Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V



Download 11,52 Mb.
Pdf ko'rish
bet37/253
Sana31.12.2021
Hajmi11,52 Mb.
#219543
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   253
Bog'liq
2 5467894839875994463

6.  B U Y U K   IPA K   Y O ‘LI

iTarixda  «Buyuk  ipak  y o ‘li»  katta  ahamiyatga  egadir;  Qadim- 

qadim  zamonlar  tarixiga  ko‘z  tashlar  ekanmiz, jam iyat  taraqqiyotini 

bronza  davridan  ham  ilgarigi  davrlardan  boshlab  hududlararo 

b o giov ch i  vosita  sifatida  unga  xos  ixtisoslashgan  y o ‘llar  paydo 

b o ‘lganligini  ko‘ramiz.  Tarixda  miloddan  aw algi  V I-IV   asrlarda 

Eron  ahamoniylari  saltanati  davrida  uning  hududi  bo ‘ylab  «shoh 

y o ‘li»  o ‘tgan.  Undan  ham  ilgariroq  0 ‘rta  va  Yaqin  Sharqda 

Badahshon  lazuritiga  b o ig a n   ehtiyoj  «lazurit  y o ‘li»ning  vujudga 

kelishiga  sabab  b o ig an .  Badahshon  lazuritlari  Mesopotamiya  va 

Misr  podsholari  saroylarini,  ibodatxonalarini  bezagan,  ayollaming 

turli  taqinchoqlarini  ishlashda  keng  qo‘llanilgan.(£j‘rb  bilan  Sharqni 

bir  necha  ming  yillar  davomida  bir-biriga  bo‘g ia b   kelgan  qadimgi 

yo ilard an   biri  «Buyuk  ipak  yo‘li»  dir.  Bu  yo‘lda  fanga  «Ipak  y o ii»  

nomi  bilan  faqat  XIX  asming  70-yillaridan  boshlab  nemis  olimi 

Ferdinand  Fon  Rixtgofen  tomonidan  kiritildi.  Unga  qadar  bu  y o i  

«G ‘arbiy  meridional  y o ‘1»  deb  atalar  edi.  Ana  shu  karvon  savdo 

y o iin i  asl  mazmunini  tashkil  etgan  ipak  qachon  va  qayerda  paydo 

b o id i,  degan  masalada  fanda  har  xil  qarashlar bor.  Bu  to ‘g ‘rida turli 

xil  rivoyat va afsonalar to ’qilgary

(J-’anda ipakning vatani Xitoy deb tan olinganligi  sir emas.  Ammo 

hind  olimi  Mukerji  Hindistonda  ipakning  qachon  paydo  boiganligi 

haqida  aniq  va  ishonarli  m aiu m o t  bera  olmasa-da,  u  ipakning 

Xitoyda paydo b o iib , u yerdan boshqa yerlarga tarqalganligi haqidagi 

fikrga  qo‘shilmaydU  U  Hindistonda  ham  to g ii  tumanlarda  y ow o y i 

ipak  qurti  tut  daraxtlari  ustida  pilla  o ‘rashlarini  ta ’kidlaydi.  Xitoyda 

ipakning  paydo  b o iish i  haqida  juda  ko‘p  rivoyatlar  bor.  Xitoy 

hukmdori  Chin  Chong  ipak  va  ipak  qurti,  tut  daraxti  maydonlarini 

kengaytirish  haqida  katta  g ‘am ho‘rlik  qilgan.^Rivoyatlaming  birida 

miloddan aw algi 2698-yilda, yana bir rivoyatda esa miloddan aw algi 

2600-yilda Xitoy malikasi  Si  Ling  Chi  bog‘da,  tut daraxtlari  soyasida 

choy  ichib  o ‘tirgan  paytida  uning  piyolasiga  yuqoridan  pilla  tushib, 

issiq  choyda  yumshab,  uning  tolalari  yoyilib  ketadi.  Malika  Si  pilla 

iplarini  piyoladan  olib  tashlashga  qancha  urinmasin,  uning  uzundan 

uzun  tolalari  chuvalib  boim aguncha  choyni  ipak  ipdan  tozalay 

olmaydi.  Rivoyatda  aytiliyshicha,  pilla  tolasini  olish  usuli  ana  shu 

voqeadan  so‘ng  m a iu m   b oigan .  Xitoy  xalqi  pilla  kalavasini  topib 

olishni  Osmon  xudosi  —   Si  Ling  Chiga  bogiaydi.  Si  —   bu  Osmon




I l l  bob.  0 ‘rta  Osiyodagi qadim gi davlatlar

89

xudosining  nazari  tushgan  malika,  deb  u  ilohiylashtirilgan  va  unga 



atab  ibodatxonalar  qurilgan!  Hozirgacha  Xitoyda  malika  Siga  atab 

har  yilf ipak  bayrami  o‘tkazilar  ekan  Xitoy  yilnomalari  Fu  Gi  ismli 

hunarmandning  miloddan  aw alg i  3?00-yilda  musiqa  asbobi  yasab, 

uning  torlarim  ipakdan  q'ilganligini  xabar  beradi.  Xullas,  ipakning 

vatani  Xitoy  bo‘lganligiga  shubha  y o ‘q.  «Ipak  y o ii»   Xitoydagi  ana 

shu  ipak  savdosi  bilan  bog‘langan  y o id ir.  Xitoyda  ipakchilikning 

dastlab  keng  tarqalgan  joyi  Xuanxe  daryosining  quyi  havzasida 

joylashgan  Shandun  viloyatidir.  Qadimgi  Xitoydagi  Sian  shahri 

(Shensi  viloyati)  «Ipak  y o ‘li»ning  boshlanish  nuqtasi  hisoblanadi. 

Yunon  muarrixlarining  m aium otlariga  qaraganda  Xitoy  ipagi 

Shimoliy  Qora  dengiz  tumanlarida  va  Yaqin  Sharq  mamlakatlarida 

miloddan aw alg i V  asrdan boshlab m a’lum.  0 ‘rta Osiyo hududlarida 

esa  Sopollitepada  olib  borilgan  izlanishlarga  qaraganda,  ipakchilik 

janubiy viloyatlarda bronza  davridan  (miloddan  aw alg i  II  mingyillik 

o ‘rtalaridan)  mavjud  bo ig an .  Sopollitepadan  topilgan  ipak  matolari 

Xitoydan keltirilgan matolarmi  yoki  shu yeming  o ‘zida yetishtirilgan 

matolarmi,  degan  masala  hozircha  javobsiz  qolmoqda.  Akademik 

A.Asqarov  m aium otlariga  qaraganda  «Buyuk  ipak  y o ii»   yuqorida 

ta ’kidlanganidek  Xitoyning  qadimgi  markazi  Siandan  boshlanib, 

Lanchjou  orqali  Dunxuanga  keladi.  By  yerda  u  ikkiga  ajraladi.  Ipak 

y o ‘lining janubi-garbiy ta rm o g i Taklamakon sahrosi  orqali Xotanga,



90

V A TA N   T A R IX I

undan  Yorkentga  kelib,  Pomir  tog‘ining  daralari  orqali  Vahonga, 

undan  Baqtriyaning  bosh  shahi  Zariaspga  (Balx)  kelgan.  Balxda 

y o ‘l  yana  uch  tarmoqqa  ajraladi,  g ‘arbiy  tarmog‘i  Marvga,  janubiy 

ta rm o g i  Hindistonga,  shimoliy  tarm og‘i  Termiz  orqali  Darband, 

Nautak,  Samarqandga qarab ketadi.

«Ipak  yo ‘li»ning  shimoli-g‘arbiy  tarm og‘i  esa  Dunxuandan 

Bami,  Kuchi,  Turfan  orqali  Tarim  vohasiga  —   Qashg‘arga  boradi. 

U  yerdan  Toshqo‘rg‘on 

orqali  0 ‘zgan,  0 ‘sh,  Quva,  Axsikent, 

Popga,  undan  Asht  dashti  orqali  X o‘jand,  Zomin,  Jizzaxga,  so ‘ngra 

Samarqandda  Nautak  y o ii  bilan  birlashadi.  Y o‘l  Samarqanddan 

g ‘arbga  —   Dobusiyaga,  Malik  cho‘l  orqali  Buxoro  va  Romitanga, 

undan  Varaxsha  orqali  Boykent  va  Forobga  borib,  Amul  shahriga 

o ‘tadi.  Amulda  Marvdan  Urganch  tomon  Amu  bo‘ylab  ketayotgan 

y o ‘lga  qo‘shilgan.  Qadimda  Marv  shahri  o ‘zining  qadimiy  an’analari 

va  turli  yo‘nalishdagi  karvon  yo ‘llari  tutashadigan  geografik 

qulayliklariga  ko‘ra  ipak  y o iid ag i  eng  yirik  shahar  edi.  Shuning 

uchun  ham  Marvda  mahalliy  din  —   zardushtiylik  ibodatxonalaridan 

tashqari  Hindistonning  budda,  Vizantiya  xristian  olamining  tayanch- 

lari  bor  edi.  Qadimgi  «ipak  y o ii»   ungacha  shu  mintaqadan  «lazurit 

y o ‘li»,  «shoh  y o ii»   asosida  Marvdan  g ‘arbga  tomon  katta  karvon, 

savdo  y o ii  bo‘ylab  Xitoy,  Hindiston  va  Orta  Sharqni  Yaqin  Sharq 

va 0 ‘rtayer dengizi  mamlakatlari  bilan b o g ia b   turadi.  Tarixiy yozma 

manbalar va  arxeologiyaga  oid  m aium otlam ing  guvohlik berishicha, 

Marvdan  g ‘arbga  tomon  yo‘nalgan  «ipak  y o ii»   Tabriz  va  Parfiya 

davlatining  Nisa  shahri  orqali  Eronning  Gekotompil,  Apaliya  va 

Ekbatana (Hamadon) shaharlariga va ulardan o ‘tib Mesopotamiyaning 

Ktesafon  va  Bag‘dod  shaharlariga  tarqalgan.  Undan  Dajla,  Frot 

daryosining  o ‘ng  sohili  b o ‘ylab  shimol  tomon  yo‘nalib,  Antioxiya 

(Antokiya)  orqali  Damashqqa,  undan  Tir va  Quddus  shaharlari  orqali 

Misrga  o ‘tgan.  Marvdan  chiqqan  shimoliy  y o i   esa  Amul  orqali 

Urganchga,  undan  Shimoliy  Kaspiy  bo‘ylab  Shimoliy  Kavkazga, 

so‘ngra  Qora  dengizning  shimolidan  Konstantinopolga  borib, 

Bosfor  va  Dardanell  orqali  0 ‘rtayer  dengiziga  o ‘tib,  Vizantiya 

shaharlarini  oralagan.  «Buyuk  ipak  y o ii»   orqali  Sharq  va  G ‘arb 

mamlakatlari  savdo  va  elchilik  aloqalari  qilganlar.  Jumladan,  Xitoy 

hukmdorlari  o ‘z  elchilarini  katta  sovg‘a-salomlar  bilan  0 ‘rta  Osiyo, 

Eron,  Mesopotamiya  va  Kichik  Osiyo  davlatlariga  yuborganlai 

Manbalarda  Xitoy  sayyohi  Gan  In  97-yilda  Fors  q o itig ig a c h a  borib 

yetganligi  xabar  qilinadi.  Makedoniyalik  May  Titsian  esa  100-yilda




Ill  bob.  0 ‘rta Osiyodagi qadim gi davlatlar

91

Lanchmodgacha  yetib  borganligi  manbalarda  ta ’kidlanadi.  0 ‘rta 



osiyoliklar  va  eronliklar,  Xitoy  bilan  Vizantiya  yoki  osiyoliklar  va 

eronliklar, Xitoy bilan Yaqin Sharq davlatlari o ‘rtasida bevosita savdo 

aloqalarini  rivojlanishidan  hech  qachon  m anfa’tdor  b o ‘lmaganlar. 

Chunki  bu  harakatning  «ostida» juda katta  iqtisodiy  manfaat  siyosati 

bor edi.  Shu boisdan ham  «Ipak yoii»  uchun  III  asrdan boshlab  Eron 

bilan  0 ‘rta  Osiyo  o ‘rtasida  hayot-mamot  kurashi  kuchaydi.  Eron  va 

Parfiya o ‘rtasida qattiq janglar bo id i.

tT‘rta  Osiyo  orqali  Xitoydan  g ‘arbga  o ‘tadigan  savdo  karvon 

y o ila ri  doimo  sug‘diylar  nazorati  ostida  edi.  Sug‘dlik  savdogarlar 

o ‘zlarining  bu  y o id ag i  hukmronliklarini  saqlab  qolish  uchun 

Sharqiy  Turkistonda,  Yettisuvda,  Oltoydan  to  Yenisey  sohillariga 

qadar  b o ig a n   hududlarda,  Shimoliy  Xitoyning  Shamsiy  viloyatida, 

Dunhuan  shahrida  III—IV  asrlarda  ming  xo‘jalikdan  iborat  sug‘d 

qishloqlari  qad  ko‘targan  Sug‘dlar  IV -V   asrlarda  tarkib  topgan  va 

Turfondan  Shimoliy  M o‘g ‘ulistonga  tomon  ketgan  uyg‘ur  y o ii, 

VIII  asrda  qaror  topgan  va  Sharqiy  Turkistondan  Jung‘oriya  orqali 

Xaqasiyaga  borib  yetgan  q irg iz   y o iid a n   ham  foydalanganlar.  Bu 

y o ila r  ichida  Dunhuandan  shimoli-g‘arbga  ketgan  ipak y o ii  alohida 

ahamiyatga  ega  edi.  Bu  y o in in g   ahamiyati  Xitoy  hukumatiga  Xan 

sulolasining  hukmdori  U-di  tomonidan  Sharqiy  Turkiston  xunnlariga 

qarshi  ittifoq  izlab  Q ang‘uyga  yuborilgan  Xitoy  elchisi  va  sayyohi, 

saroy  zobiti  Chjan  Syan  orqali  m a iu m   b o ig an .  Bungacha  Xitoy 

G ‘arbiy  meridional  y o iid an   foydalanilgan.  Bu  yo‘l  orqali  Xotan 

nefriti  Xitoyning  markaziy  viioyatlariga  miloddan  aw algi  11 

mingyillikdan  kela  boshlagan  edi.  Nefrit  savdosida  yuechji  qabila 

ittifoqi  asosiy  vositachi  boigan.  Xan  sulolasi  davrida  ana  shu 

nefrit  savdo  y o ii  orqali  Sharqiy  Turkistonga  ko‘plab  ipak  matolari 

borardi.  Xitoy  bu  yo‘lni  iqtisodiy  zaruruiyat  tufayli  q o ig a   kiritishga 

harakat  qildi.  Biroq  miloddan  aw algi  165-yilda  bu  y o i  xunnlar 

q o iig a   o ‘tdi.  Ular  bu  yo‘l  uchun  kurashib  yuechjilarni  Xotan, 

Turfon,  Qashg‘ar  vohasidan  g ‘arbga  siqib  chiqardilar.  Xunnllar, 

hatto  Shimoliy  Xitoy  yerlariga  ham  da’vogarlik  qildilar.  Natijada 

Xitoy  o ‘sha  davrning  qudratli  davlatlaridan  biri  b o ig a n   Q ang‘uyga 

yaqinlashishga  majbur  b o id i.  Shu  boisdan  ham  Xitoy  hukmdori 

U-di  Chjan  Syanni  miloddan  aw algi  II  asrda  Q ang‘uyga  yuborgan. 

Ammo  y o id a   xunnlar  q o iid a   10  yil  asiriikda  b o iib ,  Qang‘uyga 

yetib  borgan  boisa-da,  o ‘z  maqsadiga  yeta  olmagan.  Shundan 

keyin  Xan  podshosi  U-di  Farg‘ona  (Davan)ga  k o ‘z  tikib,  miloddan




92

V V W ) 44W5CI

aw alg i  104-101-yillarda bu  hududga  ikki  marta harbiy yurish qiladi. 

Shimoli-g‘arbiy  ipak  yo ‘li  faqat  iqtisodiy  jihatdangina  ahamiyatli 

b o iib   qolmasdan,  ayni  paytda  u  diniy,  madaniy  meros  yutuqlarini 

tarqatuvchi,  mamlakatlararo  diplomatik  aloqalami  ta’minlovchi  y o ‘l 

ham  edi.  Budda  dini  xuddi  mana  shu  y o i   bilan  Xitoyga  Markaziy 

Osiyo  orqali  kirib  kelgan.  IV -V   asrlarda  Xitoyning  tashqi  olam 

bilan  har  sohada  aloqalari  kengayadi,  buddizm  keng  yoyiladi,  0 ‘rta 

Osiyoning  moddiy  va  manaviy  qadiryatlari  keng  k o iam d a  Xitoyga 

tarqaladi.  Xitoyda  inakchilik,  xususan,  ilk  feodalizm  davrida  yuksak 

darajada  rivojlancn  Xitoy  hukmdorlari  yollagan  turkiy  suvoriylariga 

ipak  parchalaridan  homashyo  tarzida  maosh  toiaganlar.  Ipaklar 

Xitoydan  arzon  narxlarda  0 ‘rta  Osiyoga  sug‘d  savdogarlari  orqali 

olib  kelingan.  Xususan  samarqandlik  sug‘dlar xalqaro  savdoda ustasi 

farang  boiganlar.  Qadim  zamonlarda  savdogarlar  xalq  orasida  eng 

nufuzli,  o b ro ii,  m o‘tabar  insonlar edilar.  Chunki  ular faqat  mol  olib, 

mol  sotuvchi va undan foyda oluvchi jamiyatni boy qatlamigina emas 

edilar,  balki  uzoq  safarlarga  katta  savdo  karvonlari  bilan  boruvchi 

savdogar  elchilar,  ziyo  va  madaniyat,  yangiliklar  tarqatuvchilar, 

u  yoki  bu  hududdan  yangi  joylarga  ilg‘or  xo‘jalik  ixtirolarini 

olib  boruvchi  nufuzli  kishilar  ham  boiganlar.  Ayni  vaqtda  o ‘zga 

mamlakatlaming  urf-odatlari,  kuchi  va  qudrati,  hududiy joylashishi, 

tabiyati  va  davlatni  boshqarish  tizimini  chuqur  bilishda  o ‘ta  hushyor 

davlat ayg‘oqchilari  ham boiganlar.

«Шак  y o ii»   savdosida  Xitoy  manbalariga  qaraganda  otlar 

alonida  ahamiyat  kasb  etgan.  Otlaming  bahosi  ipakning  bahosi 

singari  juda  yuqori  b o ig an .  VIII  asr  boshida  bitta  otning  bahosi

40  taxlam  ipakka  teng  b oiganligi  ta’kidlanadi.  IX  asming  birinchi 

yarmida  esa  100  ming  otga  bir  million  taxlam  ipak  bergan.  Ayniqsa, 

Tuva,  Xaqasiya,  Oltoy,  Farg‘ona  vodiysi  va  Yettisuv  viloyatlarida 

yetishtirilgan otlar zotdor va  bebaho b o igau.

Yozma  manbalardagi/ m aium otlarga  qaraganda  III—VII  asrlarda 

0 ‘rta  Osiyo  va  0 ‘rta  Sharq  orqali  o ‘tgan  «Ipak  yo‘li»ning  nazorati 

sug‘dlaming  q o iid a   b o ig a n   b o is a ,  VIII  asr  o ‘rtalariga  kelib,  «Ipak 

yoii» nin g  g ‘arbiy  qismi  arablar  nazoratiga  o ‘tadi.  XIII  asrda  esa 

«Ipak  yo ii»n ing   barcha  tarmoqlari  bo‘yiab  nazoratni  Chingizxon 

o ‘z  q o iig a   oladi.  Bu  holat  to  XIV  asr  o ‘rtalarigacha  davpiji  etdi. 

So‘ng  «Ipak  y o ii»   Temur  va  temuriylar  nazorati  ostida  o ‘td i| «Ipak 

y o ii»   orqali  Xitoydan  G ‘arb  mamlakatlariga,  asosan,  ipakr’iik  o ‘rta 

asrlardan  boshlab  qog‘oz  chiqarilgan  b o isa ,  g ‘arb  mamlakatlaridan



I l l bob. 0 ‘rta  Osiyodagi qadim gi davlatlar

93

Xitoyga  shisha,  jundan  ishlangan  har  xil  gazlamalar,  gilam,  palos, 



oyna,  metall,  zebi-ziynat  bezaklari,  qimmatbaho  toshlar:  lazurit, 

biryuza,  serdalik har xil dorivorlar,  arg‘umoq otlar olib borilgan.

Xullas,  «Buyuk  ipak  yo‘li»  0 ‘rta  Osiyo  xalqlarini  siyosiy, 

iqtisodiy  madaniy  va  savdo  sohasidagi  hayotida  katta  o ‘rin  tutgan, 

o ‘lka xalqlari  bu y o ‘l tufayli  G ‘arb  va  Sharq dunyosi  hamda ulaming 

xo‘jalik ixtirolaridan keng bahramand 




Download 11,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish