Abduhamid nurmonov

sintaktik  modellar yig'indisi  tildir.  Qisqa  muddatli,  tarixan  betakror 
so'zdan foydalanish faoliyati  nutqdir.  Nutq  aniq  zam on  va  makon 
bilan  bog‘liq.  U  betakrorhk  xususiyatiga  ega.  Bir  sintaktik  model 
asosida  yuzaga  chiqqan  har bir jum la  aniq  bir  makon  va  zam onda 
muayyan  shaxs  tom onidan  yuzaga  chiqariladi.  Boshqa  vaqtda, 
boshqa  m akonda  aytilgan  xuddi  shu  ju m la  oldingisiga  aynan 
o ‘xshamaydi.  Shuning uchun u betakrorlik xususiyatiga ega bo‘ladi.
K o‘pchilik  a n ’anaviy  tilshunoslik  tarafdorlari  o'rtasida  til  va 
nutqni  farqlashning  lingvistika  uchun  nima  ahamiyati  bor  degan 
savol tug'llishi  mumkin.  Alan G ardiner bu savolga birinchi darajali 
ahamiyatga  ega deb javob  beradi.1
Unm g  fikricha,  har  qanday  real  gapda  ikki  qatordagi  hodisa 
mavjud  bo ‘ladi.  Ulardan  birinchi  qatordagisi  so'zlovchi  shaxsga 
qadar  uning  til  xotirasida  mavjud  b o ‘lgan  lug‘aviy  birliklar  va 
grammatik  sxemalardir.  Bular  «til»  dalili  hisoblanadi.  Ayni  paytda 
har bir  real  gap  m a’lum  so‘zlovchi  subyektning  ijod  mahsuli  va  u 
m a’lum  m aqsadda  m uayyan  bir  m akonda  va  zam onda  bayon 
qilinadi.  G apda  o ‘z  ifodasini  topgan  ana  shu  belgilar  «nutq»  dalili 
sanaladi.
Shunday qilib,  «til»  va  «nutq»  zidlanishi  o ‘zida  m ohiyat-hodisa 
dialektikasini  namoyon  etadi  va  til  sistemasining  barcha  sathlarini 
qamrab  oladi.
Alan  G ardiner  «til»  va  «nutq»  o ‘zaro  farqlanishi  bilan  birga, 
ularning  bir-birisiz  mavjud  bo ‘lmasligini,  ular  o ‘zaro  uzviy  bogiiq 
ekanligini  ham  alohida  ta ’kidlaydi.  Nutq  tilsiz yuzaga  chiqmasligi, 
til  nutq  orqali  funksiyalashuvi,  tilning  ana  shu  maqsadni  amalga 
oshirish  uchungina  mavjud  b o iish i  bayon  qilinadi.  «Agar  men 
muayyan  matndagi  m a iu m   hodisani tilga emas,  nutqqa xos,  desam, 
u  holda  m atndan  til  elem enti  deb  hisoblangan  barcha  an'anaviy 
elementlar chiqarib  tashlangandan  so‘ng,  so‘zlovchining  o ‘zi  bilan 
bogiiq  b o ig a n   qoldiq  nutq  elementi  sanaladi».
U  til  va  nutqni  o ‘zaro  izchillik  bilan  farqlagan  holda  lingvistik 
atamalarni  ham  ana  shunga  mos  holda  zldlash  zarurligini  bayon 
qiladi.  Xususan,  u  tilshunoslarning  «gap»  atamasini  bir  vaqtning
1  GardinerA.  0 ‘sha asar,  15-bct.
3  —  A. Nurmonov
33
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘zida  ham   til,  ham   nutq  dalili  uchun  qo ‘llashlarini  tanqid  qiladi. 
U ning  fikricha,  til  va  nutq  atamalari  bir-birini  rad  qiladi.  U  yoki 
bu  atam a  yo  tilga,  yoki  nutqqa  xos  b o ‘Hshi  lozim.  Bir  vaqtning 
o ‘zida  ikki  yo‘ldan  ketish  m um kin  emas.
L.  Yelmslev  ham  F.de  Sossyuming  til  va  nutq  dixotomiyasiga 
yuqori baho beradi.  Uning fikricha,  Sossyur ta ’limotining mohiyati 
til  va  nutqni  farqlashdir.  Boshqa  barcha  nazariyalar m antiqan  ana 
shu  asosiy tezisdan  keltirib  chiqariladi.
Sossyurgacha  b o ig a n   lingvistika  individuum  xulqiga  tayandi, 
nutqiy  faoliyat  individual  aktlar yigindisi  sifatida  tasaw ur qilindi.
Xuddi m ana shu yerda yangi  lingvistik nazariya bilan an ’anaviy 
nuqtayi  nazarning  prinsipial  farqlarrishi  va,  ayni  paytda,  tutash 
nuqtasi kuzatiladi.  F.de Sossyur so‘zlashishjarayonidagi individning 
ahamiyati  va  lmgvistik  o ‘zgarishlarda  uning  roliga  katta  e'tib o r 
berdi.  A na  shu  yo‘l  bilan  a n ’anaviy  tilshunoslik  bllan  struktur 
tilshunoslik o ‘rtasiga ko‘prik o ‘matdi.  Shu bilan bir vaqtda a n ’anaviy 
tilsh u n o slik d an   jid d iy   farq  qiladigan  tam o y iln i  —  a n ’anaviy 
tilshunoslikni  o'zgartirish  yoki  to'ldirish  lozim  b o ig a n   straktur 
lingvistikani  yaratish  tamoyilini  shakllantirdi.
L.  Yelmslevning  fikriga  ko‘ra,  lingvistikaga  strakturlik  tamoyili 
kiritilgan  hozirgi  kunda  bu  tam oyildan  har  xil  mantiqiy  natijalar 
olish  uchun  katta  hajmdagi  ishiarni  amalga  oshirish  lozim .1