Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V



Download 11,52 Mb.
Pdf ko'rish
bet40/253
Sana31.12.2021
Hajmi11,52 Mb.
#219543
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   253
Bog'liq
2 5467894839875994463

«Men borliqning Qo ‘riqchisiman,

Nomdir menga tag ‘in Himoyat.

Yana bir nom Bilguvchilikdir,

Voqiflikdir yana bir tarzim.

Mening nomim Haqgo ‘ylik erur,

M ening nomim Aldovsizlikdir.

M ening nomim Asraguvchidir,

M ening nomim erur Qaqshatqich,

Ostin-ustun qilguvchi ham men.

Barchani vayron etguvchi ham men,

Yo ‘qlikdan bor etguvchi ham men,

Yana bir nomim Ezgu fa ro g  'at,

H aqqoniyatyana bir ismim'».

«Avesto»  kitobida  materialistik  dunyo,  borliq  muqqadaslashti- 

riladi.  Yer,  suv,  havoni  bulg‘ash,  ifloslantirish  eng  og‘ir  gunohlar

1 «Фан  ва турмуш».  1993-йил, № 3-4, 23-бет.




I l l  bob.  0 ‘rta Osiyodagi qadim gi davlatlar

99

qatoriga  qo‘shiladi.  Oxuramazda  «...yerga  yaxshi,  sog‘lom  urug‘lar 



sepishdan  ortiq  savob  ish  yo‘q...»  deydi.  Olloh  taoloning  bu  ayt- 

ganlariga  amal  qilish,  10  ming  marta  ibodat  etish  yoki  yuzlab 

jonivomi  xudo  y o ‘liga  qurbonlikka  so‘yishdan  afzalroq  hisoblangan. 

Oxuramazda  yerga  ekin  ekishni  yerdagi  yovuzliklarga  barham 

berishdan  iborat,  deb  hisoblaydi.  Bashoratlardan  birida:  «Olam 

go‘zalligi  dehqondan,  dehqonchilikdan,  kimki  yerga  urug‘  qadabdi, 

u  odamiylikka  iymon  keltiradi,  yagona  shu  yo‘lgina  haqiqat  b o iib , 

qolgani  sarobdir»,  deyiladi.  Bohqa  bir  bashoratda  esa  quyidagi 

jumlalami  o ‘qiymiz:  Bug‘doy  o ‘stirila  boshlasa,  devlarni  ter  bosadi, 

sovrilgan  bug‘doy  tayyor  b o isa ,  devlar  zaiflashib  qoladi.  Un  tayyor 

boig ach ,  devlar  nola-yu  fig‘on  chekishadi...  Devlarni  m ag iu b   etish 

uchun  xonadonda  hamisha  unli  ovqat  b o iish i  lozim.  Bu  ovqatni 

odam  yegandan  so‘ng,  devlar  juda  qizishib  ketishadi  va  qocha 

boshlashadi».

Oxuramazda  qonunlarida  qo‘riq  va  bo‘z  yerlami  o ‘zlashtirish, 

uni  jam oa  o ‘rtasida  adolatli  taqsimlash  eng  savobli  ishlardan 

hisoblangan.  Undan  keyingi  savobli  ish  esa  oziq-ovqat  tayyorlash, 

uy  hayvonlari  va  chorva  mollarini  ko‘paytirishdan  iborat  boigan. 

Zardusht  xudo  nomidan  hukmdorlarga  qarata  bunday  deydi: 

«Yomon  ovqatlangan  xalq  na  yaxshi,  kuchli  ishlovchilarga  va  na 

sogiom ,  baquvvat  bolalarga  ega  bo iad i.  Yomon  ovqatlanishdan 

odob-axloq  ham  aynib  ketadi.  Agar  non  m o i- k o i  b o is a   muqaddas 

so‘zlar  ham  yaxshi  qabul  qilinadi».  Bir  qarashda  oddiygina 

ko‘rinadigan  bu  so‘zlarda  juda  katta  falsafiy  m a’nolar,  tarbiyaviy 

o ‘gitlar  borligiga  amin  boiam iz.  Zardushtiylik  o ‘gitlarida  ona 

zaminga,  dehqonchilikka,  hunarmandchilik  hamda  chorvachilikka, 

Vatan  va  xalqqa  ulug‘  muhabbat  mhi  markaziy  o ‘rinni  egallaydi. 

Buni  biz  zardushtiylikning  N avro‘z,  R o‘za,  Mehr  va  boshqa  barcha 

marosimlarida ochiq-oydin ko‘ramiz.

Yosinning  29-bashorat  5-hikmati  va  50-bashorat  8-hikmatida 

ibodatdan so‘ng ikki kaftni  oldinga ochiq holda yozib k o ‘targan holda 

Ollohdan  o‘z  talablarini  qondirishni  iltijo  qilish  rasm-rusmi  haqida 

gap  boradi.  Undagi  bashoratlarda  yer,  osmon,  ummon  boshlanishi, 

jannat haqida fikrlar bayon qilinadi.

Bashoratlardagi  birinchi  odam  haqidagi  fikrlar  o ‘ziga  xos  bir 

tarzda  bayon  etiladi.  Unda ta’kidlanishicha,  lyima nomi bilan atalgan 

birinchi  odam  Oxuramazda  irodasiga  ko'ra  900  yil  yashaydi  va  u 

shu  davrda  odamlami,  hayvon  va  qushlami  parvarish  qiladi,  qizil




100

V A TA N   T A R IX I

shu’lali  olovni  ko‘paytiradi.  Oxuramazda  Iyimaga  oltin  nayza  bilan 

oltin  qamchi  sovg‘a  qiladi.  Yer  odamlar  yashashi  uchun  torlik  qilib 

qolganda  u  nayzani  yerga  sanchib  yemi  kengaytirishni  iltijo  qilib 

xudodan  so‘raydi  va  unga  erishadi.  Oxuramazda  Iyimaga  yerga 

sovuq  ofat  kelayotganligini  va  uni  oldini  olish  lozimligim  aytadi. 

Iyim  o ‘ziga  bir  uy  qurib,  hayvonot  va  o ‘simlik  zotlarining  eng 

yaxshilaridan  bir  juftdan  olib,  bu  uyda  ulami  saqlab  qoladi  va  shu 

tariqa tirik tabiatni  ofatdan saqlab qolishga  erishadi.

Ammo  Iyimaga  o ‘z  qilgan  ishlaridan  ortiqcha  m ag‘rurlanib 

ketadi  va xudo  tomonidan  taqiqlangan  ne’mat —  qoramol go‘shtidan 

iste’mol  qilib  qo‘yadi.  U  xudoning  qahriga  uchraydi  va  abadiylikdan 

judo  b o iad i.  Odamzod  hayotning  bu  birinchi  bosqichidan  so‘ng 

ikkinchi  bosqich  boshlanadi.  Ikkinchi  davr  Zardusht  faoliyati  va 

uning  diniy  islohoti  bilan bo g iiq .  Bu  davr din  va  imon uchun  kurash 

bilan xarakterlanadi.  Olib borilgan  uch mingyillik kurashlardan so‘ng 

Zardusht  farzandi  boshchiligida  dunyoda  tinchlik,  osoyishtalik  va 

farovonlik  yuzaga  keladi.  Yomonlik  va  yovuzlik  kuchlari  timsoli 

b o ig a n   dev  —   Axriman  yengiladi.  Uchinchi  davrda  qiyomat  qoyim 

b o ia d i.  Barcha  o ig a n lar  tirilib  xudo  oldiga  keladilar  va  o ‘z  qilmish 

kechirmishlari  bo‘yicha  unga  hisobot  beradilar.  Olloh  taolo  hamma 

ishlardan  voqif  va  uni  ko‘rib  turibdi.  Xudoni  aldab  boim aydi. 

Zardushtiylik  dini  bo‘yicha  odamzod  olamdan  o ‘tgach  uch  kunga 

qadar joni  uning  tanasida  saqlanadi.  T o‘rtinchi  kunida  har  bir  odam 

zoti go‘zal qiz qiyofasidagi o ‘z mahrami —  farishta y o i  boshchiligida 

narigi  dunyodagi  qilko‘prik  —   «Chinvot»dan  o ‘tadi.  Yaxshi,  ezgu 

ishlar  qilgan  insonlarga  bu  ko‘prik  kengayib  turadi  va  y o i   beradi. 

Undan  omon  o ‘tgan  har  bir  zot  abadiy  rohat-farog‘atda  —  jannatga 

y o i  oladi  va o iik la r tiriladigan kunda o ‘z tanasiga jon kirishini kutib 

yotadi.  Yomon  va  yovuz  ishlar  bilan  sh  ug‘ullanganlarga  «Chinvot» 

qilday  torayadi  va  ular  jahannam  azoblariga  mahkum  boiadilar, 

do‘zahga tushadilar.

«Avesto»ning  uchinchi  kitobi  «Vasparat»  deb  ataladi,  Bu 

kitobda  olamni,  hamma  narsani  bilishga  oid  pand-u  nasihatlar  o ‘rin 

olgan.  Kitob  asosan  ibodat  namozlari  yig in d isi  b o iib ,  25  qismdan 

iboratdir.  Bu  kitob  «Bundaxash»,  Qadimiy  Eron  tili  paxlaviy  tilidan 

yozilgan.

Eshtlar  va  Yosinlar  uch  qatlamdan  iborat:  birinchisi  xalq  epos- 

larining Zardushtgacha b o ig a n  qo‘shiqlari  (she’rlari),  ikkinchisi Zar­

dusht  xat  (noma)lari  va  uchinchisi  Zardusht  halok  b oigandan  keyin



I l l bob.  O 'rta  Osiyodagi qadim gi davlatlar

101


kitob  holiga  keltirilgan  va  «Kichik  Avesto»  nomi  bilan  yuritiladigan 

qismi  hisoblanadi.  Shuning  uchun  «Avesto»ning  dastlabki  ilk  va 

kichik  (so‘nggi)  qismlarida  uning  asosiy  qismi  Zardushtnomalarini 

bir-biridan  farq  qila  bilish  kerak.  Zardushtnomalar  ko‘pxudolikni, 

o ‘tga  va  tabiatning  stixiyali  kuchlariga  sajda  qilib  sig‘inishni 

qoralaydi  va  yakkaxudolikka  da’vat  qiladi.  Shu  paytga  qadar  ilmiy 

adabiyotlarda bildirilgan fikrlar asosan «Kichik Avesto»ga asoslangan 

g ‘oyalar  bo ig an.  Bunda  ko‘pxudolilik  bilan  yakkaxudolilik  g ‘oyasi 

aralashib,  qorishib  ketganligidan  zardushtiylikni  ko‘pxudolilik  va 

yakkaxudolilik  dini  sifatida  qarab  kelganlar.  Bu  yakkaxudolikka 

asoslangan Zardushtiylikning asosiy y o ‘nalishi ko‘pxudolikdan iborat 

b o ig a n   mazdaniyliq  bilan  aralashtirish  oqibatidir.  Zardushtgacha 

ham  Oxuramazda,  Mitra,  va  boshqa  xudolar  haqida  fikrlar  b o igan. 

Ammo  u  xudolar  xuddi  odamlardek  hayot  kechirganlar.  Zardusht 

talqinidagi  Xudo  Oxuramazda  esa  Oliy  ibtido  b o ig an ,  uning  xotin, 

bola-chaqalari yo‘q. U hamma narsani, butun borliqni yaratuvchi Oliy 

ruh  b o iib ,  barcha  ezguliklar  va  yaxshiliklar  bilan  odamlar  qalbini 

munavvar  qiladi.  Zardusht  asos  solgan  yakkaxudolik  dini  Eronda 

ahamoniylar  hokimiyat  tepasiga  kelib,  ular  0 ‘rta  Osiyoni  bosib 

olgach  zavolga  uchraydi.  To‘g ‘ri,  Eron  shohlari  o ‘z  saltanatlarini 

barqaror  qilishda  zardushtiylik  dinining  ahamiyati  va  o ‘miga  yetarli 

darajada  baho  berganlar.  Ammo  bu  dindagi  o ‘rtahol,  dehdonchilik 

m o‘tadil,  kamtarona  hayotdan  iborat  turmush  tarzini  ilohiylashtirib, 

quldorlik munosabatlarini  qoralash Eron shohlariga yoqmaydi.

«Kichik  Avesto»da  Oxuramazda  olamni  yaratuvchi  va  tartib 

o ‘matuvchilikdan  ko‘ra  ko‘proq  qabilaviy  xudolami  birlashtiruvchi 

bosh  xudoga  aylanib  qoladi;  ahamoniylar  Yunonistonni  bosib  olish 

uchun  olib  borgan  urushlari  hamda  yunonlaming  Eron  va  Turonni 

ishg‘ol  qilishlari  oqibatida  Oxuramazda  Yunonistonda  bosh  xu­

do —   Zevs  sifatida  talqin  etiladi.  Ahamoniylar  zardushtiylikni  o ‘z 

e ’tiqodlariga  bo‘ysundirgan  bo isalar,  makedoniaylik  Aleksandr  bu 

dinni butunlay yo‘q qilib tashlamoqchi b o id i, bu dinga oid kitoblami 

butunlay yoqtirib yubordi.

«Avesto»  haqida  Abu  Rayhon  Bemniyning  « 0 ‘tmish xalqlardan 

qolgan  yodgorliklar»  nomli  asarida  yozib  qoldirgan  m aium otlari 

diqqatni  tortadi.  Bemniy  bunday  yozadi:  «Podshoh  Doro  ibn  Doro 

xazinasida  o ‘n  ikki  ming  qoramol  terisiga  tillo  bilan  bitilgan  bir 

nusxasi bor edi, Aleksandr otashxonalami  vayron qilib, ularda xizmat 

etuvchilami  o id irg an   vaqtda  uni  kuydirib  yubordi.  Shuning  uchun



102

V A TA N   T A R IX I

«Abisto»ning beshdan uchi y o ‘qolib ketdi.  «Abisto» uttiz nask (qism) 

edi.  Majusiylar q o iid a  o‘n ikki nask chamasi qoldi».

0 ‘lkamiz  arab  xalifaligi  qo‘shinlari  tomonidan  fath  etilib,  islom 

dinining  tarqalishi  davrida  ham  zardushtiylik  va  uning  muqaddas 

kitobi «Avesto»  qattiq taqib  ostiga olindi.

Zardushtiyning  0 ‘rta  Osiyoda  vujudga  kelganligi  va  uning 

jahon  madaniyatiga  ko‘rsatgan  ijobiy  ta’sirini  inkor  etib  bo‘lmaydi. 

«Avesto»ning  bizgacha  yetib  kelganligi  uchun,  eng  avvalo,  ingliz  va 

fransuz  olimlaridan  minnatdor  b oiishim iz  kerak,  chunki  1755-yilda 

fransuz  olimi  A.Dyupperon  Hindistonga  ilmiy  safar  qilib,  u  yerdagi 

zardushtiy  (mazdaiy)lar  orasida  uch  yil  yashadi,  ulaming  ibodatlari, 

urf-odatlari  bilan  yaqin  tanishdi  va  «Avesto»ni  fransuz  tiliga  tarjima 

qildi.  «Avesto»  G ‘arbiy  Yevropa,  Eron  va  Hindiston  orqali  bizga 

yetib  kelganligidan  undagi  nomlar,  ismlar  va  terminlar  asliga  to‘g ‘ri 

kelmaydi.

Bemniy  yozgan  rivoyatlarga  qaraganda  Zardusht  Baqtriya 

podshohi  Vishtasp  (Gushtasp) huzuriga kelib,  «Avesto»ni unga tortiq 

qiladi.  0 ‘ng  va  so‘l  tomonlari  kesilgan  k o ‘ylak kiygan,  yuziga  parda 

tortilgan,  qo‘lida  bir  eski  qog‘ozni  ko‘kragiga  mahkam  bosganicha 

Zardusht kunduz kuni Gushtasp qasriga tushadi.  Shunda tom ochilgan 

va  Gushtasp  kunduzgi  uyqudan  uyg‘onib  ketgan.  Zardusht  «Avesto» 

kitobini Gushtasp  oldiga qo‘ydi va xudoga iltijo qildi.  «Avesto» kitob 

agar  shu  daqiqadan  seniki  b o ‘Isa,  sen  shu  kitob  bilan  meni  podshoh 

huzuriga  yuborgan  b o ‘lsang,  meni  misning  zararidan  saqlagin», 

deydi.  So‘ng  uning  iltijosiga  ko‘ra,  qizdirib  eritilgan  mis  keltirildi, 

uni  Zardushtning  ko‘kragiga  va  qomi  ustiga  qo‘ydilar.  Mis  tanasi 

ustidan  oqib  tuklarga  donachalar  b o iib   yopishdi,  lekin  kuydirmadi. 

Shu  mahaldan  e ’tiboran  Gushtasp  Zardusht  e ’tiqodini  qabul  qildi  va 

o ‘ziga tobe  o ik a larg a bu e ’tiqodni  qabul  qilishni  buyurdi.

Tarixdan  m aium ki,  zardushtiylik  miloddan  oldingi  VII  asrdan 

milodiy VII  asrigacha qariyb ming yil  0 ‘rta Osiyo,  Eron,  Ozarbayjon 

va boshqa o ik alard a diniy e ’tiqod sifatida yashadi.

Zardusht  yashagan  va  «Avesto»  kitobi  yozilgan  davrda  0 ‘rta 

Osiyoda  aholining  asosiy  qismi  o ‘troq  hayotga,  dehqonchilik  va 

hunarmandchilikka  o ‘ta  boshlagan,  ko‘chmanchi  chorvachilikka 

e ’tibor  kuchaygan,  qadimgi  shaharlar  va  dehqonchilik  viloyatlari 

(Sug‘diyona,  M argiyona,  Baqtriya,  Parfiya,  Xorazm)ning  shakl- 

lanish jarayoni  kechayotgan palla.  Ajdodlar  hayotida  yuz  berayotgan 

bu  ijtimoiy  iqtisodiy  o ‘zgarishlar  uning  taraqqiyot  y o iig a   g ‘ov



I l l bob. 0 ‘rta  Osiyodagi qadim gi davlatlar

103


boiayotgan  mafkuralarini  yangilashni,  yangi  jam iyat  talablariga 

javob  bera  oladigan  diniy  islohotlami  amalga  oshirishni  talab  etar 

edi.  «Avesto»da  ana  shu  islohiy  talab  o ‘z  ifodasini  topdi.

«Avesto»  asarida patriarxal  urug‘ jamoasi  haqida,  uning  so ‘nggi 

qismi  «Videvdot»da  iqtisodiy  tengsizlik  sinfiy  tabaqalanish  haqidagi 

muammolar  ochiladi.  Jamiyatning  ijtimoiy  tarkibi  va  undagi  sinfiy 

tabaqalanish  jarayoni  to ‘g ‘risida  qimmatli  m a’lumotlar  beriladi. 

Shunday  qilib  «Avesto»  miloddan  aw algi  IX  VII  asrlar  ijtimoiy- 

iqtisodiy,  siyosiy  va  madaniy  hayot  haqida  g ‘oyatda  muhim 

m a’lumotlar beruvchi xalqimizning boy m a’naviy merosidir.

«Avesto»da  keltirilgan  jamiyatning  ijtimoiy  tarkibi  haqidagi 

m a’lumotlarga  suyanib  fikr  yuritadigan  bo‘lsak,  miloddan  aw algi 

I  mingyillikning  birinchi  choragida  0 ‘rta  Osiyo  hududida  ibtidoiy 

jam oa  tuzumi  yemirilib,  yangi,  ilk  sinfiy jam iyat  tarkib  topayotgan 

jarayonning guvohi b o ‘lamiz.

«Avesto»ning tub m a’no-mohiyati belgilab beradigan «Ezgu fikr, 

ezgu  so‘z,  ezgu  amal»,  degan  tamoyilda  hozirgi  zamon  uchun  ham 

behad ibratli b o ig a n  saboqlar borligini ko‘rish mumkin.  «Ezgu niyat, 

so‘z va ish birligini jam iyat hayotining ustuvor g ‘oyasi  sifatida talqin 

etish  bizning  bugungi  m a’naviy  ideallarimiz  bilan  naqadar  uzviy 

bo g iiq ,  n ech og ii  mustahkam  hayotiy  asosga  ega  ekani,  ayniqsa, 

e’tiborlidir»1,  deb yozdi  Islom Karimov.




Download 11,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish