4. Q A D IM G I F A R G ‘O N A D A V LA TI
(Parkana, Davan)
Davlatchilik tarixi b o ‘yicha hali kashf qilinmagan masalalar
anchagina. Qadimgi Farg‘ona tarixida (Xitoy manbalarida bu o ik a
Davan nomi bilan tilga olinadi, boshqa manbalarda Parkana deyilgan.
(Bu haqda keyinroq batafsil to ‘xtalamiz R.Sh, Sh.K.) Tarixchilar
uchun muhim b o ig a n uning tashkil topgan va inqirozga yuz tutish
yillari aniqlanmagan. Bu davlat, taxminan miloddan aw alg i III
asrdan to milodiy II asrgacha mavjud b o iib , Farg‘ona vodiysida
joylashgan.
Bundan ko‘rinib turibdiki Farg‘ona vodiysining qadimgi davr
tarixi yetarli darajada o ‘rganilmagan. Tarixiy yozma manbalarda
ham bu haqda deyarli hech qanday m a’lumotlar uchramaydi. Xitoy
manbalarida b a’zi bir qisqa, uzuq-yuluq m aium otlar uchrab turadi.
Buning sababi Farg‘ona vodiysining Xitoy bilan hududiy jihatdan
chegaradosh va qo‘shni boiganligida deb tasaw u r qilish mumkin.
Yuqoridagi sabablar taqozosi bilan darslik qo ilan m a va adabiyotlarda
Farg‘ona vodiysining qadimgi davri tarixi haqida maxsus so‘z
yuritilmagan. Akademik A. Asqarov « 0 ‘zbekiston tarixi» kitobida bu
kamchilikni tuzatish bo‘yicha dastlabki qadamni qo‘ygan.
Qadimgi
Farg‘onaning
tarixi
haqida
Xitoy
manbalarida
Davan davlati boiganligi tilga olinadi. Ammo bu davlatlar qachon
paydo boiganligi va inqirozga yuz tutib, qachon tarix sahnasidan
I l l bob. O 'rta Osiyodagi qadim gi davlatlar
79
tushganligi masalasida hech narsa deyilmagan. Biz bu davlatning
miloddan aw alg i II—1 asrlarda qudratli davlat uyushmasi bo‘l-
ganligini bilamiz, xolos.
Akademik A. Asqarov fikricha, miloddan aw alg i VI IV asrlarda
0 ‘rta Osiyoning Baqtriya, Parfiya, M arg‘iyona, Sug‘d, Xorazm kabi
o ‘lkalari Eron ahamoniylari tomonidan bosib olinganda qadimgi
Farg‘ona bunday tobelikdan ozod bo‘lgan. Bu davlat Xorazm davlati
singari makedoniyalik Aleksandrga ham tobe boim agan.
Farg‘ona vodiysining qadimda salavkiylar davlati tarkibida
bo‘lganligi haqida ham hech qanday m a’lumot yo‘q. Bundan
chiqadiki, Farg‘ona qadimgi davrda ahamoniylar va yunonlar
hukmronligi davrida siyosiy erkini o ‘z qo‘lida saqlab qola olgan.
Yunon manbalarida salavkiylaming
lashkarboshisi Demodam
miloddan aw alg i 280-yilda Yaksart (Sirdaryo)dan o ‘tib, yunon
xudosi Appolon shaniga altar (mehrob) (olovxona) o ‘matdi, degan
xabardan bo‘lak hech narsani qoldirmagan. Bundan tashqari, antik
tarixchilar Yunon-Baqtriya podsholaridan biri Sharqiy Turkistonga
Farg‘ona orqali bir marta qo‘shin tortib borganligini qayd qilish bilan
cheklanadi. Bu fikr-mulohazalar asosida xulosa qiladigan bo‘lsak
qadimgi Farg‘ona davlati — Davan miloddan aw alg i II asrda
emas, balki ancha ilgariroq, taxminan IV yoki III asrlardayoq tarix
sahnasida bo ‘lganligi m a’lum bo‘ladi. U paytda bu davlat Parkan
deb atalgan. Davan nomi esa xitoyliklar tomonidan berilgan nomdir.
Ba’zi bir xitoy yozma manbalarining guvohlik berishicha,
miloddan aw alg i II—I asrlarda Davan aholisi ko‘p, dehqonchilik
va hunarmandchilik xo‘jaliklari yuksak darajada rivoj langan,
shaharlarga boy va kuchli qo‘shinga ega bo‘lgan mamlakat edi. Buni
boy arxeologiyaga oid topilmalar ham tasdiqlaydi. Davan tarixining
bu davri Sho‘rabashad bosqichi deb ham ataladi. Sho‘rabashad
0 ‘zgan yaqinida joylashgan b o ‘lib, vodiyning yirik shaharlaridan biri
b o ig a n , uning yer maydoni 70 gektarga tengdir.
Davanda miloddan aw alg i II asrda b o ig a n Xitoy eich isi
Chjan Syan bergan m aium otlarga qaraganda bu davlat kuchli
siyosiy tizimga e ’ga bo igan. Davlat tepasida mahalliy aholining
aslzodalaridan chiqqan hukmdor turgan. Manbalarda ulaming
nomlari xitoycha Mugua, Chan Fin, Yanlyu deb tilga olinadi.
Hukmdor o ‘zining yonida eng yaqin ikkita qarindoshini yordamchi
sifatida tutib davlatni boshqargan. U davlat ishlarini olib borishda
oqsoqollar kengashiga suyangan. Bu kengash hukmdor bilan
80
VA TA N T A R IX I
birgalikda davlat ahamiyatiga molik ijtimoiy, siyosiy va diniy
muammolar bilan shug‘ullangan va ulami hal etgan. Ayni paytda
oqsoqollar kengashi hukmdor faoliyatini b a’zi bir muhim masalalarda
nazorat ham qilib turgan. Bu oqsoqollar kengashi oldida hukmdor
huquqi cheklanganligini ko‘rsatadi. Xususan, umsh, tinchlik e ’lchilik
masalalarida hal e ’tuvchi kuch va huquq bu kengash qo‘lida b o ‘lgan.
Oliy kengash zam r bo ‘lsa hukmdomi hokimyatdan chetlatishi, uning
o ‘miga yangisini saylashi ham mumkin. Hatto o ‘zga davlatlar bilan
b o ‘lgan janglarda davanliklaming m ag‘lubiyati uchun oliy hokimiyat
egasi — hukmdor oqsoqollar kengashi qarori bilan o ‘lim jazosiga
tortilganligi ham manbalarda qayd etiladi.
Davan davlatining siyosiy tuzumi ilk shahar-davlat yoki
voha-davlatlarining e ’rkin ittifoqiga tayanardi. Bunday davlat
tizimining shakllanishida ilk temir davrida (miloddan aw alg i
XI— VIII asrlarda) qaror topgan dehqonchilik vohalari va ular
negizida tashkil topgan qadimgi shaharlar asos bo‘lgan edi. Bunday
dehqonchilik vohalarining soni arxeologiyaga oid izlanishlar
m a’lumotlariga qaraganda 10 dan ortiq bo‘lgan. Bular Aravonsoy,
Akbura,
Sultonobod,
Q o‘rg‘ontepa,
Andijonsoy,
Qorabosh,
Tentaksoy, Maylisoy, U lug‘nor, Shahrixonsoy, Akman, Y ilg‘insoy
va boshqalardir. Ulaming har birida o ‘nlab antik davr yodgorliklari
mavjud. Bu vohalar asosan so‘nggi bronza davrida o ‘zlashtirilgan,
miloddan aw alg i IV -I asrlarga kelganda esa ular zamirida shaharlar
qad rostlaganini ko‘ramiz.
Xitoy sayyohi va elchisi Chjan Syanning ta’kidlashicha, qadimgi
Farg‘ona bilan Xitoy o ‘rtasida doimiy suratda siyosiy, iqtisodiy,
savdo va madaniy aloqalar b o ‘lib kelgan. Xitoy hukmdorlari doimo
Farg‘ona vodiysi boyliklariga, uning samoviy uchar otlariga hasad
bilan qaraganlar va shu negizda ikki o ‘rtada tez-tez umshlar ham
kelib chiqqan. Ulaming b a’zilari haqida yuqoridagi mavzularda fikr
yuritilgan edi. Davanliklar o ‘z erki va ozodliklari uchun hamisha
dushmanlarga qarshi shafqatsiz kurashib kelganlar.
Xitoy manbalarida qoldirilgan m a’lumotlarga qaraganda mi
loddan aw alg i II—I asrlarda Davanda dehqonchilik madaniyati
va yilqichilik yuksak darajada rivojlangan. Chjan Syan bu davrda
hammasi bo ‘lib 70 ta obod shaharlar boiganligini, unda bir necha yuz
ming aholi yashaganligini yozadi. Voha aholisi yerga ishlov berishda
o ‘ta mirishkor b o ig an . Ular sholi, bug'doy va boshqa ekinlami ekib
dehqonchilik qilganlar. Farg‘ona vodiysida qadimdan uzumchilik
I l l bob. 0 ‘rta Osiyodagi qadim gi davlatlar
81
keng rivoj topgan, undan sharbat tayyorlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Boylaming yertoialarida o ‘n yillab saqlangan sharoblar b oigan.
Ammo bu yerda Parfiya, Baqtriya, Xorazm, Sug‘dda b o ig a n i singari
tanga pullar zarb etilmagan. Savdo asosan pulsiz mol ayiriboshlash
y o ii bilan olib borilgan. Antik Farg‘onada hunarmandchilkning qator
tarmoqlari keng rivoj topgan. T o‘qimachilik va kulolchilik sohalari
bundan mustasno emas.
Qadimgi Farg‘onaning ijtimoiy va siyosiy hayotida ayollaming
o ‘mi salmoqli edi. Ayollarga nisbatan hurmat, tavoze kuchli boigan.
Yozma manbalaming guvohlik berishicha, agar ayol eriga biror
topshiriq buyursa, er topshnriqni so‘zsiz bajarishi lozim b o igan.
Antik Farg‘ona aholisinnig tashqi qiyofasi qang‘arlarga o ‘xshab
ketishi Xitoy manbalarida k o ‘rsatiladi. Ular chuqur ko‘zli va qalin
soqolli boiganlar. Chjan Syan Davandan (Farg‘onadan) to Ansi
(Parfiya)gacha b o ig a n hududlarda yashovchi aholi til jihatdan har
xil b o isada, ular bir-birlarini tushunganlar, ulaming urf-odatlari ham
bir-birlariga o ‘xshash b o ig an , deb ta ’kidlaydi.
Chjan Syanning Davan davlatining harbiy qudrati haqidagi
m aium otlari ham e ’tiborlidir. Bu davlat 60 ming qo'shinga ega
bo igan. Piyoda askarlar oddiy qurollar bilan qurollangan, otliq
qo‘shinning harbiy mahoratda tengi boim agan. Davan suvoriy-
larining chopar ot ustida turib orqaga qayrilib kamondan uzgan
o ‘qlari har qanday dushmanni ham dog‘da qoldirgan. Vodiyning,
hatto ayollari ham kamondan o ‘q uzish va mohirlikda erkaklardan
qolishmagan.
Qadimgi Davan davlatini milodning dastlabki yuz yilliklari
davomida mahalliy aslzodalar sulolasi boshqargan. Buni Xitoy
manbalari tasdiqlaydi. Bu manbalarda ko‘rsatilishicha, qadimgi
Farg‘onani 419-yilgacha bir sulola vakillari uzluksiz idora qilganlar.
0 ‘rta Osiyo hududlarida eftaliylar davlati qaror topgach, qadimgi
Farg‘ona davlati ham o ‘z mustaqilligini y o ‘qotib, ana shu eftaliylar
davlati tarkibiga kirgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |