Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

4 -§ .  Xalqaro  huquq  va  tashqi  siyosatning  o'zaro  nisbati
Xalqaro  huquqning davlat  siyosati  bilan  munosabati  bu  huquq  amal 
qilish  m exanizmini  tushunish  uchun  alohida  qiziqish  uyg'otadi.  Bu 
m uam m o  bir  qator  huquqshunos  olimlar  tom onidan  har  tom onlam a 
o'rganilgan2.
Amerikalik  huquqshunos  R.  Bek  xalqaro  huquqning  tashqi  siyosat 
bilan  cham barchas  bog'liqligi  haqida  shunday  yozgan:  «Huquqni  siyo-
!  Macdonald  R. The Charier of the  United  Nations and the  Development of fundamental 
Principles o f International  Law //C o n tem p o rary   Problems o f International Law.  London. 
1988.  P.209.
2  Qarang:  Черниченко  С.В.  Т еория  международного  права.  Т .1.—М..  1999.  С.  20.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

satsiz  to ‘la  anglab  bo'lmaydi.  0 ‘z  navbatida,  siyosatni  ham  huquqsiz 
mushohada  etib  bo'lm aydi»1.
Xorijiy ilmiy adabiyotlarda bu haqda  ikkita yo‘nalish  mavjud.  Birin- 
chisi,  siyosatning  ahamiyatini  oshirib,  ikkinchisi  kamaytirib  ko‘rsatadi.
«XX  asr  oxiri  huquqshunoslari  xalqaro  huquqning  siyosiy  tabiatini 
rad  etishdan ko‘ra  u  bilan  bog'liq bo'lgan  oqibatlar bilan  hisoblashishsa 
yaxshiroq  bo‘lardi»2.
So‘nggi o‘n yilliklarda G 'arb,  ayniqsa,  AQSH  adabiyotida boshqacha 
biryoqlam alik  keng  tarqaldi.  A m erikalik  professor  L.  G enkinning 
e’tiroficha,  «xalqaro  huquq  bu  siyosatdir»3.  «Siyosiy  realizm»  maktabi 
vakillarining fikricha,  xalqaro  huquq  hech  qanday  davlatning siyosatiga 
cheklovlar qo'ymaydi  (G.  Morgentau,  AQSH).  «Siyosiy yurisprudensi- 
ya»  oqimi  tarafdorlari  (M.  Makdugal  va  boshqalar)  xalqaro  huquqni 
tashqi  siyosat  ichiga  singdirib  yubordilar4.
Xalqaro  huquq  va  tashqi  siyosatning  o 'zaro   nisbati  m uam molari 
xalqaro huquq fanida yangi yo'nalishning vujudga kelishiga sabab bo'ldi. 
D.  Kennedi,  F.  Krotochvil,  N.  Onaf,  A.  Karti,  M.  Kaskenniem  kabi 
mashhur  olim lar bu  oqimning  tarafdorlaridir5.  Bu  oqimning  mazmuni 
va  mohiyati  xalqaro  huquq  nazariyasi  bir  vaqtning  o'zida  ham   yuridik 
ilmiy,  siyosiy  real  bo'la  olmaydi,  degan  fikrdan  iboratdir.  U ning  namo- 
yondalari  xalqaro  huquq  nazariyasining  tashqi  siyosatdan  farqlanuvchi 
alohida  maxsus tadqiqotlar sohasi  yo'q ekanligini  isbotlashga  intiladilar. 
Xalqaro  huquqshunoslar  bir  tom ondan,  axloqiy  falsafadan.  boshqa  to ­
m ondan,  diplom atiyadan  voz  kechishga  juda  ko'p  harakat  qilganlar. 
Biroq  diplom atik  siyosat  ham  falsafaning  shakllaridan  biridir.
Qator asarlar muallifi,  Finlyandiya Tashqi  ishlar vazirligining tajribali 
xodimi  M.  Koskenniemi  shunday  deb  yozadi:  «Haqiqatan  ham  qan- 
daydir  m a’noda  xalqaro  huquqning  muayyan  voqelikda  mavjudligini 
ko'rsatish  uchun  zamonaviy  huquqshunos  bu  huquq  bir vaqtning o'zida 
ham  normativ  va  aniq  (real)  ekanligini,  u  har  qanday  davlat  xulq-at- 
voriga,  uning xohish-istagi  va  manfaatiga  bog'liq  bo'lm agan  holda  maj­
buriy ekanligini ko'rsata bilishi kerak».  M uallif «xalqaro huquqni  xalqaro 
xulq-atvomi  oqlash  yoki  uni  tanqid  qilish  vositasi  deb  tushunm aslik 
kerak» degan xulosaga kelgan6.  Uning fikricha,  tanqidiy oqimning boshqa 
tarafdorlari  singari,  obyektivizm  doirasidan  chiqish  va  xalqaro  huquqni
1  Beck  R.  The  G renada  Invasion  /   Boulder,  1994.  P.  XXII.
! The  Structure  and  Process  o f International  Law.  P.  204.
’  Journal  of International  Affairs.  1990.  Vol.  44.  P. 183.
4  Qarang:  Me  Dougal  M,  Reisman  M.  International  Law  Essays.  N .Y..  1981.
5  Kennedy  D .International  Legal  Stuctures.  N.Y.1987;  K ratochw il  F.Rules.  N orm s and 
Decisions.  N .Y..  1989;  O n u f N.W orld  o f Our  M arking.N .Y.  1989.
6  Koskenniemi  M.  From   Apology to  Utopia.  Helsinki,  1989.  P.  2.  48.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'rganishni  xalqaro  munosabatlaming  mustahkam   bo'lgan  poydevori 
asosida  o'rganish  muammoning  yechimi  hisoblanadi.  Buning  uchun 
xalqaro  huquq  nazariyasini  real  siyosatga  yaqinlashtirmoq  kerak.
D arhaqiqat,  xalqaro  huquq  nazariyasining  real  xalqaro  m unosabat­
lar poydevoriga asoslanishini  rad  etib  bo'lmaydi.  Biroq,  bu  xalqaro  hu­
quq siyosat bilan  omuxtalashib  ketsin,  degani  emas.  Huquq so'zsiz dav­
latning  iroda  va  manfaatlarini  ifoda  etadi,  biroq  shu  bilan  birga  huquq 
siyosatga  nisbatan  muayyan  mustaqillikka  egadir.  Aks  xolda,  u  o'zining 
tartibga  solish  funksiyasini  amalga  oshira  olmaydi.  Huquqda  o'z  aksini 
topgan  davlatlar  irodasi  ham  shunga yo'naltirilgan,  buni  ulaming  m an- 
faatlari  ham  talab  qiladi.  Tashqi  siyosat  va  xalqaro  huquq  o'rtasidagi 
o'zaro m unosabatlam ing chuqurlashuvi  ular o'rtasidagi  munosabatlarda 
chegaraning  yo'qolishini  bildirmaydi.  Bu  yerda  bir-biriga  yaqin,  biroq 
o'xshash  bo'lm agan  holatlar to'g'risida so'z  ketmoqda.  Xalqaro  huquq­
ning  tashqi  siyosatdagi  rolining  pasayishi  ikkala  hodisaga  ham  zarar 
yetkazadi.  Siyosat  o'zining  amalga  oshirish  uchun  qulay  bo'lgan  das- 
tagidan ayrilsa, bir vaqtning o'zida xalqaro huquqning obro'yi ham tusha­
di.  Formal  yuridik  yondashuv  tashqi  siyosat  bilan  xalqaro  huquqning 
o'zaro  aloqasini  inkor  qiladi.  Natijada  haqiqiy  hayot  bilan  aloqa  uzila- 
di,  xalqaro  huquqning  tabiati  buzilib  ko'rsatiladi.  Ayrim  fikrlarga  qara- 
ganda,  xalqaro  huquq  bilan  tashqi  siyosatni  bir-biriga  qarama-qarshi 
qo'yish  m utlaqo  to 'g 'ri  kelmaydi.  Bunda  asosiy  vazifa  ular  o'rtasidagi 
maqbul  o'zaro  munosabatlar  nisbatini  topishdir.
Xalqaro  huquq  tashqi siyosatga  nisbatan  muayyan  mustaqillikka ega­
dir.  G .I.  Tunkin:  «Milliy huquq singari xalqaro huquq siyosat  bilan  yaqin 
aloqada,  biroq  siyosatning  tarkibiy  qismi  emas»  —  deb  yozgan1.  Xalqaro 
huquq har qanday siyosat  uchun vosita bo'lib xizmat qila olmaydi.  O'ziga 
to'g'ri  keladigan  siyosat  uchun  xalqaro  huquq  qo'shim cha  imkoniyatlar 
ochadi,  boshqa  tom ondan  esa  unga  qarshi  bo'lgan  siyosatning  imkoni- 
yatlarini  cheklaydi.  Siyosat  bu  imkoniyat  san’ati,  shundan  kelib  chiqib  u 
xalqaro  huquq  imkoniyatlari  bilan  hisoblashmasa  bo'lmaydi.
Ijtimoiy  hayotning  baynalmilallashuvi  davlatlar  tashqi  siyosatining 
ham  baynalmilallashuvini  talab  qiladi.  Qachonlardir  m ashhur  bo'lgan 
«milliy  egoizm»  siyosati  o'z  asoslarini  yo'qotib  bormoqda.  U  milliy 
manfaatlarni  himoya qilish  borasida  ham  samarasiz bo'ladi.  Zamonaviy 
siyosat  imkoniyat  darajasida  ko'proq  davlatlar  umumiy  manfaatlari  va 
um um insoniy  qadriyatlarni  yaqqol  nam oyon  etishi  kerak.  Kelajakni 
ko'zlagan  tashqi  siyosat  uchun  milliylik  emas,  balki  baynalmilallashuv 
asos  bo'lib  xizmat  qiladi.  Bu  umumiy  xalqaro  huquqni  yanada  mus- 
Lahkamlanishiga  olib  keladi.