6. B U Y U K IPA K Y O ‘LI
iTarixda «Buyuk ipak y o ‘li» katta ahamiyatga egadir; Qadim-
qadim zamonlar tarixiga ko‘z tashlar ekanmiz, jam iyat taraqqiyotini
bronza davridan ham ilgarigi davrlardan boshlab hududlararo
b o giov ch i vosita sifatida unga xos ixtisoslashgan y o ‘llar paydo
b o ‘lganligini ko‘ramiz. Tarixda miloddan aw algi V I-IV asrlarda
Eron ahamoniylari saltanati davrida uning hududi bo ‘ylab «shoh
y o ‘li» o ‘tgan. Undan ham ilgariroq 0 ‘rta va Yaqin Sharqda
Badahshon lazuritiga b o ig a n ehtiyoj «lazurit y o ‘li»ning vujudga
kelishiga sabab b o ig an . Badahshon lazuritlari Mesopotamiya va
Misr podsholari saroylarini, ibodatxonalarini bezagan, ayollaming
turli taqinchoqlarini ishlashda keng qo‘llanilgan.(£j‘rb bilan Sharqni
bir necha ming yillar davomida bir-biriga bo‘g ia b kelgan qadimgi
yo ilard an biri «Buyuk ipak yo‘li» dir. Bu yo‘lda fanga «Ipak y o ii»
nomi bilan faqat XIX asming 70-yillaridan boshlab nemis olimi
Ferdinand Fon Rixtgofen tomonidan kiritildi. Unga qadar bu y o i
«G ‘arbiy meridional y o ‘1» deb atalar edi. Ana shu karvon savdo
y o iin i asl mazmunini tashkil etgan ipak qachon va qayerda paydo
b o id i, degan masalada fanda har xil qarashlar bor. Bu to ‘g ‘rida turli
xil rivoyat va afsonalar to ’qilgary
(J-’anda ipakning vatani Xitoy deb tan olinganligi sir emas. Ammo
hind olimi Mukerji Hindistonda ipakning qachon paydo boiganligi
haqida aniq va ishonarli m aiu m o t bera olmasa-da, u ipakning
Xitoyda paydo b o iib , u yerdan boshqa yerlarga tarqalganligi haqidagi
fikrga qo‘shilmaydU U Hindistonda ham to g ii tumanlarda y ow o y i
ipak qurti tut daraxtlari ustida pilla o ‘rashlarini ta ’kidlaydi. Xitoyda
ipakning paydo b o iish i haqida juda ko‘p rivoyatlar bor. Xitoy
hukmdori Chin Chong ipak va ipak qurti, tut daraxti maydonlarini
kengaytirish haqida katta g ‘am ho‘rlik qilgan.^Rivoyatlaming birida
miloddan aw algi 2698-yilda, yana bir rivoyatda esa miloddan aw algi
2600-yilda Xitoy malikasi Si Ling Chi bog‘da, tut daraxtlari soyasida
choy ichib o ‘tirgan paytida uning piyolasiga yuqoridan pilla tushib,
issiq choyda yumshab, uning tolalari yoyilib ketadi. Malika Si pilla
iplarini piyoladan olib tashlashga qancha urinmasin, uning uzundan
uzun tolalari chuvalib boim aguncha choyni ipak ipdan tozalay
olmaydi. Rivoyatda aytiliyshicha, pilla tolasini olish usuli ana shu
voqeadan so‘ng m a iu m b oigan . Xitoy xalqi pilla kalavasini topib
olishni Osmon xudosi — Si Ling Chiga bogiaydi. Si — bu Osmon
I l l bob. 0 ‘rta Osiyodagi qadim gi davlatlar
89
xudosining nazari tushgan malika, deb u ilohiylashtirilgan va unga
atab ibodatxonalar qurilgan! Hozirgacha Xitoyda malika Siga atab
har yilf ipak bayrami o‘tkazilar ekan Xitoy yilnomalari Fu Gi ismli
hunarmandning miloddan aw alg i 3?00-yilda musiqa asbobi yasab,
uning torlarim ipakdan q'ilganligini xabar beradi. Xullas, ipakning
vatani Xitoy bo‘lganligiga shubha y o ‘q. «Ipak y o ii» Xitoydagi ana
shu ipak savdosi bilan bog‘langan y o id ir. Xitoyda ipakchilikning
dastlab keng tarqalgan joyi Xuanxe daryosining quyi havzasida
joylashgan Shandun viloyatidir. Qadimgi Xitoydagi Sian shahri
(Shensi viloyati) «Ipak y o ‘li»ning boshlanish nuqtasi hisoblanadi.
Yunon muarrixlarining m aium otlariga qaraganda Xitoy ipagi
Shimoliy Qora dengiz tumanlarida va Yaqin Sharq mamlakatlarida
miloddan aw alg i V asrdan boshlab m a’lum. 0 ‘rta Osiyo hududlarida
esa Sopollitepada olib borilgan izlanishlarga qaraganda, ipakchilik
janubiy viloyatlarda bronza davridan (miloddan aw alg i II mingyillik
o ‘rtalaridan) mavjud bo ig an . Sopollitepadan topilgan ipak matolari
Xitoydan keltirilgan matolarmi yoki shu yeming o ‘zida yetishtirilgan
matolarmi, degan masala hozircha javobsiz qolmoqda. Akademik
A.Asqarov m aium otlariga qaraganda «Buyuk ipak y o ii» yuqorida
ta ’kidlanganidek Xitoyning qadimgi markazi Siandan boshlanib,
Lanchjou orqali Dunxuanga keladi. By yerda u ikkiga ajraladi. Ipak
y o ‘lining janubi-garbiy ta rm o g i Taklamakon sahrosi orqali Xotanga,
90
V A TA N T A R IX I
undan Yorkentga kelib, Pomir tog‘ining daralari orqali Vahonga,
undan Baqtriyaning bosh shahi Zariaspga (Balx) kelgan. Balxda
y o ‘l yana uch tarmoqqa ajraladi, g ‘arbiy tarmog‘i Marvga, janubiy
ta rm o g i Hindistonga, shimoliy tarm og‘i Termiz orqali Darband,
Nautak, Samarqandga qarab ketadi.
«Ipak yo ‘li»ning shimoli-g‘arbiy tarm og‘i esa Dunxuandan
Bami, Kuchi, Turfan orqali Tarim vohasiga — Qashg‘arga boradi.
U yerdan Toshqo‘rg‘on
orqali 0 ‘zgan, 0 ‘sh, Quva, Axsikent,
Popga, undan Asht dashti orqali X o‘jand, Zomin, Jizzaxga, so ‘ngra
Samarqandda Nautak y o ii bilan birlashadi. Y o‘l Samarqanddan
g ‘arbga — Dobusiyaga, Malik cho‘l orqali Buxoro va Romitanga,
undan Varaxsha orqali Boykent va Forobga borib, Amul shahriga
o ‘tadi. Amulda Marvdan Urganch tomon Amu bo‘ylab ketayotgan
y o ‘lga qo‘shilgan. Qadimda Marv shahri o ‘zining qadimiy an’analari
va turli yo‘nalishdagi karvon yo ‘llari tutashadigan geografik
qulayliklariga ko‘ra ipak y o iid ag i eng yirik shahar edi. Shuning
uchun ham Marvda mahalliy din — zardushtiylik ibodatxonalaridan
tashqari Hindistonning budda, Vizantiya xristian olamining tayanch-
lari bor edi. Qadimgi «ipak y o ii» ungacha shu mintaqadan «lazurit
y o ‘li», «shoh y o ii» asosida Marvdan g ‘arbga tomon katta karvon,
savdo y o ii bo‘ylab Xitoy, Hindiston va Orta Sharqni Yaqin Sharq
va 0 ‘rtayer dengizi mamlakatlari bilan b o g ia b turadi. Tarixiy yozma
manbalar va arxeologiyaga oid m aium otlam ing guvohlik berishicha,
Marvdan g ‘arbga tomon yo‘nalgan «ipak y o ii» Tabriz va Parfiya
davlatining Nisa shahri orqali Eronning Gekotompil, Apaliya va
Ekbatana (Hamadon) shaharlariga va ulardan o ‘tib Mesopotamiyaning
Ktesafon va Bag‘dod shaharlariga tarqalgan. Undan Dajla, Frot
daryosining o ‘ng sohili b o ‘ylab shimol tomon yo‘nalib, Antioxiya
(Antokiya) orqali Damashqqa, undan Tir va Quddus shaharlari orqali
Misrga o ‘tgan. Marvdan chiqqan shimoliy y o i esa Amul orqali
Urganchga, undan Shimoliy Kaspiy bo‘ylab Shimoliy Kavkazga,
so‘ngra Qora dengizning shimolidan Konstantinopolga borib,
Bosfor va Dardanell orqali 0 ‘rtayer dengiziga o ‘tib, Vizantiya
shaharlarini oralagan. «Buyuk ipak y o ii» orqali Sharq va G ‘arb
mamlakatlari savdo va elchilik aloqalari qilganlar. Jumladan, Xitoy
hukmdorlari o ‘z elchilarini katta sovg‘a-salomlar bilan 0 ‘rta Osiyo,
Eron, Mesopotamiya va Kichik Osiyo davlatlariga yuborganlai
Manbalarda Xitoy sayyohi Gan In 97-yilda Fors q o itig ig a c h a borib
yetganligi xabar qilinadi. Makedoniyalik May Titsian esa 100-yilda
Ill bob. 0 ‘rta Osiyodagi qadim gi davlatlar
91
Lanchmodgacha yetib borganligi manbalarda ta ’kidlanadi. 0 ‘rta
osiyoliklar va eronliklar, Xitoy bilan Vizantiya yoki osiyoliklar va
eronliklar, Xitoy bilan Yaqin Sharq davlatlari o ‘rtasida bevosita savdo
aloqalarini rivojlanishidan hech qachon m anfa’tdor b o ‘lmaganlar.
Chunki bu harakatning «ostida» juda katta iqtisodiy manfaat siyosati
bor edi. Shu boisdan ham «Ipak yoii» uchun III asrdan boshlab Eron
bilan 0 ‘rta Osiyo o ‘rtasida hayot-mamot kurashi kuchaydi. Eron va
Parfiya o ‘rtasida qattiq janglar bo id i.
tT‘rta Osiyo orqali Xitoydan g ‘arbga o ‘tadigan savdo karvon
y o ila ri doimo sug‘diylar nazorati ostida edi. Sug‘dlik savdogarlar
o ‘zlarining bu y o id ag i hukmronliklarini saqlab qolish uchun
Sharqiy Turkistonda, Yettisuvda, Oltoydan to Yenisey sohillariga
qadar b o ig a n hududlarda, Shimoliy Xitoyning Shamsiy viloyatida,
Dunhuan shahrida III—IV asrlarda ming xo‘jalikdan iborat sug‘d
qishloqlari qad ko‘targan Sug‘dlar IV -V asrlarda tarkib topgan va
Turfondan Shimoliy M o‘g ‘ulistonga tomon ketgan uyg‘ur y o ii,
VIII asrda qaror topgan va Sharqiy Turkistondan Jung‘oriya orqali
Xaqasiyaga borib yetgan q irg iz y o iid a n ham foydalanganlar. Bu
y o ila r ichida Dunhuandan shimoli-g‘arbga ketgan ipak y o ii alohida
ahamiyatga ega edi. Bu y o in in g ahamiyati Xitoy hukumatiga Xan
sulolasining hukmdori U-di tomonidan Sharqiy Turkiston xunnlariga
qarshi ittifoq izlab Q ang‘uyga yuborilgan Xitoy elchisi va sayyohi,
saroy zobiti Chjan Syan orqali m a iu m b o ig an . Bungacha Xitoy
G ‘arbiy meridional y o iid an foydalanilgan. Bu yo‘l orqali Xotan
nefriti Xitoyning markaziy viioyatlariga miloddan aw algi 11
mingyillikdan kela boshlagan edi. Nefrit savdosida yuechji qabila
ittifoqi asosiy vositachi boigan. Xan sulolasi davrida ana shu
nefrit savdo y o ii orqali Sharqiy Turkistonga ko‘plab ipak matolari
borardi. Xitoy bu yo‘lni iqtisodiy zaruruiyat tufayli q o ig a kiritishga
harakat qildi. Biroq miloddan aw algi 165-yilda bu y o i xunnlar
q o iig a o ‘tdi. Ular bu yo‘l uchun kurashib yuechjilarni Xotan,
Turfon, Qashg‘ar vohasidan g ‘arbga siqib chiqardilar. Xunnllar,
hatto Shimoliy Xitoy yerlariga ham da’vogarlik qildilar. Natijada
Xitoy o ‘sha davrning qudratli davlatlaridan biri b o ig a n Q ang‘uyga
yaqinlashishga majbur b o id i. Shu boisdan ham Xitoy hukmdori
U-di Chjan Syanni miloddan aw algi II asrda Q ang‘uyga yuborgan.
Ammo y o id a xunnlar q o iid a 10 yil asiriikda b o iib , Qang‘uyga
yetib borgan boisa-da, o ‘z maqsadiga yeta olmagan. Shundan
keyin Xan podshosi U-di Farg‘ona (Davan)ga k o ‘z tikib, miloddan
92
V V W ) 44W5CI
aw alg i 104-101-yillarda bu hududga ikki marta harbiy yurish qiladi.
Shimoli-g‘arbiy ipak yo ‘li faqat iqtisodiy jihatdangina ahamiyatli
b o iib qolmasdan, ayni paytda u diniy, madaniy meros yutuqlarini
tarqatuvchi, mamlakatlararo diplomatik aloqalami ta’minlovchi y o ‘l
ham edi. Budda dini xuddi mana shu y o i bilan Xitoyga Markaziy
Osiyo orqali kirib kelgan. IV -V asrlarda Xitoyning tashqi olam
bilan har sohada aloqalari kengayadi, buddizm keng yoyiladi, 0 ‘rta
Osiyoning moddiy va manaviy qadiryatlari keng k o iam d a Xitoyga
tarqaladi. Xitoyda inakchilik, xususan, ilk feodalizm davrida yuksak
darajada rivojlancn Xitoy hukmdorlari yollagan turkiy suvoriylariga
ipak parchalaridan homashyo tarzida maosh toiaganlar. Ipaklar
Xitoydan arzon narxlarda 0 ‘rta Osiyoga sug‘d savdogarlari orqali
olib kelingan. Xususan samarqandlik sug‘dlar xalqaro savdoda ustasi
farang boiganlar. Qadim zamonlarda savdogarlar xalq orasida eng
nufuzli, o b ro ii, m o‘tabar insonlar edilar. Chunki ular faqat mol olib,
mol sotuvchi va undan foyda oluvchi jamiyatni boy qatlamigina emas
edilar, balki uzoq safarlarga katta savdo karvonlari bilan boruvchi
savdogar elchilar, ziyo va madaniyat, yangiliklar tarqatuvchilar,
u yoki bu hududdan yangi joylarga ilg‘or xo‘jalik ixtirolarini
olib boruvchi nufuzli kishilar ham boiganlar. Ayni vaqtda o ‘zga
mamlakatlaming urf-odatlari, kuchi va qudrati, hududiy joylashishi,
tabiyati va davlatni boshqarish tizimini chuqur bilishda o ‘ta hushyor
davlat ayg‘oqchilari ham boiganlar.
«Шак y o ii» savdosida Xitoy manbalariga qaraganda otlar
alonida ahamiyat kasb etgan. Otlaming bahosi ipakning bahosi
singari juda yuqori b o ig an . VIII asr boshida bitta otning bahosi
40 taxlam ipakka teng b oiganligi ta’kidlanadi. IX asming birinchi
yarmida esa 100 ming otga bir million taxlam ipak bergan. Ayniqsa,
Tuva, Xaqasiya, Oltoy, Farg‘ona vodiysi va Yettisuv viloyatlarida
yetishtirilgan otlar zotdor va bebaho b o igau.
Yozma manbalardagi/ m aium otlarga qaraganda III—VII asrlarda
0 ‘rta Osiyo va 0 ‘rta Sharq orqali o ‘tgan «Ipak yo‘li»ning nazorati
sug‘dlaming q o iid a b o ig a n b o is a , VIII asr o ‘rtalariga kelib, «Ipak
yoii» nin g g ‘arbiy qismi arablar nazoratiga o ‘tadi. XIII asrda esa
«Ipak yo ii»n ing barcha tarmoqlari bo‘yiab nazoratni Chingizxon
o ‘z q o iig a oladi. Bu holat to XIV asr o ‘rtalarigacha davpiji etdi.
So‘ng «Ipak y o ii» Temur va temuriylar nazorati ostida o ‘td i| «Ipak
y o ii» orqali Xitoydan G ‘arb mamlakatlariga, asosan, ipakr’iik o ‘rta
asrlardan boshlab qog‘oz chiqarilgan b o isa , g ‘arb mamlakatlaridan
I l l bob. 0 ‘rta Osiyodagi qadim gi davlatlar
93
Xitoyga shisha, jundan ishlangan har xil gazlamalar, gilam, palos,
oyna, metall, zebi-ziynat bezaklari, qimmatbaho toshlar: lazurit,
biryuza, serdalik har xil dorivorlar, arg‘umoq otlar olib borilgan.
Xullas, «Buyuk ipak yo‘li» 0 ‘rta Osiyo xalqlarini siyosiy,
iqtisodiy madaniy va savdo sohasidagi hayotida katta o ‘rin tutgan,
o ‘lka xalqlari bu y o ‘l tufayli G ‘arb va Sharq dunyosi hamda ulaming
xo‘jalik ixtirolaridan keng bahramand
Do'stlaringiz bilan baham: |