Abduhamid nurmonov

Lingvistik  belgining  erkinligi
F.de  Sossyurning  talqiniga  ko‘ra,  har  qanday  lingvistik  belgi 
ifodalovchi va ifodalanmish munosabatidan tashkil topgan butunlik 
sanaladi.  Lingvistik belgining ifodalovchi va ifodalanmishi o‘rtasidagi 
m unosabat  erkindir.
M asalan:  opa  tu sh u n ch asi  o-p -a   to v u sh lar  k etm a-k etlig i 
bilan  hech  qanday  ichki  m unosabatga  ega  em as.  Bu  tu sh u n ch a 
b o sh q a   h a r  q a n d a y   to v u s h la r  k e tm a -k e tlig i  aso sid a   ham  
ifodalanishi  m um kin.  Bu  turli  tillarda  m azkur  tush u n ch an in g  
tu rlich a  ifodalanishi  va  turli  tillarning  mavjudligi  bilan  ham 
izohlanadi.
Bu o ‘rinda e r k i n 1 i k atamasining m a’nosiga alohida ahamiyat 
berish  lozim  b o ‘ladi.  G archi  lingvistik  belgining  ifodalovchi  va 
ifodalanmish tom oni o'rtasidagi  munosabat erkin bo‘lsa ham ,  lekin 
bundan  so‘zlovchi  belginmg  ifodalovchi  tom onini  erkin  tanlaydi, 
degan  xulosaga kelmaslik  lozim.
So‘zlovchi  lingvistik  belgining  jam oatchilik  tom onidan  qabul 
qilingan  ifodalovchi  tom oniga  ozgina  bo ‘lsa-da  o ‘zgarish  kirita
1 Sossyur F.de.  O'sha asar,  100-bct.
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olmaydi.  U  o'zining  til  xotirasida  o'zigacha b o ‘lgan  ifodalovchi  va 
ifodalanmish  m unosabatidan  tashkil  topgan  lingvistik  belgini  bir 
butun  holda  o'zlashtiradi.
Lingvistik belgining erkinligi faqat uning ifodalovchi  tomonining 
ifodalanmish  tomoniga  nisbatandir.  Chunki bu ikki  tomon o ‘rtasida 
hech  qanday  tabiiy  aloqa  yo‘qdir.
Shu  bilan  birga,  til  sistemasida  bu  tamoyilga  istisnolar  ham 
uchraydi.
Xususan,  F.de  Sossyur  tovushga  taqlid  so'zlar  bilan  undov 
so'zlarni  ana  shunday  belgilar  qatoriga  q o ‘shadi.  Lekin  ularning 
kam sonligi va til sistemasining «organik elementi» emasligi,  shuning 
uchun  bu  holatlar  lingvistik  bclgming  erkinligi  tam oyilini  rad 
etolmasligmi ta'kidlaydi.1