|
IV
B O B
O'RTA ASRLAR DAVRI
O'RTA OSIYO XALQLARI ILK O'RTA ASRLAR DAVRIDA
(V—VIII asrlar).
YERGA EGALIK MUNOSABATLARINING RIVOJLANISHI.
EFTALIYLAR VA TURK XOQONLIGI DAVRI
(V-VII asrlar)
I. E FT A L IY L A R D A V L A T I
0 ‘zbekiston hududida yerga egalik munosabatlari m a’lum
darajada o ‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan. Soliqni m a’lum
hududdagi jamoaga uyushgan erkin dehqonlar to ‘laganlar. Bu erkin
dehqonlar «kashovarzlar» deb atalganlar. Yer egasi b o iib qolgan
harbiy zodagonlar esa «dehqon» deb atalgan. «Dehqon» qishloq
xo‘jayini m a’nosini anglatadi.
Kashovarzlar jam oa b o sh lig i
«dehqon»ga soliq toiaganlar. X asr tarixchisi Tabariy shu m a’noda
bunday dehqonlaming qayerdan kelib chiqqanligini tushuntiradi.
G o‘yo afsonaviy podsho Monuchehr har bir qishloqqa bir dehqonni
boshliq qilib tayinlab, bu qishloq aholisiga shu dehqonga bo‘ysunish
va uning uchun ishlashni buyurgan ekan. Bu hoi quldorlikka
asoslangan eski shaharlami tushkunlikka uchrashiga sabab b o id i
va dehlaming mulklari yonida juda ko‘p may da xo‘jalik markazlari
vujudga kela boshladi. Kushon davlati inqirozga uchrab tarqab
ketgach, ayrim vohalarda mustaqil mulklar paydo b o id i.
IV
asrning o ‘rtalarida kushon, eftaliy va yana bir massaget
qabilalari boshqa bir qabila bilan birlashgan. Arman tarixchilari
bu qabilani «xonlar», vizantiyalik tarixchilar esa «xioniylar» deb
ataganlar. Arman va suriyalik tarixchilar «xonlar»ni kushonlar bilan
bir xil bilishgan, vizantiyaliklar esa ulami «oq xunnlar» deb atashgan.
Bu yerda xionitlar badanining oqligi, o ‘troq turmush sharoiti va
boshqa ko‘chmanchi xunnlarga nisbatan ancha yuqori madaniyat
darajasiga egaligi e ’tiborga olingan.
Birinchi marta xioniylar Ammian Marsellin asarida qalamga
olingan. 356-yilda xioniylar begi Gmmbat o ‘z o ‘g ‘li bilan Eron
sosoniylari podshosi S ho p u r I I (309-379-yillar) tomonida turib
Amida (Suriya) shahrini qamal etgan paytda ittifoqchi sifatida
108
V A TA N T A R IX I
qatnashadi. Sosoniylar podshosi Varaxran V (4 1 8 ^3 8 -y illar)
xioniylarga qarshi qattiq kurashlar olib borgan. Bu davrda
xioniylar Amudaryo havzasini egallab olib, o ‘z hududlarini yanada
kengaytirishga harakat qilayotgan edilar. Marv atrofida olib borilgan
jangda xioniylar ustidan g ‘alaba qozongan Varaxran V o ‘z davlati
chegaralarini Talqon (Marv bilan Balx oralig‘i)gacha kengaytirdi
va bu yerda toshdan chegara minorasi qurdirdi. Undan keyingi
sosoniylar podshosi Yazdigard II (4 3 8 -457-yillar) xioniylaming
to ‘xtovsiz b o iib turadigan hujumlaridan himoyalanib, qarorgohini
shimolga tomon, Shahriston— Yazdigard shahriga ko‘chirdi. Bu
davrda u xioniylaming juda ko‘p qishloq va shaharlarini vayron qildi
hamda Balxan tog‘i yaqinidagi C h o i shahrida (hozirgi Krasnovodsk
shahri yaqinida) o ‘mashib olgan xioniylar podshosini oid ird i. Ammo
ikkinchi yurish paytida (453-454) Yazdigard qo‘shini xioniylar
tomonidan tor-mor keltirildi va uning o ‘zi qatl etildi.
V
asr boshlarida massaget qabilalari ittifoqidan yana bir
qabilaviy gumh ajralib chiqdi. Ular kidariylar deb atalib, Tohariston
hududlarida joylashgan edilar. Bu nom qabila boshlig‘i va podshosi
Kidar nomidan olingan. Kidariylar bir necha marta sosoniylar
Eroniga hujumlar uyushtirganlar. Ammo 456-yildagi b o ig a n jangda
sosoniylar kidariylami tor-mor qiladilar. Kidariylar halok b o ig a n
o ‘z podsholari Kidaming o ‘g ‘li Kungas («Skuxa» deb ataluvchi sak
nomi bilan taqqoslang) boshchiligida Hindikush orqali Qandahor
(Peshovar)ga ketadilar va Shimoliy Hindistondagi Gupta podsholigini
o ‘zlariga b o ‘ysundiradilar.
Kidariylar bu yerda 75 yil mobaynida hukmronlik qilganlar.
V -V I asrlardagi tarixshunos olimlaming asarlarida (masalan,
suriyalik Ieshu Stilit, vizantiyalik Prokopiy Kesariskiy, armanistonlik
Sebeos va boshqalar) xioniylar eftaliylar bilan, ba’zilarida kushonlar
bilan aynan bir b o ig a n deb yuritiladi. Bu hoi bizga bu qabilalar
o ‘rtasidagi farq etnik xarakterda boim asdan sulolaviy jihatdan
farqlanadi, deb xulosa chiqarishga asos b oiad i.
Ilk o ‘rta asrlar davrida tashkil topgan yirik davlatlardan biri
Do'stlaringiz bilan baham: | 
