7. «A V E ST O » — M U Q A D D A S K ITO B
M aium ki dastlabki sivilizatsiyalar tarixi qadimgi Sharqda,
so‘ngra Yunonistondagi Krit orolida Minoy sivilizatsiyasi bilan
boshlangan edi. Shuningdek, sivilizatsiyalar dunyoning ko‘plab
mintaqalarida boiganidek, 0 ‘rta Osiyo, jumladan, hozirgi 0 ‘zbe-
kiston hududlarida ham vujudga keldi. Buni «Avesto» nomi bilan
m a’lum bo'lgan muqaddas kitob ham isbotlaydi. Dunyodagi eng
qadinny diniardan biri zardushtivlik (otashparastlik — zoroastrizm)
dinidir. «Avesto» ana shu zardushtivlik dinining muqaddas kitobi
hisoblanadi. Unda 0 ‘rta Osiyo hududlarida yashagan barcha turkiy
xalqlar, fors-tojik, afg‘on va boshqa xalqlaming qadimgi da\rlardagi
ijtimoiy-iqtisodiy hayoti,
diniy qarashlari, olam to ‘g risidagi
tasavvurlari, urf-odatlari, m a’naviy madanivatlari o ‘z aksini topgan.
Zardusht (ba'zi manbalarda Zardo‘st) hayotda yashab o ‘tgan
tarixiy shaxs. Taniqli faylasuf olim ibrohim Karimov «Muloqot»
jum alining
1992-yil
11-12-(23—' 24)
sonlarida
chop
etilgan
«Zardushtiylik haqida haqiqat» maqolasida Zardushtnmg miloddan
aw alg i 5 8 9 -5 12-yillarda, ya’ni bundan 2600-yil muqaddam yashab
o'tganligini yozadi. Olimning ta kidiashicha, Zardusht Spitoma
0 ‘rta Osiyo hududida faoliyat ko'rsatgan ilohiyotchi, faylasuf, shoir
va tabiatshunos olim bo‘lgan. Uning uch o ‘g ‘il va bir qizi boigan.
Zardusht 30 yoshga yetganda o‘zigacha b o ig a n ko‘p xudolilik diniy
aqidalanga hamda tabiat hodisalariga qarshi chiqib, yakkaxudolikka
! Узбекистон миллим знциклопедияси. 2-жилд. «Узбекистон миллим энциклопедияси»
Давлат илмий нашриёти. Тошкенг, 2001. 320-321-бетлар.
I l l bob. 0 ‘rta Osiyodagi qadim gi davlatlar
95
asoslangan birinchi din yaratgan. Zardusht zardushtiylik dinining
payg‘ambari sifatida tan olingan va e ’tirof etilgan.
Shu paytga qadar zardushtiylik haqida olimlar o ‘rtasida turlicha
qarash va g ‘oyalar mavjud. Bu, eng, avvalo zardushtiy dini qaysi
maskanda paydo b o ig a n , ikkinchisi, yakkaxudolik dini boiganm i
yoki ko‘pxudolik kabi masaladir.
B a’zilar zardushtiylik dinini Midiyada kelib chiqqan desa-
lar, ayrimlar uni Eronda paydo b o ig a n deb isbotlaydilar. Zar-
dushtiylikning vatani Erondir deb isbotlovchi olimlardan biri
E.Berzinning fikricha, zardushtiylik dini «Hind-Eron qabilasi dinidan
kelib chiqqan».
Olimlaming katta bir gumhi: V.V.Stmve, K.V.Trever, S.P.Tol-
stov, N.Proxorov va boshqalar zardushtiylik dinining vatani
0 ‘rta Osiyo deb isbotlaydilar. A.O.Makovelskiy ham shu fikrga
qo‘shilishga moyildir. Bu gumh olimlar zardushtiylik dinining
muqaddas kitobi «Avesto»da yakka-yu yagona xudo — Oxuramazda
(«Oxuramazda» — «Yuksak daholi hukmron» demakdir) yaratgan
16 mamlakatning nomi berilgan. Bu mamlakatlardan ikkitasi
afsonaviy b o isa , to ‘qqiztasi 0 ‘rta Osiyoga tegishli b o ig a n viloyat
va shaharlardir. Qolgan beshtasi Hindiston, Ozarbayjon, Armaniston
hududlariga qarashlidir. Masalan: Sug‘diyona (Gava), M arg‘iyona
(Mavra), Baqtriya (Baxdi), Nisoya (Ashgabot atrofi), Hirot, Kobul,
Tus (Xuroson), Aryonamvayjo (Xorazm), Varana (Turkmaniston—
Eron chegaralari oralig‘i) tilga olinadi. «Avesto» kitobida yer
dumaloq shaklda yaratilganligi, uning atrofi okeanlar bilan o ‘ral-
ganligi, nomlari keltirilgan mamlakatlarda xudo Oxuramazda ezgulik
qonunlarini Zardusht orqali vahiy qilganligi haqida yozilgan.
Iymonsiz odamlar yashayotgan mamlakatlar jumlasiga Parfiyo-
na podsholigining markazi Nisoya va Midiyaning eng katta shahri
Raga kiritiladi. Fors tadqiqotchisi Kapadia fikricha, Zardushtning
ilohiy faoliyati Vishtaspa podsholigining poytaxti Balx shahri
bilan bogiiqdir. U podshohlar homiyligida Zardusht Baqtriya
payg‘ambariga aylanganligiga diqqat-e’tibomi qaratadi.
Zardushtiylik b o ‘yicha ilgarigi ko‘pxudolilik dinidan rasm-
odat b o iib qolgan murdalami olovda kuydirib, kulini dafn etishni
qat’iy qoralab, marhum suyaklarini maxsus ostadon (ossuar)larga
solib, ko‘mishdan iborat yangicha odatlar joriy qilingan. Bundan
ostadonlar, tadqiqotchi Y.A.Rapoportning ta ’kidlashicha, asosan
0 ‘rta Osiyo hududlari yer ostidan topilayotir. Eron hududida esa
96
V A TA N T A R IX I
bitta-yarimta uchramoqda, xolos. Bu hoi zardushtiylikning vatani
0 ‘rta Osiyo deb aytish uchun tarixiy asos b o ‘la oladi.
Zardusht yaratgan ilohiy kitobning o ‘zi bizgacha yetib
kelmagan. Faqat u haqda yozilgan tarixiy manbalar bor, xolos.
Zardusht yashagan davrda kishilik jamiyati ilgarilab rivojlana bordi.
0 ‘rta Osiyoda o ‘troq xo‘jalikka o ‘tila boshladi, sug‘oriladigan
dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik borgan sayin taraqqiy
etdi. Yangi-yangi shaharlar, obod qishloqlaming paydo b o iish i
o ‘troq yashash turmush tarzining afzalliklarini k o ‘rsata bordi.
Ana shu o ‘troqlik turmush tarzining odamlarga benihoya kulfatlar
keltirayotgan ko‘chmanchilikka asoslangan turmush tarziga nisbatan
afzalliklarini ommaga yetkazish davming asosiy muammosi bo‘lgan.
Ana shu zaruriy muammoni Zardusht hammadan oldin ko‘ra olgan va
uni hal qilish y o ilarin i topa olgan. Xalqlami, qabilalami birlashtirib,
farovonlikka erishtirishning birdan bir yo‘li yakkaxudolik —
vahdoniyatga o ‘tish, deb bildi va o ‘zining butun ongli faoliyatini shu
muqaddas ishga bag‘ishlab, yakkaxudolik uchun olib borilgan urush
(jihod)da o ‘zi ham halok b o id i.
Zardushtiylikning muqaddas kitoblar to ‘plami «Avesto» make-
doniaylik Aleksandr hokimiyati inqirozga yuz tutgach, miloddan
aw alg i 250-yillarda, arshokiylar davrida yana tiklana boshlagan
va u yangi matnlar bilan toidirilgan. Sosoniylar hukmronligi
davrida (milodning III—VII asrlarida) bu ish poyoniga yetkazilgan.
«Avesto»ning uchta kitobi qadimgi oromiy tilda va bittasi pahlaviy
tilda tiklangan. Ushbu kitob «Videvdat», y a’ni devlarga qarshi qonun
deb ataladi. «Yosin» va «Visparad»ni qo‘shganda u «Videvdat» —-
«Sade» deb ham yuritiladi. «Videvdat»ni poklanish qonun-qoidalari
majmuasi deb aytsak b o ia d i. Ikkinchi kitob «Yosin» b o iib , Zardusht
xat (noma)lari uning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu kitob 72
bashoratdan iborat b o iib , birinchi bashoratida tabiat va halolliklar
hukmdori, hamma narsani biladigan va hamma narsaga qodir
Oxuramazdaning vahiylari haqligiga imon keltirishga doir duolar
bor. 19-bashoratda olam yuzaga kelmasdan oldin mavjud b o ig a n
xudo sha’niga shukronalar bayon qilinadi.
Kitobda poklanish (yuvinish gigiyenasi), yovuzlikni qarg‘ayot-
gan paytda tanani qanday maromda tutishlik shayton-iblislami
haydashga qaratilgan harakatlar, gunohdan forig‘ b o iish , kechirim
so‘rashga doir duolar ham katta o ‘rin olgan. Jumladan, imonni
saqlab qolish, gunohdan forig‘ b o iish lik uchun quyidagi duoni
I l l bob. O 'rta Osiyodagi qadim gi davlatlar
97
o ‘qish tavsiya qilinadi: «Ey, olamning hukmdori Oxuramazda! Men
barcha gunohlarimga iqrorman, ulami takrorlamaslik uchun senga
so‘z beraman, har qanday yomon niyat (fikr)lardan, har qanday
yomon so‘zlardan, har qanday yomon amallardan voz kechaman,
men fikrlagan va gapirgan yoki qilmoqchi b o ig a n va qila boshlagan
va qilgan hamma nojo‘ya ishlarimdan voz kechaman, niyatlarim,
so‘zlarim va amaliy ishlarim orqali bundan buyon ishonchingni
oqlayman, qilgan gunohlarimni keng karaming ila kechirgil, tanam va
jonimni u dunyo-yu bu dunyoda m unaw ar etgil, ey parvardigorim».
Ikkinchi kitobning 7 ta bobida Zardusht orqali xabar berilgan
bashoratlar o ‘z ifodasini topgan. Zardusht xudo Oxuramazdadan o ‘z
axloqiy qonun-qoidalarini m a iu m qilishni so‘raydi. Oxuramazda
butun mavjudlikning ikki oliy ibtidosi — ezgulik va yovuzlik
to‘g ‘risida vahiy qiladi. Bir-biriga qarama-qarshi bu boshlangich
kuchlar doimo birgalikda mavjud b o iib , ular hayot va o iim , osmon
va jahannam m a’nolarini bildiradi. Jahannam Oxuramazda vahiysida
«Hayotning eng yomon onlari», osmon esa ruhning eng yuksak holati
sifatida gavdalanadi. Olamdagi yovuzlik va notakomillik — hodisalar
va ulaming mohiyatidan kelib chiqadi. Ulami bartaraf etish esa
istiqboldagi ish b o iib , imonli kishilaming faolligi tufayligina bunga
erishiladi. Imonli kishilar Oxuramazda yuborgan qonun-qoidalar,
tartibotlar, nasihat va o ‘gitlarga amal qilsalar ezgulik yovuzlik
ustidan albatta g ‘alabaga erishib boraveradi.
Kitobda qayd etilishicha, olam qarama-qarshiliklar asosida
qurilgan — jism oniy narsalarda y o ru g iik bilan zulmat, jonli tabiatda
hayot bilan o iim , m a’naviy olamda ezgulik bilan yovuzlik, ijtimoiy
hayotda adolatli qonunlar bilan qonunsizliklar o ‘rtasida doimiy
qarama-qarshiliklar bor. Diniy sohada ezgulikni qaror toptirish ruhi
bilan yovuzlik ruhi o ‘rtasida keskin kurash boradi. Oxuramazda
ezgulikni vujudga keltiraveradi, yovuzlik ruhi b o ig a n Axriman
unga qarshi kurashib, odamlami yomonlik sari, yovuzliklarga
boshlayveradi. Kitobning 30-bashoratida ta ’kidlanishicha, ezgulik va
yovuzlik o ‘rtasidagi abadiy kurashda oraliq yo‘q, har bir odam bu
jarayonning u yoki bu tomonida ishtirok etishga majbur. Shu boisdan
dindorlikda imon-e’tiqod barkamollik nishonasi sifatida muhim
o ‘rin tutadi. Imon-e’tiqod odamlarga ezgulikni yovuzlikdan farqlash
imkonini beradi. Imonli e’tiqodli odam albatta ezgulik yaxshilik
sari intiladi. Yovuz ruhlar — dev, pari, iblis va boshqalar gunohlar,
adashishlar, yolg‘onlar, kasalliklar timsoli sifatida tasvirlanadi.
4 — Vatan tarixi 1
98
VATAN TARIXI
Oxuramazda odamlami ulardan saqlanish, o ‘zini chetga olishga
da’vat etadi. Yosinning 14-bashoratida xudo: «Men ezgu fikr (niyat)
lami, ezgu so‘zlami va ezgu amallami yoqtiraman. Men mazdayosin
qonunlariga asoslangan tartibotlami ulugiaym an», deydi, Bundan
ko‘rinadiki, zardushtiylik imoni uch tayanchga asoslanadi: fikrlar
sofligi, so‘zning sobitligi, amallaming insoniyligidir. Oxuramazda
odamlami «...o‘z istaklarida xolis b o iib , bir-birlari bilan murosa qilib
yashashni odat qilishlari, g ‘arazgo‘ylik hasadg‘o ‘ylik, kattazanglik
(dim og‘dorlik), shuhratparastlik, qonunsiz ishlardan o ‘zlarini tiyib
yurishi uchun...» intilishga chaqiradi. «...Bergan so‘zning ustidan
chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiqda shartnomalarga qat’iy
amal qilish, qarzni vaqtida to ‘lash, aldamchilik va xiyonatdan xoli
b o iish » imonlilik alomatlaridir, deyiladi. Iymonli odam o ‘g ‘irlik
va talonchilikdan, begonalaming mol-dunyosiga ko‘z olaytirishdan,
o ‘z-o‘ziga xiyonat qilish, y a’ni imonga xilof ishlardan o‘zini saqlay
biladigan komil insondir. «Tanlaringizga nisbatan qalbingiz haqida
k o ‘proq qayg‘uring», y a’ni avval m a’naviy dunyoingiz musaffo
b o is a , moddiy turmushingiz ham mukammal b o iib boraveradi,
deydi Oxuramazda.
«Avesto»da shaxsning axloqiy xislatlari, haqgo‘ylik, adolatlilik
ulugianadi. Bunday ezgu sifatlarga Oxuramazdaning o ‘zi ham ega
b o iib , u shu bilan birga ezgulikka zid b o ig a n yovuzlikka murosasiz
dushmandir. Asarda Oxuramazda tilidan bunday deyiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |