m va bolasi esa--3sm
♻�Ko'k kit(sutemizuvchilar ichid eng yirigi)--
30m
♻�Delfin--3m
♻�To'ng'iz(yovvoyi cho'chqa)--180sm
♻�Yovvoyi Prjevalskiy oti--230sm(tanasining
uzunligi) 130sm(balandligi)
==================================
===================
🍒BITTA URUG' UCHUN:🍒(1)
🍁BITTA DIPLOID TO'PLAMLI
MIKROSPOROTSITDAN AVVAL MEYOZ
SO'NGRA MITOZ BO'LINISHI NATIJASIDA
8TA MIKROSPORA HOSIL BO'LADI-
🍁1mikrosporotsit(diploid)🔜 8ta
mikrospora🔜n-gaploid
🍁1 TA MIKROSPORADAN HAR DOIM
MITOZ BO'LINISHI NATIJASIDA YIRIK -
VEGETATIV
MAYDA-GENERATIV HUJAYRA HOSIL
BO'LADI. VEGETATIV HUJAYRADAN
CHANG NAYCHASI HOSIL BO'LADI.
GENERATIV HUJAYRA BO'LINIB IKKITA
SPERMIY HOSIL QILADI.
🍁1mikrospora(gaploid)-2 ta spermiy(gaploid)
🍒BITTA URUG' HOSIL BO'LISHI
UCHUN:🍒
🍀1 urug'kurtak
🍀1ta tuxum hujayra-- n gaploid
🍀1 markaziy hujayra- 2n diploid
🍀🍀2 ta spermiy har biri-- n gaploid
🍀1 mikrospora--n gaploid
🍀1 ta changdon-- 2n diploid
🍀1 ta generativ hujayra--n gaploid
🍀1ta vegetativ hujayra--n gaploid
🍀Arxeospora--2n diploid
1 ta tuguncha
🍒BITTA URUG' UCHUN: murtak xaltaning
hosil bo'lishi. 🍒(3)
🌿1TA DIPLOID TO'PLAMLI
MEGASPOROTSIT AVVAL MEYOZ
SO'NGRA 3MARTA MITOZ BO'LINIB
SAKKIZ YADROLI (8N) MURTAK
XALTANI HOSIL QILADI. 1TA
MEGASPOROTSITDAN(DIPLOID) MEYOZ
NATIJASIDA 1TA YIRIK
MEGASPORA(GAPLOID-N) HOSIL
BO'LADI. BITTA MEGASPORA 3MARTA
MITOZ BO'LINIB 8N MURTAK XALTA
HOSIL QILADI.
🌿1megasporotsit(diploid)🔜1megaspora
(gaploid)
🌿MURTAK XALTADA:
🌿BIR QUTBIDA 3TA;
🌿BIR QUTBIDA 3TA;
🌿MARKAZIDA-2YADROLI (DIPLOID)
MARKAZIY HUJAYRA;
🌿MIKROPILE TOMONIDAGI 3TA
HUJAYRANING O'RTASIDA TUXUM
HUJAYRA(N) HOSIL BO'LADI.
🌿1megaspora🔜1murtak xalta
🌿1murtak xalta🔜1 tuxum hujayra(gaploid)
🌿1murtak xalta 🔜1markaziy hujayra(diploid
2n)
==================================
===================
🗞Sitoplazmatik irsiylanish – mitoxondriya,
xloroplastlar va
plazmida genlariga bog‘liq. Misollar: odamlarda
ko‘rish nervi
181
atrofiyasi, mitoxondrial sitopatiya va boshqalar.
Faqat onadan
farzandlarga o‘tadi (o‘g‘illariga ham, qizlariga
ham)
==================================
===================
🔗Transformatsiya – hujayra irsiyatning unga
yot DNK kirishi
natijasida o‘zgarishi. (Griffit – 1928, Everi –
1944).
🔗Transduksiya – irsiy axborotni bir hujayradan
ikkinchisiga
viruslar (bakteriofaglar) orqali ko‘chirilishi.
==================================
===================
💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥
♻� Ma'daniy o'simliklarning kelib chiqish
markazlarini o'rganamiz ♻�
🔵 Janubiy Osiyo tropik markazi -- ma'daniy
o'simliklarning 50%i jumladan sholi,
shakarqamish va sabzavotlar.
🔵 Sharqiy Osiyo markazi --- ma'daniy
o'simlikkarning 20%i jumladan soya va tariq
🔵 Janubiy-g'arbiy Osiyo markazi --- ma'daniy
o'simliklarning 14%i jumladan bug'doy, suli,
dukkaklilar, zig'ir, sabzi
🔵 O'rta yer dengizi markazi --- ma'daniy
o'simliklarning 11%i jumladan qand lavlagi,
beda, zaytun va karam
🔵 Abissiya(Efiopiya) markazi --- oq jo'xori,
arpa, banan,yovvoyi no'xot, kofe daraxti
🔵 Markaziy Amerika --- oshqovoq, loviya,
makkajo'xori, qalampir, g'o'za, kakao daraxti
🔵 Janubiy Amerika (And) -- kartoshka, tamaki,
ananas vatani.
==================================
===================
📓Neytralizm --- bir jamoada yashaydigan
organizmlarda bir biriga foydali va zararli ta'sir
mavjud emas.
📔Mutualizm ---- har ikkala populyatsiya uchun
manfaatli va majburiy munosabat turi.
📒Kommensalizm ---- birga yashaydigan
organizmning biri ushbu munosabatdan foyda
ko'radi, ikkinchisi foyda ham zarar ham
ko'rmaydi
📕O'zaro raqobat ---- o'xshash extiyojga ega
bo'lgan organizmlar(ozuqa, yashash joyi uchun)
📗Amensalizm --- bir tur boshqa turga zararli
ta'sir etib, o'zi esa bu munosabatdan foyda ham
ziyon ham ko'rmaydi
📘Parazitizm ---- bir tur parazit boshqa turdan
ozuqa va yashash joyi sifatida foydalanadi.
==================================
===================
◼�BIOGEOGRAFIK VILOYATLAR◼�
🌎AVSTRALIYA BIOGEOGRAFIK
VILOYATI
♻�tuban sutemizuvchilar va xaltalilarning
barcha vakillari tarqalgan.
🌍NEOTROPIK
♻� gajak dumli maymun, gajak dumli ayiq,
dengiz cho'chqasi, opossum, zirxlilar,
chumolixo'r, yalqov, kolibri, yirtqich qushlar,
alligator, iguanlar va ilonlar.
🌏HINDOMALAY
♻�gibbon, orangutan, tupay, fil, yo'lbars,
antilopa, tapir, nosorog, bankiv tovug'i,
qirg'ovul, tovus, ilon , timsoh, bambuk , banan,
qora daraxt.
182
🌍HABASHISTON
♻�lemur, arslon, fil, begemot, jirafa, zebra,
giena iti, odamsimon maymunlar va sudralib
yuruvchilar keng tarqalgan. Qizil daraxt,
boabab, palma, akatsiya va epifit o'simlaiklar
tarqalgan.
🌍PALEOARKTIK
♻�tuyoqli va yirtqich sutemizuvchilar,
hashorotxo'rlar, qo'lqanotlilar vakillari tarqalgan.
Asosan ochiq urug'li o'sumliklar va eman , tol,
terak , gledichiya uchraydi.
🌎NEOARKTIK
♻�sixshox kiyik , tog' echkisi, ilvirs, muskusli
qo'y, badbo'y kaltadum , yenot, qunduz, bug'u va
los. Kemiruvchi sutemizuvchi hayvonlar
uchraydi.
==================================
===================
📌Oqsil, Uglevod, Nuklein kislota
biopolimerlar. YOG’LAR esa biomolekula
hisoblanadi. Oqsil monomerlari –
aminokislotalar. Nuklein kislotalar monomeri –
nukleotidlar hisoblanadi. ✅✅
📌Hujayrda tuzilishi, vazifasi va yana bir qancha
xususiyatlari bilan farq qiluvchi 2 xil nuklein
kislota dezoksiriboza (DNK) va ribonuklein
kislota (RNK) uchraydi. ✅✅
📌DNK va RNK nukleotidlardan tuzilgan. Har
bir nukleotid azot asosi (Purin asosi - ADENIN,
GUANIN: Pirimidin asosi - TIMIN, SITOZIN,
URATSIL), monosaxarid (dezoksiriboza,
riboza) va fosfat kislota qoldig’idan tashkil
topgan.✅✅
📌Dezoksiriboza va Riboza pentozalar guruhiga
kiradi. Ularning tarkibida 5 tadan C (uglerod)
atomi bo’ladi. Dezoksiriboza tarkibida 1 atom O
(kislorod) yetishmasligi bilan ribozadan farq
qiladi. ✅✅
📌DNK nechta nukleotiddan iborat bo’lsa,
shuncha dezoksiriboza (pentoza) bo’ladi. ✅✅
📌Nukleotidlarning molekulyar massasi shartli
ravishda 330 D (Dalton). Orasidagi masofa 0,34
nm yoki 3,4 A (Angstrem) ga teng. ✅✅
📌DNK – 2 ta zanjirli bo’lgani uchun orasida
vodorod bog’lari mavjud bo’lib, ular doimo
komplementar sherik nukleotidlar A - T orasida
2 ta hamda G - S orasida 3 ta bo’ladi.✅✅
📌DNK ning RNK dan farqli tomoni –
molekulyar massasi katta, 2 ta zanjirdan iborat,
purin asoslaridan A, G; pirimidin asoslaridan S,
T uchraydi. RNK da esa T uchramaydi. ✅✅
📌DNK da Purin va Pirimidin asoslari vodorod
bog’lar orqali, Purin asoslari o’zaro yoki
Pirimidin asoslari o’zaro – fosfodiefir bog’lar
yordamida birikkan. ✅✅
📌DNK da nechta nukleotid bo’lsa fosfodiefir
bog’ 2 ta kam bo’ladi. RNK da esa 1 taga kam
bo’ladi. ✅✅
📌Vodorod va fosfodiefir bog’lar DNK dagi
kimyoviy bog’lar hisoblanadi. ✅✅
📌RNK dan DNK sintezlanishi teskari
transkripsiya; DNK ning 1 znjiridan RNK (i-
RNK, t-RNK, r-RNK) lar sintezlanish jarayoni
transkripsiya – ko’chirib yozish deb ataladi. Bu
jarayon ham qat’iy komplementarlik asosida
kechadi. ✅✅
📌Hujayradagi eng asosiy assimilatsion
jarayonlardan biri oqsil biosintezi hisoblanadi,
bu jarayon asosan sitoplazmada, ribosomalarda
kechadi. ✅✅
📌Sintezlangan oqsil haqidagi irsiy axborot
asosan yadroda, DNK da nukleotidlar ketma-
ketligda yozilgan bo’lib, ular asosan dastlab
183
RNK (i-RNK, t-RNK, r-RNK) sintezlab olinadi.
i-RNK da 4 xil nukleotid yordamida kodlangan
irsiy axborot har nukleotidlar uchligida (triplet)
aminokislotalar sinteziga sabab bo’ladi. Har bir
aminokislotaning 4 xil nukleotid yordamida 3 ta
nukleotid ketma-ketligida ifodalanib kelishiga
genetik kod deyiladi. ✅✅
📌Jami kodlar soni 64 ta bo’lib, 20 xil
aminokislotalardan ikkitasini kodi 1 tadan.
Qolgan 18 tasini kodi 2, 3, 4, 6 tadan bo’lishi
mumkin. 5 ta kodonga ega bo’lgan aminokislota
uchramaydi.
1. Metionin va triptofan - 1 ta;
2. Fenilalanin, tirozin, gistidin, glitsin, lizin,
sistein, serin - 2 ta;
3. Izoleysin - 3 ta;
4. Valin, serin, prolin, treonin, alanin, asparagin
- 4 ta;
5. Leysin, glutamin, arginin - 6 ta; 6. Qolgani
terminatorlar - 3 ta; ular polipeptid zanjir sintezi
tugallanganini bildiradi.
📌Jami 64 ga teng.
📌Har qanday oqsil molekulasi – metionin
aminokislotasidan boshlanadi.✅✅
📌1 ta aminokislotani 1 ta kodon (3 ta nukleotid)
kodlaydi. 1 ta aminokislotani massasi 120 D
(Dalton). Har bir aminokislota o’zaro peptid
bog’lar yordamida bog’lanib turadi. Peptid bog’
aminokislota sonidan 1 taga kam bo’ladi ✅✅
==================================
===================
Genlarning Brikkan xolda irsiylanishi
Asoschisi —---- Tomas Morgan
O'rganilgan —---- Drozofila Melanogaster
Drozofila Melanogaster Xromosomalari soni
diploid 4 ta
Genlarning brikkan xolda irsiylanishini o'rganish
:
1. Drozofilada —— genlar brikishi
A | | a
B | | b xolatda boladi.
Ya'ni A va B va a va b bitta xromosomada
joylashadi.
Meyoz bolinish vaqtida ushbu genlar Brikkan
xolda gametalarga o'tadi.
Ma'lumki Meyoz bo'linish Profaza | bosqichida
Xromosomalarda konyugatsiya va Krosingover
Jarayonlari ro'y beradi va Xromosoma o'xshash
qismlari almashinadi.
O'xshash genlar almashinishi
Erkaklarda —---- ❌
Urg'ochilarda — ✅
Drozofilada :
Kulrang tana —---— A
Qora tana —--------- a
Normal qanot —--- B
Kalta qanot —------ b ko'rinishida bo'ladi.
Krosingover jarayoni Xrmosomalarning kichik
qismida amalga oshadi
XX ushbu gomologiik xromosomalar Profaza
| da chetlari brikkan xolda bo'ladi va aynan shu
brikkan joydagi genlar Bir biri bilan alishadi.
Shunga ko'ra :
A | | A
Erkak D : B | | B
Urg'ochi D : A | | A
B | | B
F 1 avlod Xammasi A | | B
a | | b
Xosil bo'lgan avlodlar qayta chatishtirilganda :
Erkak D Urg'ochi D
A | | B A | | B
a | | b x a | | b
Gametalar :
Erkak —--- A | a |
B | ' b |
Krosingover ❌
Urg'ochi D —------- A | a | A | a |
B | , b | , b | , B |
Krosingover ✅
184
Ya'ni A | a |
b | B | genlar krosingoverga uchragan
✅
Shuni takidlash joizki Drozofila
Xromosomalarning
17 % i krosingoverga uchraydi ✅
83 % i krosingoverga uchramaydi ❌
F 2 da xosil bo'lgan avlod
E —--- A | a |
B | b |
U
A | A | | B A | | a
B | A | | B B | | b
a | A | | a a | | a
b | B | | b b | | b
Krosingoversiz avlod ❌
A | A | | A A | | b
b | B | | b b | | b
a | A | | a a | | a
B | B | | B B | | b
Krosingoverli avlod ✅
Erkak Drozofilalarda krosingover bo'lmasligini
xisobga olsak 4 ta avlodda krosingover ro'y
bermaydi
Qolgan urg'ochi 4 avlodni 2 tasida Krosingover
ro'y beradi.
A | | a
B | | b 41,5 %
⤵�
83 % ✅
a | | a 41,5 %
⤴�
b | | b
A | | a
b | | b 8,5 %
⤵�
17 % ✅
a | | a 8,5 %
⤴�
B | | b.
==================================
===================
Bugun taslim boʻlish hayolingga kelganida
ortingga bir qarab qoʻy. Shuncha yoʻlni qanday
bosib oʻtding? Shu darajaga erishguncha qancha
mehnat qilding ? Nahotki ularni shunchaki
tashlab qoʻymoqchisan. Shuncha yoʻlni taslim
boʻlish uchun bosib oʻtdingmi. Eslab koʻr
qanday goʻzal orzularing bor edi. Esla
harakating boshida nimalarni maqsad
qilganding. Hammani oldida ota-onang oldida
yuzing yorugʻ boʻlishini ular sen bilan faxrlanib
yurishini niyat qilmaganmiding. Nahotki shu
oddiy kelgan sinov seni bu yoʻldan qaytara olsa
Nahotki oʻzingni shunchalik ojiz inson deb
bilsang ? Ishonaver seni oldinda hali buyuk
ishlar kutmoqda. Sen hali minglab odamlarga
yordam berishing, millonlab insonlarga tanilib
dunyoga mashhur kuchli shaxs boʻlishing
mumkin. Hali shunday kunlar keladi. Barcha
seni ismingni oʻz farzandlariga qoʻyishadi.
Hammani havasi keladi keladigan hamma
hurmat qiladigan kuchli insonga aylanishing
mumkin. Agar taslim boʻlsangchi oʻylab
koʻrdingmi ? Nahotki bu dunyoda hech narsaga
erishmay, oʻzingdan hech qanday nom
qoldirmay yashab oʻtib ketmoqchisan ? Men
ishonaman. Sen albatta olgʻa borasan.
Maqsading sari yana harakatni hoziroq
boshlaysan. Omad yor boʻlsin doʻstim hali
choʻqqilarda koʻrishamiz xudo hohlasa
Azizlar bu soʻzlar sizlarga yana bir bor orzu
niyatlaringizni eslashingizda va ular sari olgʻa
borishingizga ozgina turtki boʻlgan boʻlsa biz
bundan xursandmiz ⚡�
==================================
===================
Хар доим ҳаракатда бўлинг. Зеро
ҳаракатларингиз натижаси бир кун амалга
ошади. Ҳаракат қилмасдан туриб ҳеч нарсага
эришиб бўлмайди.
Агар темир ишлатилмаса, занглайди. Агар
сув ҳаракатланиб турмаса, айнийди. Агар
185
киши фикрламаса, ақлда хам худди шундай
ҳолат юз беради.
© Леонардо Да Винчи
==================================
===================
Nukleotidlar tarkibi:
1.fosfor kislota,
2.monosaxarid,
3.azot asosi
---------------------------------------------------
DNK nukleotidlari:
adenin – A; timin – T;
guanin – G; sitozin – S.
RNK nukleotidlari:
adenin – A; uratsil – U;
guanin – G; sitozin – S.
____________________________
DNK zanjirida Adenin (A) nukleotidi Timin (T)
ga, Guanin (G) esa Sitozin (S) ga
komplementardir. A va T orasida 2 ta vodorod
bog’i,
G va S orasida 3 ta vodorod bog’i bo’ladi.
1-zanjirning nukleotidlar qatori A-G-S-T bo’lsa,
shu zanjirga parallel turgan 2-
zanjirning nuleotidlar qatori T-S-G-A tarzida
bo’ladi.
Purin asosi: Adenin va Guanin; Pirimidin
asosi: Timin va Sitozin
==================================
===================
Azot asoslarning komplementarlik
qonuniyatlari E. Chargaff qoidasida aks etgan
• Purin asoslarining soni pirimidin asoslari
soniga teng .
• Adeninlar soni timinlar soniga , guaninlar soni
sitozinlar soniga teng A=T , G=C.
• Adenin va guaninlar sonining yig’indisi
sitozinlar va timinlar sonining yig’indisiga teng.
A+G=T+C
==================================
===================
Oqsil biosintezi ikkita bosqichda boradi:
Transkripsiya,
Translatsiya
1) Transkripsiya(yadroda)- i-RNK DNK
molekulasidagi oqsil to’g‘risidagi axborotni
o‘ziga ko‘chirib oladi.
Bir molekula — i-RNK DNK molekulasining
bitta genga to‘g‘ri keladigan bo‘lagidan
axborotni ko‘chirib oladi va bu axborot asosida
bir molekula oqsildagi aminokislota- larning
ketma ket joylashishini belgilaydi. i-RNK
yadrodan sitoplazmaga chiqib ribo-soma bilan
birlashgach, sintez qilinishi kerak bo‘lgan
oqsilga nisbatan nusxa beruvchi (matritsa) bo‘lib
xizmat qiladi. RNK ning DNK asosida sintez
qilinish jarayoniga transkripsiya (nusxa
ko‘chirish) deyiladi. DNK asosida RNK ni
sintez qiladigan RNK polimeraza fermenti
ishtirok etadi. RNK polimeraza uch xil, ya’ni
i-RNK, t-RNK, r-RNK larni ham sintez qila
olishi mumkin.
2)Translatsiya(ribosomada)—t-RNK oqsil
sintezi uchun kerakli aminokislotalarni oqsil
sintez qilinayotgan joyga olib keladi. t-RNK
ning i-RNK kodoniga to‘g‘ri keladigan joyi
antikodon deyiladi.
==================================
===================
3⃣ Maʼlum bir oqsil boʻlagida 41 ta peptid bogʻ
mavjud. Shu oqsil haqida axborot saqlovchi
DNK dagi 3-, 6-, 7- juft nukleotidlar
duplikatsiyaga uchradi. Shundan soʻng hosil
boʻlgan oqsildagi aminokislotalar sonini toping.
A) 40
B) 41
C) 42
D) 43
YECHIM
186
Oqsilda peptid bogʻlar aminokislotalardan har
doim 1 taga kam boʻladi.
41+1=42 ta aminokislota.1 ta aminokislotani 3
ta nukleotid kodlasa 42•3=126 ta nukleotid
DNK da esa 126•2=252.
252+6 (3 jufti duplikatsiya boʻlgan)=258
DNK 258:2=129 nukletid 1 ta zanjirida chunki
DNK bitta zanjiridan oqsil sinteziga ega gen
sintezlanadi. Aminokislotalar soni esa 129:3=43
Javob: D) 43
==================================
===================
4⃣ Nomaʼlum sondagi nuleotidlarga ega boʼlgan
DNK fragmentidan i-RNK sintezlandi va undan
aminokislotalar hosil boʼldi. Peptid zanjirini
hosil qiluvchi ribosoma 49 marta xatoga yoʼl
qoʼydi natijada hosil boʼlgan uzuq yuluq peptid
zanjiridagi peptid bogʼlar soni va dastlabki DNK
fragmentidagi nukleotidlar soni 1:9 nisbat
vujudga keldi, i-RNK dan nechta aminokislota
sintezlangan.
A) 100
B) 150
C) 450
D) 900
YECHIM
Peptid bogʻ aminokislotalar sonidan har doim 1
taga kam boʻladi. Bu masalada yana 49 ta peptid
bogʻ hosil boʻlmagan. Hammasi boʻlib 50 ta
peptid bogʻ kam.
Xoxlaganni x deb olib tenglama qilsa boʻladi.
Aminokislotani x deb olaman.
Shunda 1 ta aminokislotaga 3x ta i-RNK 6x ta
DNK kerak.
Peptid bogʻ ---------- DNK
1 -------------- 9
x-50 -------------- 6x
x= 150.
Javob: B) 150
5⃣ DNK qo'sh zanjiri tarkibidagi A va T
nukleotidlari S nukleotidlari dan 480 taga ko'p.
DNK dagi H bog'lar va shu DNK dan
sintezlangan oqsil tarkibidagi peptid bog'lar soni
yig'indisi 703 ga teng bo'lsa, DNK fragmentini
uzunligini aniqlang
A) 87.04 nm
B) 92.92 nm
C) 76.16 nm
D) 97.92 nm
YECHIM
1) 2x-y=480
x+y
2x+3y+------------- -1=703
3
x=256
y=32
2) 256+32=288
3) 288 x 0,34=97,92
Javob: D) 97,92
6⃣ Ma'lum bir o'simlikda hosil bo'lgan
spermiylar soni shu o'simlikning bitta barg
og'izchasidagi jami xromasomalar soninig 3/4
qismidan, 72 taga ko'p, Agar shu o'simlikda
urug'lanishdan so'ng, 9 ta urug' hosil bo'lib,
urug'lanishda qatnashgan spermiylar dastlabki
spermiylarning, 1/6 qismini tashkil etsa, shu
o'simlikdagi xromasomalar soni, makkajo'xorini
xromasomalari sonidan qanchaga farq qiladi?
(2n to'plami bo'yicha)
A) 28
B) 4
C) 10
D) 0
YECHIM
1) 9 • 2= 18 spermiy
187
2) 1:6=0,1667
3) 18:0,1667=108 ta jami spermiylar
4) 108-72=36
5) 36:3=12
6) 12 • 4 = 48 suvqalampir
7) 48-20=28
Javob: A) 28
Ratsional ovqatlanish
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°
1 g oqsil parchalanganda - 4,1 kkal yoki 17,6
kJ energiya ajraladi
1 g uglevod parchalanaganda - 4,1 kkal yoki
17,6 kJ energiya ajraladi
1 g yog' parchalanganda - 9,3 kkal yoki 38,9 kJ
energiya ajraladi.
Tana massasi 70 kg bo'lgan odam uchun asosiy
moddalar almashinuviga sarflanadigan energiya
1680 kkal ga teng.
Ovqatdan ajralgan umumiy energiyaning 1/3
qismi tana haroratini doimiyligini saqlash uchun
sarflanadi
2/3 qismi esa, ichki organlar faoliyati uchun
sarflanadi.
Ertlabki nonushta -25-30 % ni tashkil qiladi
Tushki ovqatlqnish- 35-40% ni tashkil qiladi
Kechki ovqatlanish- 15-20 % ni tashkil qiladi
Qo'shimcha ovqatlanish-10-15 % ni tashkil
qiladi.
7⃣ 60 kg odam tushki ovqatidan ajralgan
energiya, bir kecha kunduzdagi asosiy moddalar
almashinuvini ta'minlashga sarflangan
energiyani 75 % ni tashkil qilsa, oqsil va
yog'dan ajralgan energiyani miqdorini (kJ)
aniqlang.(oqsil yog'dan 15 g ko'p, uglevoddan
20 gr kam)
A) 3089 kj
B) 3441 kj
C) 2640 kj
D) 4585 kj
YECHIM
1- usul:
1) 70 ----------- 1680 kkal
60 ---------- x = 1440 kkal
2) 1440 • 0,75%=1080 kkal
3) 4,1x+4,1y+9,3z=1080
x-z=15
x-y=-20
x=65 g oqsil
y=85 ga uglevod
z=50 g yog'
4) 65 • 17,6=1144
5) 50 • 38,9=1945
6) 1144 + 1945 = 3089 kj
2- usul:
1 nomaʼlumli: Oqsil X.
4,1(x)+9,3(x-15)+4,1(x+20)=1080
x=65
Javob; A) 3089 kj
8⃣ Tana haroratini saqlash uchun, 1269 kj
energiya sarflangan bo'lsa, biopolimerlardan
188
ajralgan energiya miqdorini aniqlang (oqsil
uglevodning 25% ni tashkil qilsa, yogʼ esa, oqsil
miqdoriga teng)
A) 2640 kj
B) 2240 kj
C) 3390 kj
D) 2340 kj
YECHIM
1) 1269 x 3=3807 kj umumiy energiya
2) 17,6 • 4=70,4 uglevod
3) 17,6x+70,4x+38,9x=3807
x=30 gr oqsil
4) 30 x 4=120 g uglevod
5) 30 g yog'
6) biopolmerlarga oqsil va uglevod kiradi yog'
biopolimer emas
7) 30 • 17,6 =528 kJ oqsil
8) 120 • 17,6 =2112 kj uglevod
9) 528+2112=2640 kj
Javob: A) 2640 kj
9⃣ Abituriyentlardan birining bir sutka
davomida, qabul qilgan ovqat ratsionida, yog' va
oqsil miqdori teng ulardan ajralgan energiya
farqi 2130 kj ga teng. Agar ushbu abituriyent
tana haroratini saqlash uchun 1130 kkal energiya
sarflansa, uning ovqat ratsionidagi uglevodni
miqdorini g toping.
A) 400 g
B) 600 g
C) 500 g
D) 450 g
YECHIM
1) 1130 • 3=3390
2) 38,9x - 17,6y = 2130 kj
x=y
x = 100 g yog'
y = 100 g oqsil
4) 100 • 4,1=410 kkal oqsil
5) 100 • 9,3=930 kkal yog'
6) 930+410=1340 kkal oqsil va yog'
7) 3390 -1340=2050 kkal uglevod
8) 2050:4,1=500 g uglevod
Javob:C) 500
1⃣0⃣ Toxirning ovqatlanishidan hosil boʼlgan
energiyaning 1130 kkal miqdori tana
haroratining doimiyligini saqlash uchun
sarflandi. Toxir istemol qilgan oziq tarkibida
oqsil miqdori uglevod miqdoridan 5 barobar
kamligi malum boʼlsa, biopolimerlardan
ajralgan energiya miqdorini(kkal) aniqlang.
Ovqat tarkibida yogʼning miqdori 100gr
A) 1340
B) 2980
C) 2460
D) 2050
YECHIM
✓ 1/3 — tana haroratini taminlashga
✓ 2/3 — toʻqima va organlar ishiga
1) 1 --------- 1130
3 -------- x = 3390
Bu savolda biopolimerlardan ajralgan energiyani
soʻralgan biopolimerlarga OQSIL va
UGLEVOD kiradi.
LIPID esa makromolekula
Lipid 100 gr
Lipid energiyasi 100•9,3=930
3390-930=2460 kkal (oqsil+uglevod)
189
Javob: C) 2460
1⃣1⃣ Ovqatdan ajralgan energiyaning 1307,9 kJ
qismi tana haroratining doimiyligini ta’minlash
uchun sarf boʻladi. Ovqat tarkibidagi mineral tuz
va suvdan tashqari 133 gr oqsil va lipid, 50 gr
uglevod mavjud bo‘lsa, oqsil va lipiddan
ajralgan energiya miqdorini (kkal) aniqlang
A) 1760
B) 716,9
C) 2640
D) 3043,7
YECHIM
1⃣ — Usul dioganal.
1) 1307,9•3=3923,7
2) 50•17,6=880
3) 3923,7-880=3043,7
4) 1 -------- 17,6
133 ---- x = 2340,8
5) 1 -------- 38,9
133 ---- x = 5173,7
6) 2340,8 2130
\ /
3043,7
/ \
5173,7 702,9
7) 2130+702,9=2832,9
8) 2832,9 ------ 133
2130 -------- x = 100 g oqsil
9) 2832,9 -------- 133
702,9 -------- x = 33 g yogʻ
10) 100•4,1+33•9,3=716,9
2⃣ — Usul tenglama.
1) 1307,9•3=3923,7
2) 50•17,6=880
3) 3923,7-880=3043,7
4) x + y = 133
17,6x + 38,9y = 3043,7
x = 100 y = 33
Javob: B) 716,9
1⃣2⃣ Ma'lum bir odam bir kun davomida, iste'mol
qilgan organik moddasi (oqsil, uglevod, yog')
650 gr bo'lsa, va oqsil va yog' miqdori o'zaro
teng, uglevod miqdori oqsil miqdoridan 4,5
martta ko'p bo'lsa, ovqat tarkibidagi uglevoddan
ajralgan energiyani hisoblang.(umumiy energiya
miqdori 3185 kkal ga teng)
A) 1680 kkal
B) 2050 kkal
C) 1845 kkal
D) 1116 kkal
YECHIM
1) 4,1•4,5=18,45
2) 4,1x + 9,3x + 18,45x=3185
X=100 g oqsil
Y=100 g yog'
3) 100 x 4,5=450
4) 450 x 4,1=1845
Javob: C) 1845 kkal
1⃣3⃣ Sayyoraning bir kecha kunduzdagi tushki va
qo'shimcha ovqatlanishdan hosil bo'lgan jami
energiyasi 831,6 kkal ga teng. Nonushtadan
ajralgan energiya esa umumiy energiyani 30 %
ni tashkil qiladi. Ovqatdan ajralgan umumiy
energiyaning 15 % izini qo'shimcha
ovqatlanishdan ajralgan energiya tashkil qilsa,
190
Sayyorani kechki ovqatidan ajralgan energiyani
kkal da aniqlang. (Ratsional ovqatlanishni
yuqori foiziga amal qilingan)
A) 231 kkal
B) 302,4 kkal
C) 422 kkal
D) 356 kkal
YECHIM
1) tushki ovqatlanish-40%
qo'shimcha ovqatlanish-15%
2) 40+15=55%
3) 831,6:0,55=1512 umumiy energiya
4) 1512 x 0,2%=302,4 kkal
Javob:B) 302,4 kkal
1⃣4⃣ Akramjonning bir kecha kunduzdagi
ertalabki va tushki ovqatlanishdan hosil bo'lgan
energiya 938 kkal ga teng. Bir kecha kunduzdagi
qo'shimcha ovqatlanishdan ajralgan energiya
tushki ovqatlqnishdan ajralgan energiyani 37,5
%ni tashkil qildi. Bir kecha kunduzdagi tana
haroratini sarflash uchun sarflangan energiya
ertalabki nonushtadan ajralgan energiyadan 1,11
martta ko'p bo'lsa, Akramjonni tanasida o'rtacha
qancha litr qon mavjud?
A) 4,5 litr
B) 3,92 litr
C) 2,8 litr
D) 3,2 litr
YECHIM
1) 40%+30%=70%
2) 70:100=0,70 %
3) 938 : 0,7=1340 umumiy energiya
4) 1680---------70
1340--------x=56 kg
5) 56 x 0,07%=3,92 l
Javob:B) 3,92 l
1⃣5⃣ Azimboyning bir kecha kunduzdagi
ovqatidan ajralgan energiyani 747,33 kkal qismi
tana haroratini saqlash uchun sarflandi.
Azimboy iste'mol qilgan ovaqti tarkibida oqsil
miqdori uglevod miqdoridan 3 barobar kam va
yog' 100 g ni tashkil qilsa, bir kecha kunduzda
ovqat tarkibidagi oqsildan ajralgan ergiya
uglevoddan ajralgan energiyadan qanchaga farq
qiladi?
A) 656 kkal
B) 854 kkal
C) 780 kkal
D) 540 kkal
YECHIM
1) 747,33 x 3 =2242 umumiy ovqatdan ajralgan
energiya
2) 100 x 9,3 =930 kkal yog'
3) 2242-930 =1312 kkal oqsil va uglevod
4) 4,1 x 3 = 12,3 kkal uglevod
5) 12,3x + 4,1x =1312
6) 12,3 +4,1=16,4
7) 1312:16,4=80 g oqsil
8) 80 x 3 =240 g uglevod
9) 80 x 4,1 =328 kkal oqsil
10) 240 x 4,1 =984 kkal uglevod
11) 984 - 328 =656 kkal farq
Javob:A) 656
191
1⃣6⃣ Komilning ovqat ratsionida oqsil, yog' va
uglevodning umumiy miqdori 360 g ga teng
bo'lib, oqsilidan ajralgan energiya 307,5 kkal ga
teng, ovqati tarkibidagi yog' miqdoridan hosil
bo'lgan energiya uglevodni parchalanishidan
hosil bo'lgan energiyadan 640,5 kkal ga ko'p
bo'lsa, bir kecha kunduzdagi hosil bo'lgan jami
energiyani qanchasi tushki ovqatlanishdan hosil
bo'lgan? (Ratsional ovqatlanishni quyi foiziga
amal qilingan)
A) 566,6 kkal
B) 871,2 kkal
C) 762,3 kkal
D) 963,2 kkal
YECHIM
1) oqsil,yog',uglevod→360 g
2) 307,5:4,1=75 g oqsil
3) 360-75=285 g uglevod va yog'
4) x+y=285
9,3x-4,1y=640,5
9,3x+9,3y=2650,5
2650,5-640,5=2010
4,1+9,3=13,4
2010:13,4=150 g uglevod
285-150=135 g yog'
5) 150 x 4,1=615
6) 135 x 9,3=1255,5
7) 75 x 4,1 =307,5
8) 615+307,5+1255,5=2178 kkal
9) 2178 x 0,35%=762,3 kkal
Javob:C) 762,3 kkal
1⃣7⃣ Ovqat tarkibidagi oqsil, yog' va uglevodni
massa nisbati 1:1.2:1.5 ga teng bo'lib, ovqatdan
ajralgan umumiy energiya 7254.4 kJ ga teng
bo'lsa, oqsildan ajralgan energiya qancha massa
glyukozani chala parchalanishidan hosil bo'lgan
energiyaga teng ?
A) 1267.2 gramm
B) 956.72 gramm
C) 1562.7 gramm
D) 856.54 gramm
YECHIM
1) oqsil---yog'-----uglevod
1 : 1,2 : 1,5
2) 38,9 x 1,2=46,68 kJ
17,6 x 1,5=26,4 kJ
3) 17,6x+46,68x+26,4 x=7254,4
X=80g oqsil
80 x 1,2=96 g yog'
80 x 1,5=120g uglevod
4) 80 x 17,6=1408 kJ oqsil
5) 200kJ---------180g
1408kJ--------x=1267,2 gramm
Javob:A) 1267,2
1⃣8⃣ Ertalabki nonushtadan ajralgan energiya
670 kJ teng bo'lib, bir kecha kunduzdagi jami
energiyaning 22 foizi qancha glyukozani to'liq
parchalanishidan hosil bo'lishini (a) va jami
hosil bo'lgan energiyani necha foizi tushki
ovqatdan ajralgan (b) ekanligini aniqlang
(ratsional ovqatlanishni quyi foiziga amal
qilingan)
A) a- 38; b- 35%
B) a- 47; b- 40%
C) a- 47; b- 35%
D) a- 38; b- 40%
YECHIM
192
1) 670;0,25%=2680 kJ jami energiya
2) 2680 x 0,22=589,6 kj
3) 2800kj---------180gr glyukoza
589,6 kj-------x=38 %
4) tushki ovqatidan ajralgan energiya 35%
Javob: A) 38 : 35 %
1⃣9⃣ Botir bir sutka davomida qabul qilgan ovqati
ratsionida yog‘ va oqsilning miqdori teng,
uglevod miqdori oqsil miqdoridan 4,5 marta
ko‘p. To‘qima va organlar hayotiy
jarayonlarining normal o‘tishi
va ish bajarishi uchun 2548 kkalni tashkil etgan
bo‘lsa, uning ovqat ratsionidagi uglevodning (a)
miqdorini (gramm) va yog‘ning
parchalanishidan hosil bo‘ladigan energiya (b)
miqdorini (kkal) aniqlang.
A) a – 540; b – 1116
B) a – 360; b – 744
C) a – 500; b – 1216
D) a – 640; b – 2116
YECHIM
Oqsilni gramini x bilan belgilaymiz.
Shunda yogʻ ham x.
Uglevod 4,5x.
Toʻqima va organlar hayotiy jarayonlari uchun
energiyaning 2/3 qismi ketadi.
1) 2548•1,5=3822
2) 4,1x + 9,3x + (4,5x)4,1 = 3822
x = 120
3) 120•4,5=540
4) 120•9,3=1116
Javob: A) 540 ; 1116
[12.09.20
18:11==============================
============
⭐�ILDIZ⭐�
Shakli va òlchami bilan bir biridan farq qiladi
Ayrim daraxtlarda 50-60 m ga yetadi.
Yonģoqda yon ildizlari atrofga 20-30 m gacha
tarqaladi
Ildizlar asosiy ,yon va qòshimcha ildizlarga
bolinadi
Asosiy ,yon va qòshimcha ildizlarlar yiģindisi
ildiz sistemasi deyiladi
Ildiz tizimining òlchami va tuzilishi òsimliklar
turiga , ildizni shoxlanishiga ,qòshimcha
ildizlarga hamda tuproq unumdorligiga bògliq
Òq ildiz uzun va yoģonroq bòladi. Ikki
uruģpallalilarni barchasi òq ildizli
Ildizninig shakl ozgarishi metamotfozdir. Shakli
òzgargan ildizli òsimliklarga qizil lavlagi sabzi
rediska turp sholģom va boshqalar kiradi
Popuk ildiz tizimi bir biriga oxshash mayda bir
to"da ildizlardan iborat. Bir urugpallalilarning
ildizi popuk ildizli tizimdir.
poyani yerga yaqin yo yerga tegib turgan
qismidan osib chiqadigan idiz qoshimcha ildiz
tizimidir.
✅makkajòxori
✅kartoshka
✅ajriq
✅qulupnay
[12.09.20
18:13==============================
============
⚡�Ildizni tuzilishi
193
Bir tup o'simlik
ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa,
uzunligi 20 km
gacha yetishi mumkin.
Har bir ildiz tukchasi bitta uzun
hujayradan tashkil topgan. Bu hujayra esa yupqa
qobiq,
sitoplazma va yirik mag'izdan tashkil topgan.
Ildiz tukchalarining faoliyati 10-20 kun
davom etadi. Keyin ildizning uchidagi
bo'linuvchi qismidan
yangi ildiz tukchalari о'sib chiqadi.
Ildizning po'sti o'ziga xos
hujayralardan tashkil topgan.
Po'st hujayralari tirik, yumaloq va yupqa qobiqli
bo'ladi.
Ildizning uchini ildiz qinchasi o'rab turadi.
Makkajo'xorining ildizi poyadan atrofga 2 m,
bosh
piyozniki 60-70 sm gachayoyiladi.
Makkajo'xorining 1 mm2 so'rish qismida 700 ta
ildiz tukchalari bo'ladi.
G'o'za nihollarining ildizi bir kecha-kunduzda
2-3 sm
o'sadi.
Ildiz qinchasi-ildiz qinchasi uning
ana shu o'suvchi qismidagi yosh, nozik
hujayralarni tashqi ta'sirdan saqlaydi. Ildiz
qinchasi bir necha qavat hujayradan
tashkil topgan.
Ildizlar bo'linish qismidagi hujayralarning
bo'linib ko'payishi
hisobiga bo'yiga o'sadi.
Suvning sorilishi: ildiz tukchalariga-->po'stloq
hujayralari -->ildizning o'tkazuvchi qismi--
>o'simlikning yer usti qismi
Qish kirishi bilan
ko'p yillik o'simliklarning ildiz tukchalari o'z
faoliyatini
to'xtatadi.
Azotli
o'g'itlar o'simliklarning o'sishini tezlashtirsa,
fosforli va
kaliyli o'g'itlar mo'l hosil to'planishiga va uning
tez pishib yetilishiga yordam beradi.
Agar tuproqqa mineral o'g'itlar me'yoridan
ortiqcha solinsa, uning ekologik holati
yomonlashadi.
Ildizsiz o'simliklar. Bunga hasharotxo'r
o'simliklardan hisoblangan suv qaroqchisi
yaqqol misol
bo'la oladi. 20-30 sm uzunlikdagi bu o'simlik
butun tanasi bilan suvga botgan holda o'sadi.
Qizig'i
shundaki, o'simlikning to'pguli suvdan yuqoriga
chiqib turadi. Bu o'simlikning O'zbekistonda 2 ta
[12.09.20
18:14==============================
============
– K+, Na+, Ca2+ kationlari organizmlarning
qo‘zg‘aluvchanlik xu susiyatlarini ta’minlaydi;
– Mg2+, Mn2+, Zn2+, Ca2+ kationlari
fermentlar faoliyati uchun zarur;
– fotosintez jarayonida uglevodlarning hosil
bo‘lishi xlorofi ll tarkibiga kiruvchi Mg2+ ga
bog‘liq;
– kuchsiz kislota anionlari hujayra ichki
muhitining doimiyligini – buferlikni
ta’minlaydi.
[12.09.20
18:18==============================
============
194
❓ Jigar hujayralar kislota hisobiga mutatsiyaga
uchrab ma’lum bir DNK fragmentiga
nukleotidlar qo’shilib qoldi. Mutatsiyaga
uchragan DNK sintez qilingan gen dastlabki
genga nisbatan 81,6nm uzaygan va undan 500
aminokislota qoldig’I tutgan yangi oqsil
sintezlangan. Dastlabki DNK tarkibidagi
nukleotidlarning 26,19% ni A tashkil qiladi,
ortgan nukleotidlarni esa 33,335% ni C tashkil
qiladi. Mutatsiyaga uchragan DNK taekibidagi
A aniqlang.
A)740. B)370.
C)555. D)1110.
YECHIM
Demak bitta DNK (A) molekulasiga boshqa bir
DNK (B) kelib qo'shilibdi. Natijada mutatsiyaga
uchragan yangi DNK (C) hosil bo'libdi. Natijada
DNK uzunligi 81,6 nm ga uzaygan. Demak
qo'shilgan DNK (B) ni uzunligi 81,6 nm bo'lgan
ekan. Undagi nukleotid sonini topamiz
81,6 nm : 0,34 nm = 240 ta
Bu bitta zanjirdagi nukleotid soni. Ikki
zanjirdagini topamiz
240 x 2 = 480 ta nukleotid
Mutatsiyaga uchragan DNK (C) molekulasidan
hosil bo'lgan oqsildan 500 ta aminokislata bo'lar
ekan. Shundan foydalanib nukleotid sonini
topamiz
Formula
Aminokislata x 6 = nukleotid
500 x 6 = 3000 ta nukleotid
Endi shu DNK dagi nukleotid sonidan qo'shilgan
DNK (B) dagi nukleotid sonini ayirib tashlasak
dastlabki DNK (A) tarkibidagi nukleotid kelib
chiqadi.
3000 - 480 = 2520 ta nukleotid
Biz quyidagilarni aniqlab oldik
DNK A da 2520 ta nukleotid
DNK B da 480 ta nukleotid
DNK C da 3000 ta nukleotid
Endi ular tarkibidagi nukleotid sonini topamiz.
Dastlabki DNK (A) tarkibidagi nukleotidlar
foizini taqsimlab olamiz.
26,19% A --- T 26,19%
23,81% G --- S 23,81%
Bizga Adenin kerak va uni sonini topamiz.
100%------------2520 ta
26,19% ----- x= 660 ta A
Endi qo'shilgan DNK (B) tarkibidagi nukleotid
foizlarini taqsimlab olamiz
33,335% S--- G 33,335%
16,665% A -- T 16,665%
Bizga A kerak
100%-------------480 ta
16,665%--------x= 80 ta A
Jami Adeninlar
660 + 80 = 740 ta
Javob: A
[12.09.20
18:33==============================
============
[В ответ на 🌱
_Biology🌳==========================
================
♻�♻�♻�♻�♻�MITOZ!
Interfaza. Mitoz
bosqichlari
G1-2n2c.
Profaza-2n4c
S-2n4c.
Metofaza-2n4c
G2-2n4c.
Anafaza-4n4c
Telofaza-2n2c
Izoh: n-xromasomalar soni
195
c-xromatida(DNK) soni
46- masala yechimi 😊
Shunga o'xshash masalalar ko'payib ketti.
Yechimini o'rganib qo'ysak ziyon qilmaydi.
Bu turdagi masalalar yechimini ishlash uchun
yuqoridagi mitoz ma'lumotlarini bilishingiz
shart.
Yuqorida berilgan ma'lumotlar 2 ta gen uchun
berilgan. Shu berilgan ma'lumotlarni teng ikkiga
bo'lsak bitta gen uchun kelib chiqadi.
Masalan profaza haqida savol tushdi. 2n4c bo'lar
ekan. Siz shuni 2 ga bo'lib bitta gen uchun
keltirib chiqarib oling yani 1n2c qilib. Yoki
telefaza haqida savol tushdi. Telefazada 2n2c
bo'ladi siz ikkiga bo'lib 1n1c qilib oling yani
bitta gen uchun qilib oling.
Hullas o'rgandingiz qaysi bosqich uchun so'rasa
ikkiga bo'lib olasiz.
Masalaga qaytamiz. Otasi gemafilya bo'yicha
sog'lom ekan. Yani XHY genotipli. Bilasiz
gemafilya retsessiv kasallik. Onasi esa kasal
ekan yani XhXh genotipli. Bilasiz o'g'illarga Y
xromosoma otadan, X xromosoma esa onadan
keladi.
XHY. x. XhXh
XhY. Erkak😊
Demak erkakni genotipi XhY ekan. Bizdan
profaza bosqichini so'radi. 2n4c ni ikkiga bo'lib
olamiz yani 1n2c qilib. Erkak genotipida
dominat H gen yo'q. Shuning uchun O (nol)
deymiz. Retsessiv h geni esa bor. XhY
genotipida 1 ta h geni bor. Endi shuni c soniga
ko'paytiramiz. Yani
1h gen x 2c= 2 ta h geni
Demak h geni 2 ta, H geni esa nolta ekan.
Javob : D 😊
Agar telefaza uchun so'rasa. Telefazani ikkiga
bo'lib yozib olasiz yani 1n1c qilib. h geni 1 ta
edi. Shuni c sonig ko'paytirasiz.
1h gen x 1c= 1 ta bo'lar ekan.
Agar XhXh genotipi bo'lsa. Profaza uchun
topadigan bo'lsak. Yana ikkiga bo'lib yozib
olamiz yani 1n2c qilib. Endi XhXh genotipida 2
ta h geni bor. Shuni c soniga ko'paytiramiz.
2h gen x 2c = 4 ta h geni bo'lar ekan.
Hullas istagan genotipingiz tarkibidagi gen
sonini shu holatda topaverasiz 😊
[12.09.20
18:59==============================
============
⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�⬇�
1. G’o’zaning malla rangli tolasi, oq tolasi
ustidan qisman dominantlik qilgani uchun F1
bo’g’inda novvotrang tolali forma hosil bo’ldi.
Agar F1 duragayi o’zaro chatishtirilsa fenotip
bo’yicha nisbat
qanday bo’ladi?
A.3:1 B.1:2:1 C.1:1 D.1
YECHIM
AA- malla
Aa- novot
aa- oq
: Aa. x Aa
F2. 1AA. 2Aa. 1aa
Demak javob 1:2:1
2. G’o’zaning malla rangli tolasi, oq tolasi
ustidan qisman dominantlik qilgani uchun F1
bo’g’inda novvotrang tolali forma hosil bo’ldi.
Agar F1 duragayi o’zaro chatishtirilsa F2 da
olingan go’zalarning
necha % i fenotip jihatdan F1 ga o’xshaydi?
A.25 B.50 C.75 D.100
YECHIM
196
AA - malla
Aa- novot
aa- oq
: Aa. x Aa
F2. 1AA. 2Aa. 1aa
25. 50. 25
Demak F1 ga o'xshash yani Aa lar 50% ekan
3. Nomozshomgul qizil va pushti gultojbargli
formalari o’zaro chatishtirilganda avlodning
necha % oq
rangli bo’ladi?
A.25 B.50 C.0 D.100
YECHIM
AA - qizil
Aa - pushti
aa - oq
AA. x. Aa
F1. AA va Aa
Demak oqlar umuman chiqmas ekan yani nol
foiz
4. Pushti rangli nomozshomgullar o’zaro
chatishtirilganda olingan o’simliklarda oq
gulning nisbati qizil gulga nisbatan qanday
bo’ladi?
A.3:1 B.1:2 C.1:1 D.2:1
YECHIM
Aa- pushti
Aa. x. Aa
F1. 1AA. 2Aa. 1aa
Qizil. Oq
Demak nisbati 1:1
5. Talasemiya kasalligi qisman dominant belgi
sifatida naslda naslga o’tadi. Bu kasallik
bo’yicha gomozigota formalar nobud bo’ladi.
Geterozigotalarda kasallik yengil o’tadi. Ota-
onalardan bir
talasemiya bilan kasal ikkinchisi sog’lom bo’lsa,
ulardan sog’lom bolalar tug’ilish ehtimoli necha
foiz bo’ladi?
A.25 B.50 C.0 D.100
YECHIM
AA - nobut bo'ladi
Aa - yengil kasal
aa - sog'lom
Aa. x. aa
F1. Aa va aa
50. 50
Demak 50%
6. Ota-onalarning ikkalasi ham talasemiya
kasalligini yengil formasi bilan og’rigan bo’lsa
ulardan tug’iladigan farzandlarning necha % i
nobud bo’ladi?
A.25 B.50 C.0 D.100
YECHIM
Aa. x. Aa
F1. 1AA. 2Aa. 1aa
25. 50. 25
Demak 25% i nobut bo'ladi
7. Kulrang andalus tovuqlari o’zaro
chatishtirilganda naslda qora, oq va kulrang
avlodlar olindi. Olingan kulrang tovuqlarning
necha foizi dominant gomozigotali bo’ladi?
A.25 B.50 C.0 D.100
197
YECHIM
AA - qora
Aa - kulrang
aa - oq
Aa. x. Aa
F1. 1AA. 2Aa. 1aa
25%. 50. 25
Demak dominat gomozigota yani AA lar 25%
8. Kulrang andalus tovuqlari o’zaro
chatishtirilganda 20 ta tovuq olingan bo’lsa
ularning nechtasi oq rangli bo’ladi?
A.5 B.10 C.15 D.20
YECHIM
Aa. x Aa
F1. 1AA. 2Aa 1aa
Jami 4 ta------- 1 ta oq
Jami 20 ta-----x= 5 ta oq
Demak oqlar 5 ta
9. G’o’zaning och antotsion formalari o’zaro
chatishtirilganda 640 ta o’simlik olindi. Shundan
340 tasi
och antotsion rangli bo’lsa qolgan
o’simliklarning qanchasi yashil rangli bo’ladi?
A.170 B.340 C.510 D.640
YECHIM
AA - antotsion
Aa - och antotsion
aa - yashil
Aa. x. Aa
F1. 1AA. 2Aa. 1aa
Jami 4 ta ------- 1 ta yashil
Jami 640-----x= 170 ta
Demak yashillar 170 ta
10. Odamda sochning jingalak bo’lishi tekis
bo’lishi ustidan chala dominantlik qiladi,
shuning uchun geterozigotalarning sochi
to’lqinsimon bo’ladi. Oiladagi farzandlarning 25
% jingalak, 50 % to’lqinsimon, 25 % tekis sochli
bo’lgan. Ota- ona genotipini toping.
A.Aa x Aa B.AA x aa
C.Aa x AA D.Aa x aa
YECHIM
Demak 25% :50%:25% nisbat faqat
geterazigotalilar chatishtirilganda chiqadi. Bu
o'zgarmas yodlab oling
Javob Aa x Aa
[12.09.20
19:07==============================
============
❓Malum bir hududda tarqalgan hind maynasi
populatsiyasi 10000 ta individdan iborat bõlsa.A
genning uchrashi 40%.B genning uchrashi esa
80% .ushbu populatsiyadagi digeterozigotali
organizmlar sonini aniqlang.
YECHIM
Xardi Vaynberg populyatsiya masalasi o'rganib
qo'yamiz😊
Genlarni uchrash foizlarini aniqlab olamiz
A - 40% demak a -60%
B- 80% demak b- 20%
Endi ularni chastotaga aylantiramiz. Buning
uchun foizlarini 100 ga bo'lamiz
A-0,4
a-0,6
198
B-0,8
b-0,2
Endi AaBb genotipini chastotasini aniqlaymiz.
Buning uchun genlarni chastotasini bir biriga
ko'paytiramiz
A x a x B x b = AaBb
0,4 x 0,6 x 0,8 x 0,2 = 0,0384
Bilasiz agar pennet katakchasini to'ldirib AaBb
lar sonini sanab ko'rsangiz 4 ta chiqadi. Shuning
uchun topgan chastotamizni 4 ga ko'paytirib
olamiz.
4 x 0,0384 = 0,1536
Endi shu chatotani umumiy organizmlar soniga
ko'paytirsak AaBb genotipli organizmlar soni
kelib chiqadi.
0,1538×10000 = javob
Shunga o'xshash masalalar yechimiga
qiynalyabsizmi ? Unda onlayn kurslarida
ko'rishganda ko'rishguncha
[12.09.20
19:10==============================
============
Himolay quyonlariga radiatsiya nurlari tasir
ettirilganda ma’lum bir DNK fragmentida
nukleotidlar tushib qoldi. Mutatsiyaga uchragan
DNK sintez qilingan gen dastlabki genga
nisbatan 40,8 nm ga kamaygan va undan 380
aminokislota qoldig’I tutgan yangi oqsil
sintezlangan. Dastlabki DNk tarkibidagi
nukleotidlarning 23,8% ni G tashkil etib tushib
qolgan nukleotidlarni 34,58% ni tashkil etadi.
Mutatsiyaga uchragan DNK tarkibidagi A
aniqlang.
A)623. B)684.
C)70. D)591
YECHIM ni o'rganib qo'yamiz 😊
Demak quyonga radiatsiya nuri tasir ettirilganda
DNK dagi malum bir nukleotidlar tushib
qolibdi. (Quyonni qayeridan tushib qolgan
bunisini bilmayman 😁)
Biz uchta dnk farqlaymiz
Dastlabki DNK (A)
Uzilgan DNK (B) bo'lakchasi
Mutatsiyaga uchragan DNK (C)
Uzunlik 40,8 nm ga kamayga ekan. Bu uzilgan
DNK (B) bo'lakchasini uzunligi. Undagi
nukleotid sonini topamiz
40,8 : 0,34 = 120 bir zanjir
120 x 2 = 240 ta jami
Mutatsiyaga uchragan DNK (C) dan 380 ta
aminokislata saqlagan oqsil sintezlangan ekan.
DNK dagi nukleotid sonini topamiz
380 x 6 = 2280 ta nukleotid
Jami nukleotid sonini topamiz
240 + 2280 = 2520 ta nukleotid
Demak dastlabki DNK (A) da 2520 ta nukleotid
bo'lgan. Undan ajrakib chiqqan bo'lakchada 240
ta nukleotid bo'lgan. Natijada mutatsiyaga
uchragan DNK da esa 2280 ta nukleotid qolgan.
Endi har bir DNK dagi nukleotid sonini ajratib
olamiz.
Dastlabki DNK (A)
100%------2280 ta
23,8%----x= 600 ta guanini
Guanini 600 ta bo'lsa sitozin ham 600 ta bo'ladi.
Ikkisi jami 1200 ta. Endi adenin va Timin sonini
topamiz
2520 - 1200 = 1320 ta AT
1320 ni ikkiga bo'lib bersak 660 tadan.
Demak quyidagilarni aniqlab oldik
A - 660
T- 660
199
G-600
S-600
Endi uzilgan DNK bo'lakchasini tarkibini
topamiz
100%-------------240 ta
34,58%--------x= 83 ta guanin
Guanin 83 ta bo'lsa sitozin ham 83 ta bo'ladi.
Jami ikkisi 166 ta bo'ladi
Endi Adenin va Timin sonini topamiz
240 - 166 = 74 ta AT
74 ni ikkiga bo'lib bersak 37 tadan. Demak
quyidagilarni aniqlab oldik
A- 37.
T-37
G-83
S-83
Masala shartida mutatsiga uchragan DNK
tarkibidagi Adenin sonini so'ragan ekan.
Dastlabki DNK tarkibida 660 adenin bor edi. Bu
DNK dan ajralib chiqqan DNK bo'lakchasida
esa 37 ta adenin bor edi. Demak mutatsiyaga
uchragan DNK tarkibida 623 ta adenin qolgan
ekan..
660-37 = 623 ta
Javob 623 ta
[12.09.20
19:11==============================
============
DNKdagi umumiy nukleotidlar soni 1300 ta
bolsa undagi T nukleotidlar soni 25% ni tashkil
etsa DNKni uzunligini va G va C orasidagi
vadarod bog'lar sonini anqlang (q.n 0,34nm)
Aniq tushgan👆👆👆👆👆
⚡�⚡�Yechimi⚡�⚡�
1300×0.25=325 T va qolgan nukleotidlar ham
shunga tengdir.
325 +325=650×0.34=221 nm
325×3=975 G va S orasidagi H boģ
[12.09.20
19:12==============================
============
DNK molekulasi bir zanjirining 3/5 qismidan
hosil bo’lgan oqsildagi aminokislotalar soni shu
DNK dagi jami nukleotidlar sonidan 1350 taga
farq qilsa, DNK molekulasidagi fosfodiefir
bog’lar sonini aniqlang.
A) 1500 B) 1499
C) 1498 D) 1348
Yechim
3/5=0.6 0.6/3=0.2 qismidan
aminokislotalar sintezlangan.
2 ta DNK zanjirini 2x deb olamiz
2x-0.2x=1350
1.8x=1350
X= 750 bu bitta zanjirdagi nukleotidlar soni.
2 ta zanjirdagi 750×2=1500
1 ta zanjirda Fosfodiefir boģ 1 ta kam 2 tasida 2
ta kam.
1500-2=1498
⚜�Javob C
200
[12.09.20
19:13==============================
============
Ekologik piramidani bug’doy-chigirtka-
kaltakesak-lochin tashkil etadi. Pradutsentning
biomassasi 100 t bo’lsa, II darajali
kansumentning massasi III darajali kansument
massasidan qanchaga (kg) ko’pligini aniqlang?
A)600 B)700 C)900 D)800
‼�Yechimi‼�
P➖➖1-K➖➖2-K➖➖3-k
100 t➖ 10 t ➖➖ 1 t ➖➖ 0.1 t
2-K niki 1 tonna yo 1000 kg.
3-K niki 0.1tonna yo 100 kg.
1000-100=900
🏛Javob:🏛 C ✅
[13.09.20
10:47==============================
============
📊 Jo'xori barglari yaltiroqmas normal shaklli
barglari yaltiroq yaproqni chetiari kesilgan
o'simlik bilan chatishtinsh natijasida birinchi
avlod bir xilligi asosida barcha o'símliklar
barglari yaltiroqmas normal bolgan. Shunday
fenotipli boshqa juft chatishtirish natijasida
ikkita fanotipik guruh 50% o'simliklar
yaltiroqmas normal bargli va 50%-yaltiroq
yaproqlari chetí kesilgan bolgan Birinchl
chatishtirishdan olingan avlodr ikkinchi
chatishtirishdan olingan yaltiroqmas normal
shakilli o'simlik bilan chatishtirilsa, olingan
avlod fenotip bo'yicha qanday ajralish beradi.
A) 1:1 B) 9:3:3:1
C) 1:2:1 D) 3:1
📁 YECHIM
Masala shartidan genlar birikkanligini bilsa
bòladi.
1. A | | A a| | a
B| | B × b| | b
F¹ A| | a
B| | b .
Boshqasidan 50% ga 50 % chiqishi uchun ular
digeterozigota va gomozigota bòlishi kerak.
A| |a a| | a
B| |b x b| | b
F¹ A| |a a| | a
B| |b b| | b
Endi birinchidan olingan avlod ikkinchidan
olingan yaltiroqmas normal shaklli yani
digeterozigotali bilan chatishtiriladi.
A| |a A| | a
B| |b x B| | b
Bu chatishtirishda 3: 1 fenotipik nisbat chiqadi.
D javob
Yechimi
dan.
[13.09.20
10:48==============================
============
📊G.xirzutum changchi xaltasining 200 ta
mikrosporotsitlari spermiy hosil qilishda ishtirok
etgan,ulardan uruģlanishda 50% ishtirok etgan.
Uruģlanishda ishtirok etmagan spermiylar
xromosomalari yiģindisini aniqlang.
A)41600
B)15600
201
C)31200
D)20800
📁 YECHIM
1 ta mikrosporotsitdan 8 ta spermiy hosil bòladi.
1--------8
200 ---x=1600 t spermiy.
1600 -------100%
800=x------50% .
G.xirzutum 2n=52 , n=26
Spermiy n bòlgani uchun : 26×800=20800 ta
xromosoma.
D javob
Yechimi
dan
[13.09.20
10:50==============================
============
BILIB QOʻYING. BOTANIKAdan
Do'stlarizni ham taklif qiling!
[13.09.20
10:52==============================
============
✨✨✨✨✨✨✨✨✨✨✨✨
Gulli o’simliklarning 90% ikki jinsli –
gеrmofroditdir, 10% gullar bir jinslidir.
Ular ikkiga: bir uyli va ikki uyli o’simliklarga
bo’linadi. Bir uyli o’simliklarning
urug’chi va changchilari bir o’simlikda, ikki uyli
o’simliklarda esa changchi bir,
urug’chi ikkinchi o’simlikda joylashgan. Ikki
uyli o’simliklarning gomogamеtali va
gеtеrogamеtali bo’lishi mumkinigini dastlab
K.Korrеns o’z tajribalarida aniqlagan.
U buni jigar moxini bir uyli, ikki uyli xillarini
chatishtirib isbotlagan va urug’chi
o’simlik gomogamеtali, changchi o’simlik
gеtеrogamеtali ekanligini ma'lum qilgan.
Jigar moxi o’simligi xromosomalari gaploid
to’plamli, sporangiysi esa diploid
to’plamli bo’ladi.
⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�
[13.09.20
10:55==============================
============
Ekologiyaning rivojlanishida ingliz
olimi A.Tensli shakllantirgan ekotizim
konsepsiyasi va rus olimi V.N.Sukachev
ilgari surgan biogeotsenoz nazariyasi muhim
o‘rin tutadi.
Atrof-muhitning jonli organizmlar hayotiga
ta’sirini o‘rganishni nemis olimi Aleksandr
Gumbold boshlab berdi.
[13.09.20
10:59==============================
============
�🌾 Sholi o'simligini spermiylaridagi
xromasomalari soni makkajo'xori
xromasomalarining n to'plamidan 2 taga ortiq.
Agar bir tup sholi o'simligida 158 ta don hosil
bo'lsa, tuxum hujayralarni urug'lantrishda
ishtrok etgan spermiylardagi xromasomalar
sonini toping.
A) 972
B) 1738
C) 648
D) 1896
202
YECHIM
1) Makkajo'xori n=10
Sholi o'simligi 10+2=12 n=12
2) 158 ta don hosil bo'lishida
316 ta spermiy ishtrok etadi.
3) 316 ta spermiydan 158 tasi tuxum hujayrani
158 tasi markaziy hujayrani urug'lantiradi.
4) demak 158 x 12=1896
Javob: D) 1896
[13.09.20
11:03==============================
============
🌻 Kungaboqarning somatik hujayrasidagi
xromasomalar soni olchaning somatik
hujayrasidagi xromasomalar sonidan 2 taga
koʼp. Kungaboqarning savatchasida 442 ta urugʼ
hosil bolgan bolsa, urug` hosil qilishda
qatnashgan mikrosporadagi xromosomalar
sonini toping.
A)7514
B)15028
C)13260
D)6630
YECHIM
🍒 Olchaning somatik hujayrasida 32 ta
xromosoma bor.
Kungaboqar somatik hujayrasida esa, 32+2=34
xromosoma bor.
1ta urug' hosil bo'lishi uchun chang donasidan 1
mikrospora qatnashadi 1ta mikrospora 2 ta
spermiy hosil qiladi. 2 ta spermiy 1 ta urug' hosil
bo'lishida ishtirok etadi.
Mikrosporada xromasoma n holatda.
1 ta urug'------ 1 ta mikrospora
442 ta urug'---- 442 ta mikrospora
442•17=7514
Javob: A) 7514
[13.09.20
11:04==============================
============
�🌾 Diploid navli bugʼdoyning 96ta birlamchi
jinsiy hujayrasidan hosil boʼlgan spermilarning
maʼlum qismi urugʼlanishda
qatnashdi.Urugʼlanishda qatnashmagan
spermilardagi xromasomalar soni, urugʼlanishda
qatnashgan spermiylardagi xromasomalar
sonidan 2688taga koʼp boʼlsa, urugʼlanishda
qatnashgan jami spermilar sonini aniqlang.
A) 96
B) 192
C) 578
D) 288
YECHIM
Diploid navlisida 2n=14 ta xromasoma
spermiysida n=7
Birlamchi jinsiy xromasoma ketma-ket boʻlinib
8 ta hujayrani hosil qiladi.
1) 96 • 8 = 768
2) 768 • 7 = 5376
3) 7x+7y=5376
7y-7x=2688
x=192 urug'lanishda qatnashgan spermiylar
y=576 urug'lanishda qatnashmagan spermiylar
soni
203
Javob: B) 192 ta
[13.09.20
11:17==============================
============
🌸Nomaʼlum oʼsimlikning 60 ta birlamchi
hujayrasi hosil boʼlgan spermiylarning 30%
urugʼlantirishda ishtirok etdi.Urugʼlanishda
ishrok etgan spermiylardagi xromasomalarning
urugʼlanishda ishtirok etmagan spermiylardagi
xromasomalar farqi 1920 tani tashkil qilsa
nomaʼlum oʼsimlikka xos xususiyatni aniqlang.
A)bugʼdoy toʼpguli murakkab boshoq kariotipi
n=7
B)makkajoʼxori ayrim jinsli kariotipi n=10
C)tamaki ikki jinsli kariotipi n=12
D)qalampir kariotipi n=24
YECHIM
1) 60 x 8=480
2) 480 x 0,3=144 ta spermiy qatnashgan
3) 480-144=336
4) 336-144=192
5) 1920:192=10
6) n=10 makkajo'xori
Javob:B
[13.09.20
11:22==============================
============
�🌾 ☘� Bug’doy va g’o’za o’simligining
tetraploid navida bir dona urug’ni hosil qiluvchi
murtak xaltasi hujayralaridagi
xromosomalarning necha foizi mikrofil
tomonida joylashgan.
A) 37,5%
B) 30%
C) 6,25%
D) 12,5%
YECHIM
Murtak xaltasida 8 ta hujayra bo'ladi.O'rtasida 2
ta, ikkita chetida 3 tadan joylashadi. Shulardan 3
tasi mikrofil tomonida boʻladi. Bizdan mikrofil
tomonida necha foiz joylashadi deyilgan.
3:8=0.375 yani 37,5%
Javob: A) 37,5 %
[13.09.20
11:24==============================
============
Agar o‘simlikda hosil bo‘lgan
mikrosporalarning 40 % dan chang hosil bo‘lgan
hamda changing 50 % i urug‘lanishda
qatnashgan bo‘lsa, 160 ta urug‘ hosil bo‘lgan
bo‘lsa, bu jarayonda ishtirok etgan changchidagi
birlamchi jinsiy hujayralar soni?
A) 200 ta
B) 400 ta
C) 300 ta
D) 600 ta
Yechim
1) 160 ---------- 50%
x ----------- 100%
X= 320
204
2) 320 ---------- 40%
x ----------100%
X= 800
3) 800:4=200
4 ta mikrosporalar soni
Javob: A) 200
[13.09.20
11:28==============================
============
🌻 Kungaboqarning somatik hujayrasidagi
xromasomalar soni olchaning somatik
hujayrasidagi xromasomalar sonidan 2 taga
koʼp. Kungaboqarning savatchasida 442 ta urugʼ
hosil boʻlgan boʼlsa, urugʼ hosil qilishda
qatnashgan arxeosporasidagi xromosomalar
sonini toping.
A) 7512
B) 15028
C) 13260
D) 6630
YECHIM
🍒 Olchaning somatik hujayrasida 32 ta
xromosoma bor.
Kungaboqar somatik hujayrasida esa, 32+2=34
xromosoma bor.
1⃣ — 1ta urug' hosil bo'lishi uchun chang
donasidan 1 mikrospora qatnashadi.
2⃣ — 1ta mikrospora 2 ta spermiy hosil qiladi.
3⃣ — 2 ta spermiy 1 ta urug' hosil bo'lishida
ishtirok etadi.
4⃣ — Urugʻ hosil boʻlishida 1ta arxeospora
qatnashadi
5⃣ — Arxeosporada xromasoma 2n holatda.
1 ta urug'------ 1 ta arxeospora
442 ta urug'---- 442 ta arxeospora
442•34=15028
Javob: B) 15028
Do'stlaringiz bilan baham: |