Abduhamid nurmonov

Tilning  belgilar  sistem asi  ekanligi
F.de  Sossyur  lingvistik  konsepsiyasining  yana  bir  muhim jihati 
tilning  belgilar sistemasi  ekanligi  haqidagi  qarashidir.
Til  kishilar o ‘rtasidagi  eng  m uhim   aloqa vositasidir.  U  obyektiv 
borliqdagi  m a’lum  voqea-hodisa  haqida  axborot  tashuvchi  asosiy 
vositadir.  Bundan  axborot  tashishning  boshqa  yo'llari  ham  borligi 
m a’lum  bo'ladi.  M asalan,  yo‘l  harakatidan  maMumot  beruvchi 
vositalar,  yo'ldan  o ‘tish-o‘tmaslik  xabarini  beruvchi  vositalar  va 
boshqalar.  Bu  jih atd an   til  ham   axborot  berish  uchun  xizm at
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qiladigan  yuqoridagi  vositalar  sirasida  turadi.  Ularning  hammasi 
uchun  um um iy  narsa,  avvalo,  o ‘zi  haqida  va  shu  bilan  birga 
borliqdagi  boshqa  m a’lum  n arsa-h o d isalar  haqida  m a’lum ot 
berishdir.  Bunday  vositalar  b  e  l g  i  l a  r deb  nomlanadi.
Inson  o ‘zini  qurshab  turgan  olam ni  bilish  jarayonida  olam 
unsurlarini  obrazlar  orqali  ongida  aks  ettiradi  va  bu  ongda  aks 
etgan  olam  unsurlari  belgi  orqali  ifodalanadi.  Sotsial  axborotning 
har  qanday  moddiy  ifodalovchilari  b  e  l g   i  hisoblanadi.
Tilning  belgilar  sistemasi  ekanligi  uning  asosiy  xususiyati  va 
universal  tomonidir.
XIX  asr  oxiriga  qadar  belgi  nazariyasi  bilan  asosan  faylasuflar 
shug‘u llan d ilar.  F aq at  XIX  asr  oxiridan  boshlab  bu  m asala 
ruhshunoslarning  ham  diqqatini  jalb  qildi.
Belgi  haqidagi  falsafiy  nazariya  o ‘zinirig  uzoq  tarixiga  ega.
Qadimgi  ellinlar  narsanmg  mohiyati  va  ularning  nomlanishi 
yuzasidan  ilmiy  bahslaridayoq  yashirin  holda  belgi  tushunchasiga 
asoslangan  edilar.
Faylasuflar  ta 'sirid a   XIX  asrdan  ooshlab  tilning  um um iy 
nazariyasiga  bag‘ishlangan  dcyarli  barcha  lingvistik  asarlarda  so‘z 
ikki  tom onlam a  xarakterga  ega  bo‘lgan  bclgi  sifatida  talqin  qilina 
boshiadi.  V.  G um boldt,  Shleyxer,  Shteyntal,  L.  Breal,  A.  Meye, 
F.  Fortunatov,  I.A.  Boduen de  Kurtene,  N.  Krushevskiy asarlarida 
so‘zga  belgi  nuqtayi  nazaridan  yondashiladi.  Lekin  F.de  Sossyur 
tilning  belgili  tahiatini  aniq-ravshan  yoritib  berdi.  H atto  belgi 
nazariyasi  bilan  shug'ullanuvchi  alohida  fan  —  semiologiya  fani 
mavjud  bo ‘lishini  va  lingvistika  ham   semiologiya  tarkibiga  kirishi 
lozimligini ta'kidladi.
Bir  to m o n d a n ,  stru k tu ralizm n in g   m uvaffaqiyati,  ikkinchi 
to m o n d an ,  sem iotika  fanining  rivojlanishi  tufayli  50-yillardan 
boshlab  belgi  m uam m osiga  qiziqish  yanada  ortdi.  Lingvistik 
m uam m olam i  semiotik  aspektda  o ‘rganish  lingvistikaning  o ‘zini 
ham   o ‘rnining  o ‘zgarishiga  olib  keldi.  U  ham  inson  bilimlari 
sistemasida  markaziy  o ‘rin  oluvchl  fanga  aylandi.
Hozirgi  kunda  belgining  turli  aspektlarini  hisobga  oluvchi  turli 
ta ’riflari  mavjud.  Uning  ham m a  qirralarini  hisobga  olgan  holda 
Yu.S.  Maslov  shunday  ta 'rif beradi:  «Belgi  —  bu  idrok  qilinadigan
36
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

narsa  bo ‘lib,  idrok  qiluvchiga  o ‘zi haqida  va  ushbu  belgidan  tashqari 
b o ‘lgan  boshqa  narsa  haqida  ma'lumot  beruvchi  vositadir».
Belgini  aniqlashda,  odatda,  uning  ikki  xususiyati  ko‘rsatiladi: 
belgining  birinchi  xususiyati  idrok  qilinishdir.  Demak,  u  idrok 
qilinishi  uchun  m a’lum  moddiy asosga ega bo'lishi kerak.  Belgining 
moddiy  asosi  turlicha  boMlshi  m umkin;  tovush  (akustik),  ko'rish 
(optik),  maza  (gustator)  va  boshqalar.
Belgining  ikkinchi  xususiyati  o ‘zi  haqida  va  boshqa  obyekt 
haqida ma'lumot berishdir. Anglashiladiki, har qanday belgida o ‘zaro 
m a’lum  munosabatda bo‘lgan ikki obyekt mavjud bo'ladi.  Obyektlar 
o ‘rtasidagi  munosabat  ikki  xil:  sabab-natijali munosabat va shartli 
m unosabat.  Sabab-natijali  m unosabatda  o 'z a ro   m unosabatda 
b o ‘lgan  o b y e k tla r  m o tiv la n g a n ,  s h a rtli  m u n o s a b a td a   esa 
motivlanmagan  bo‘ladi.  Obyektlar o ‘rtasidagi  bu  ikki  munosabatni 
quyidagi  sxemalar  orqali  ifodalash  mumkin.